Literatuur. Jaargang 14

[p. 301]

Literatuuronderwijs in de praktijk
Ries Agterberg⁺
havo 4 speurt in Literom naar de kortste recensies

De helft van de havo 4-klas van het Cals College in Nieuwegein stormt het lokaal uit. Door de gang, langs de zitkuil gaan ze de trap op naar de mediatheek. De leerlingen hebben deze keer geen aandacht voor de boeken. Ze komen voor de computers. In de zaal staan zestien computers met een uitgebreide cd-rom programmatuur en een aansluiting op internet. Het Cals College is één van de eerste scholen in Nederland die subsidie kreeg om een dergelijke mediatheek op te zetten. De ruimte is bedoeld voor de individuele leerling. Gerard Schoonderwoerd heeft als docent twee computers mogen reserveren. De andere benodigde vier computers weet hij slinks te reserveren via het pasje van enkele leerlingen uit de klas. ‘Het is de bedoeling dat er een speciaal computerwerkkruimte voor een hele klas komt. Zolang die er niet is kunnen we binnen de les slechts spaarzaam gebruik maken van de computers in de mediatheek.’

De leerlingen hebben de opdracht om twee recensies te zoeken van een boek dat ze met een groepje hebben gelezen. Eerder hebben ze samen hun eigen leeservaring op papier gezet. Daarin besteden ze aandacht aan het thema (Is het duidelijk? Ligt het binnen of buiten jouw belevingswereld?), de gebeurtenissen (Wat is de plot?), de opbouw (Welke structuur kent de roman?), de verhaalfiguren (zijn ze herkenbaar? Kwamen ze tot leven?) en de stijl (Had je moeite met de vertelwijze?). Ze kunnen putten uit een checklist die bij elk onderwerp een aantal mogelijke vragen geeft.

De roman die ze gekozen hebben, is bedoeld voor hun boekenlijst het komende examenjaar. Van elke roman moeten ze een leesverslag maken met bibliografische gegevens, een samenvatting van de inhoud, een analyse en een lijst met gebruikte recensies en uittrekselboeken. Daarnaast moet er ook een persoonlijk verslag komen waarin ze aangeven wat het boek hen te zeggen heeft. De havo-leerlingen op het Cals College moeten zes romans lezen, de vwo-leerlingen acht. Ze kunnen kiezen uit een lijst die de docenten hebben samengesteld met vooral moderne Nederlandse en vertaalde romans.

Deze les is bedoeld de leerlingen zelfstandig zo'n leesverslag te leren maken en daarbij zelf extra informatie over het boek op te zoeken. ‘De eigen beleving staat bij ons centraal’, zegt Schoonderwoerd, ‘Wij proberen met concrete opdrachten de leerlingen aan het werk te zetten zodat ze zelf de diepere lagen in de literatuur kunnen ontdekken. Persoonlijke beleving mag niet het enige zijn. Anders blijven de leerlingen te lang in het kringetje van hun eigen mening ronddraaien zonder dat ze progressie ervaren. Daarmee komt het onderwijs geen stap vooruit. Het lezen van recensies is een methode om de roman te kunnen plaatsen en hun eigen mening te confronteren met een mening van anderen.’

Het onderdeel informatie opzoeken blijkt makkelijker gezegd dan gedaan. Drie meiden zitten achter de computer en proberen Literom te vinden. Het lukt niet direct. Ze roepen een klasgenoot erbij die met enkele drukken op de knop laat zien hoe ze in het programma met de recensies komen. ‘Moeten we zoeken bij auteur, boek of bij allebei’, vragen de meisjes zich af. Ze proberen het op titel. Een lijst met een tiental recensies verschijnt. De Buitenvrouw van Joost Zwagerman hebben ze gelezen. ‘Zeer herkenbaar,’ zegt een van de meisjes, ‘het gaat over pesten op school en ik weet dat scholieren hun leraar goed kunnen pesten.’ Het is een probleem welke van de recensies zij moeten nemen. De leraar had vooraf gezegd dat ze wat verschillende meningen moesten zoeken. Maar hoe doe je dat? Ze kijken bij één van de recensies naar de tekst. ‘Veel te lang om helemaal te lezen’, concluderen ze. Op de gok kiezen ze twee recensies. Dat is het snelst.

Verderop zit Dave te bladeren in de recensies van Leon de Winters Zionoco. ‘Mooi boek,’ zegt hij, ‘al moest ik in het begin erg wennen aan het heen en weer springen van de tijd. Dat maakt het lastig lezen.’ Hij bekijkt de recensies nauwgezet. ‘Samenvattingen sla ik over. Die heb ik zelf wel gemaakt.’ Uiteindelijk neemt hij twee recensies met een tegenovergestelde mening. De één is positief, de ander negatief. Het meisje dat op zoek is naar artikelen over Hersenschimmen van J. Bernlef is snel klaar. Er zitten slechts een paar recensies in de Literom. Ze hoeft niet te kijken waar ze over gaan.

+ ries agterberg is neerlandicus en werkzaam bij het Leidse universitaire weekblad Mare.

[p. 302]

Bibliothecaresse Haags Montessori Lyceum, Den Haag.
Foto: Marc de Haan

Ze neemt gewoon de bovenste twee. De roman had ze in één adem uitgelezen. ‘Een vriendin had me het boek aangeraden. Na het lezen moest ik echt even afstand nemen want dat de manier waarop dat dementeren staat beschreven, is zeer beklemmend.’

Met de gevonden recensies gaan de leerlingen weer terug naar de klas. Ze zetten zich neer in de carré-vorm en worden door de docent aangemoedigd om nu de teksten te lezen en te vergelijken met hun eigen verslag. Weinigen hebben er echt veel zin in. De laatste twintig minuten zitten ze en praten over van alles en nog wat, maar niet over hun leeservaring. Een groepje gaat aan de slag. Ze hebben De kroongetuige van Maarten 't Hart gelezen. Bij het zoeken naar de recensies kenden ze één duidelijk criterium: we moeten de kortste recensies hebben. Het blijkt geen gelukkige vondst. ‘Meester, dit is Chinees’, zegt een meisje verbijsterd. ‘Het leven is een chaconne’, schrijft Graa Boomsma als eerste zin. En de vergelijking met de filosoof Nietzsche is eveneens onbegrijpelijk.

De leerlingen kunnen moeilijk een keuze maken voor de juiste recensie. Het is niet makkelijk om met een vluchtige blik uit een enorme reeks artikelen de meest aansprekende te kiezen. Kranten of namen van auteurs zegt de leerlingen weinig. Daarnaast hanteren de recensenten niet het meest eenvoudige taalgebruik en refereren ze aan andere schrijvers en stromingen, die ze in de regel bekend veronderstellen. Aan de andere kant kan een recensie of een interview met de schrijver een goede bron zijn voor meer informatie. Niet alleen een korte samenvatting, maar ook informatie over de mogelijke bedoelingen van het boek staan erin.

Dat sommige leerlingen goed met de informatie overweg kunnen, blijkt uit de volgende lessen. Ze krijgen de opdracht een verslag te maken en hun mening te vergelijken met die van de recensent. Ten slotte schrijven ze hun eigen mening op zoals over De Kroongetuige van Maarten 't Hart: ‘Wij vonden De Kroongetuige een heel goed boek. Het is erg goed opgebouwd, want aan het einde van het boek kom je pas te weten wat er met Jenny is gebeurd. Het boek blijft de hele tijd boeien, al wordt het in het stukje waarin Leonie haar dagboek opschrijft op het laatst een beetje langdradig en saai. (..) De mening van de recensenten had geen invloed meer op onze mening, vooral de negatieve niet.’ Het groepje dat Wierook en tranen van Ward Ruyslinck behandelde had daar meer profijt van: ‘We konden het thema maar moeilijk vinden, gelukkig stond het in een van de recensies waardoor het allemaal wat duidelijker werd.’

Achteraf is Schoonderwoerd tevreden over de lessenserie. ‘Veel leerlingen zijn een paar lessen serieus en doelgericht met een roman voor de lijst bezig geweest. Zaak is alleen dat de leerlingen in zo'n geval moeten leren om een dergelijk artikel te gebruiken. Ze zullen relevante informatie uit de tekst weten te destilleren. Op het vwo gaat dat makkelijker dan op de havo. Sommige leerlingen zijn best beïnvloed door de mening van de recensenten. Al is er ook een groep voor wie de recensies te moeilijk waren zodat ze in het dossier zinnen hebben geschreven waarvan duidelijk is dat ze er niet veel van begrepen hebben.’

Met het nieuwe studiehuis in het vooruitzicht denkt Schoonderwoerd op het juiste spoor te zitten. ‘In het verleden heeft het literatuuronderwijs teveel de nadruk gelegd op het analytisch/structuralistische aspect van literatuur. We mogen niet doorslaan naar de andere kant waarbij alles goed is, zolang het maar persoonlijk beleefd is.