Literatuur. Jaargang 14

[p. 347]

De recensent, ook der recensenten
Ton Anbeek⁺
Argumenten

Soms lees je een recensie die je ernstig doet twijfelen aan je eigen verstandelijke vermogens. Dat kan natuurlijk niet de bedoeling van boekbesprekingen zijn. De volgende analyse van één enkele bespreking is de neerslag van mijn verbijstering of...aftakeling.

De recensie begint zo: ‘Het beste bewijs dat de literatuur haar eigen wetten heeft, is “het waar gebeurde verhaal”: eenmaal opgeschreven maakt het geen enkele indruk. Alles is er voor een geslaagd verhaal, maar het wordt juist géén werkelijkheid als de werkelijkheid geen geweld wordt aangedaan.’

Deze alinea gaat over een spanning tussen literatuur en leven, waar ook vele anderen zich al eens over hebben uitgelaten. Ik heb het Harry Mulisch, met de hem kenmerkende maar wel didactisch-trefzekere overdrijving, als volgt horen uitdrukken: ‘Een mevrouw kwam bij me met een verhaal over haar zoon die was gestorven. Ik las het en zei: “Mevrouw, u liegt.”’ We begrijpen allemaal wat Mulisch bedoelt. De geciteerde eerste alinea is daartegen veel ondoorzichtiger. Want er wordt gesuggereerd dat wie wat waar gebeurd is, opschrijft, nooit literatuur kan maken. Daarvoor moet de werkelijkheid ‘geweld’ worden aangedaan.

Is dat nu wel zo? Paustovskij en al die andere auteurs die de prachtigste delen van de reeks Privédomein vulden, geen echte schrijvers? Márquez wel een groot auteur, maar het Verhaal van een schipbreukeling geen literatuur, want echt gebeurd?

Deze voorbeelden onthullen wat de simpele vergissing is die in de aangehaalde alinea wordt gemaakt. Niet dat iets wel of niet waar gebeurd is (hoe wéét men dat overigens), geeft de doorslag, maar simpelweg dat iemand al of niet een verhaal kan vertellen. Dát bedoelde Mulisch met: ‘Mevrouw, u liegt.’ Het ‘geweld’ aandoen van de werkelijkheid is daarbij niet noodzakelijk. Ik denk dat de meeste auteurs van de serie Privédomein het juist niet prettig zouden hebben gevonden wanneer hen werd meegedeeld dat ze zo goed schreven omdat ze de werkelijkheid verdraaiden.

Terug naar de gewraakte alinea, die kort samengevat luidt: literatuur wordt pas literatuur als van wat waar gebeurd is, wordt afgeweken. Ik maak mij sterk (maar hier begint misschien mijn aftakeling) dat die stelling alleen als inleiding kan dienen bij twee soorten boekbesprekingen: 1) een kritiek waarin een boek wordt afgekraakt omdat de auteur teveel naar het leven (eigen ervaringen?) getekend heeft; of 2) een recensie waarin een roman geprezen wordt omdat er ‘een eigen werkelijkheid’ in wordt voorgesteld - of een van de andere clichés die uit de literatuurwetenschap zijn afgezakt. Het wonderbaarlijke van de bespreking die volgt is echter dat het besproken boek, Uit het paradijs van Nelleke Noordervliet, helemaal niet tot een van beide categorieën gerekend kan worden. Hoe vaak ik deze recensie ook lees, ik kan geen logische relatie vinden tussen inzet en vervolg. Begin ik dan al aan de Ziekte van Bernlef te leiden? Hoe vaker ik het stuk lees, hoe meer het vervaagt tot een hersenschimmig stuk proza.

Neem bijvoorbeeld de zin die onmiddellijk op de inzet volgt: ‘Al hoeft het helemaal geen waar gebeurd verhaal te zijn, de geschiedenis en de personages in Uit het paradijs hebben alle kenmerken van het levensechte.’ Deze woorden bezorgen mij zulke duizelingen, dat ik het telefoonnummer van mijn huisarts opzoek. Na lang aarzelen kies ik voor de volgende interpretatie: ‘levensecht’ heeft in het eigenzinnige discours van deze criticus een negatieve connotatie. Het gaat dan om een uniek gebruik van het woord, dat ik hier signaleer voor de woordenboekmakers. In de honderden kritieken die ik in mijn leven heb doorgeworsteld, ben ik nog nooit ‘levensecht’ in pejoratieve zin tegengekomen. Het zou denkbaar zijn dat een decadent auteur op deze manier

+ ton anbeek is hoogleraar moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 348]

zijn afkeer van de ordinaire werkelijkheid verwoordt. Maar aan de criticus die hier ter discussie staat, is elk decadentisme vreemd.

We moeten de redenering dus als volgt samenvatten: Noordervliet heeft een boek geproduceerd dat weliswaar geen echt gebeurde gebeurtenissen beschrijft, maar het lijkt alsof dat wel zo is - en dat valt haar kwalijk te nemen. Het had waar gebeurd kunnen zijn, en daarom is het geen literatuur...

Ik moet toegeven dat ik niet zéker weet of in de hoofdpijnverwekkende redenering die ik hier probeer te volgen ‘levensecht’ een negatieve klank heeft. Want kort daarop duikt een even raadselachtige zin op: ‘(...) Noordervliet kan nóg zo excelleren, bepaalde personages kunnen nóg zo goed uit de verf komen, wat alles tegenwerkt, is dat de roman al geschreven is voor hij geschreven werd.’ Ik lees hierin: ‘Ondanks het feit dat bepaalde personages goed uit de verf komen (...)’. Maar dan is ‘goed uit de verf komen’ kennelijk een positief punt. Wat mag dan in 's hemelsnaam het verschil zijn tussen ‘goed uit de verf komen’ (positief) en ‘levensecht’ (negatief)?

En dan zijn we er nog lang niet uit, want er staat ook nog dit zinnetje: ‘De andere personages: hoe kleurrijk en met verve opgeroepen ze ook zijn, ze komen uit de verkleedkist.’ Opnieuw moeten we waken voor het idee dat hier een compliment wordt uitgedeeld. ‘Met verve opgeroepen’ - het is kennelijk niet genoeg. Want ze komen uit ‘de verkleedkist’. Is dat nu niet een hoogst ongelukkige metafoor? Want ‘verkleedkist’ doet denken aan toneel, poppekast, kortom aan alles wat niet rauw-realistisch wil zijn. Men zou toch denken dat deze criticus juist een auteur moet toejuichen die het ‘waar gebeurde’ schuwt en van haar verhaal een verkleedpartij, travestie maakt?

Vreemde gedachtenspinsels. Het hoofd van de recensent lijkt zelf een verkleedkist waarin loftuitingen in banvloeken verkeren. De eerste kolom eindigt met het zinnetje: ‘Noordervliet gunt haar arsenaal aan vergelijkingen en metaforen daarbij geen enkele keer rust.’ Vergelijkingen en metaforen maken een tekst levendig, zou je zo denken. Maar Noordervliet had ze kennelijk meer met rust moeten laten. Merkwaardig is dat de auctor intellectualis van deze recensie bekend staat als een groot liefhebber van Van der Heijden. Over diens laatste werk schreef hij zelfs een critique fleuve. Wel, als er iemand is die de metaforen en vergelijkingen ‘niet met rust laat’, dan is dat wel de auteur van De tandeloze tijd.

De recensie besluit met het zinnetje: ‘Het maakt Uit het paradijs tot een doorgeschoten roman: in de onmiskenbare maar te nadrukkelijk geëtaleerde literaire vermogens, in de stijl met te veel vergelijkingen, in het al te bekende verhaal.’ Al te bekende verhaal? Alles wat eerder in de recensie is meegedeeld doet helemaal niet zo bekend aan: de betere kringen in Brussel, een nymfomane moeder, waar kom je die eerder in de Hollandse literatuur tegen?

Uiteindelijk, na lang beraad, kom ik tot de volgende conclusie, een aanbeveling aan de auteurs die deze recensent willen behagen: vermijd levensechte personages! Voorkom dat ze uit de verf komen! Wees spaarzaam met metaforen en verberg ook verder je literaire vermogens zo goed mogelijk!

Of zou - of zou deze hele bespreking zelf een travestie zijn, geschreven met een superieure ironie waardoor alle kwalificaties die gewoonlijk positief klinken, in hun tegendeel verkeren? De lezers kunnen het zelf naslaan: de bespreking verscheen in Vrij Nederland van 26 april 1997 en was getekend Carel Peeters.