Literatuur. Jaargang 14

[p. 299]

Literatuuronderwijs in de praktijk
Ries Agterberg⁺
Spelen of sterven in de klas

‘Van dit verhaal kun je leren hoe erg het is om als buitenbeentje in de klas gepest te worden.’ Dat geven de meeste leerlingen van vwo 4 van het Eckaertcollege uit Eindhoven aan als de belangrijkste boodschap van ‘Spelen of sterven’ van Anna Blaman. Ze hebben het verhaal gelezen voor hun leesdossier. Docent Joop Dirksen liet de leerlingen eerder de opvallende kenmerken van het verhaal en hun persoonlijke gedachtengang daarbij op papier zetten. Deze les zullen ze over die meningen met elkaar discussiëren en onderzoeken of het mogelijk is de tekst te verfilmen. ‘Op die manier dwingen we de leerlingen goed naar de opbouw en de strucuur van het verhaal te kijken. Ze kiezen zelf een scene en geven aan hoe ze die in beeld zouden willen brengen’, legt Dirksen uit.

In 1988 promoveerde Joop Dirksen op het ervaringsleren in het leesonderwijs. Hij ontwikkelde een lessenserie op basis van reader response criticism en vergeleek de reactie van leerlingen van verschillende scholen. ‘Je kunt niet verwachten dat leerlingen van de een op de andere dag hun eigen mening over literatuur onder woorden kunnen brengen. Dat moeten ze van jongs af aan leren’, concludeert Dirksen op grond van zijn ervaringen.

Bij onze school is dat een proces dat direct vanaf de brugklas begint. In de eerste klassen ligt het accent op het kunnen weergeven van de inhoud, vanaf de tweede klas zullen ze al meer moeten aangeven waarom ze een tekst mooi of niet mooi vinden. In de latere klassen ontwikkelen we de literaire smaak. Ze kunnen aangeven of een roman een bijzondere structuur heeft, welke onderwerpen eruit springen en of ze dat herkenbaar vinden. Leerlingen illustreren hun mening vaak met een passages uit de tekst.

In de onderbouw van het Eckaert college lezen de leerlingen zes boeken per jaar en de verslagen daarvan komen in het leesdossier. In de bovenbouw gaat het om acht boeken per jaar. Na elk jaar vinden er gesprekken

Bibliotheek Sevenwolden, Heerenveen. Foto: Marc de Haan

plaats over die boeken aan de hand van het leesdossier. In het laatste jaar schrijven de leerlingen een werkstuk aan de hand van een zelf uitgekozen thema. Voor dat thema hebben ze verschillende boeken gelezen.

Aan literatuurgeschiedenis in de klas doet Dirksen weinig. Eén geschiedenisproject geeft hij. De literatuurgeschiedenis wordt dan verdeeld over zes perioden: de middeleeuwen, de geestelijke literatuur, de renaissance, de romantiek, de Verlichting en de moderne tijd. De klas gaat in groepjes uiteen en elk groepje krijgt één literaire periode toegewezen. Zo'n groepje gaat

+ ries agterberg is neerlandicus en werkzaam bij het Leidse universitaire weekblad Mare.

[p. 300]

naar de bibliotheek om te zoeken naar informatie. Bovendien kiest elke groep een bepaalde tekst die typerend is voor die tijd. In een presentatie aan de rest van de klas maken ze duidelijk wat essentieel is voor hun periode. Ze mogen daarbij van gebruik maken van allerlei materiaal zoals een muziek- of een filmfragment. Dirksen: ‘Het is ook gebeurd dat leerlingen in monnikenkleding een fragment uit Hadewijch gingen voorlezen. Dat maakte een behoorlijke indruk.’

Veel meer dan deze presentatie van de geschiedenis in vogelvlucht krijgen ze niet. En ook op de leeslijsten staan zelden werken van voor 1880. ‘Soms geneer ik me daarvoor,’ zegt Dirksen, ‘maar meestal niet. De individuele ontplooiing en de literaire vorming staan voor mij bovenaan. Ik wil leerlingen handvaten geven om te lezen en de waarde van kunst te kunnen inschatten. Vaak pikken ze er dan tegelijk wat van op voor hun eigen leven. Esthetische en ethische waarden gaan steeds meer samenlopen. Een slecht boek wordt gespiegeld aan de domme, weinig overtuigende hoofdpersoon.’

Het verhaal ‘Spelen of sterven’ van Anna Blaman is een geschikt voorbeeld van Dirksens aanpak. Het gaat over een ongelukkige jongen die vaak gepest wordt en zich voorneemt deze dag een afspraak te maken met een klasgenoot zodat ook hij een vriendje heeft. Aanvankelijk lijkt het goed te gaan, maar de ontmoeting thuis loopt slecht af en leidt uiteindelijk zelfs tot een val van de trap op weg naar een (gewenste?) dood.

Even lijkt de klas wat onstuimig en ongeïnteresseerd wanneer de tekst wordt uitgedeeld. Maar eenmaal aan de slag, blijken de leerlingen serieus te willen meedenken. De docent heeft de touwtjes strak in handen. Aan elke leerling vraagt hij welk woord hij in zijn leesverslag als belangrijkste heeft onderstreept en waarom. Naar aanleiding daarvan vraagt hij door en wijst de klas op de bijzondere structuur van de tekst.

‘Hoe reageert de omgeving op deze jongen?’, vraagt Dirksen. ‘Wat vindt de leraar van hem?’ ‘Die is niet positief’, zegt een meisje. ‘Klopt,’ reageert Dirksen, ‘maar waar staat dat precies?’

Er wordt koortsachtig gebladerd in de tekst. Het verhaal is geschreven vanuit de gedachtenwereld van de jongen. ‘Hoe kan ik als lezer dan weten wat er in de leraarskamer over hem gezegd wordt?’, vraagt Dirksen zich af.

Dirksen richt met toegespitste vragen zijn pijlen op zowel de inhoud als de structuur van de tekst. ‘Het woord dood komt vaak voor, als een soort apocalyptische aankondiging’, vertelt hij. ‘En ook de opbouw van de tekst geeft aanwijzingen. Elke begin- en eindzin van een hoofdstuk heeft een bijzondere spanning. Dat komt door contrasten in zinnen als “arena der vriendschap” en “het gewonde dier dat wacht op de genadesteek”.’

Na deze inhoudelijke beschouwing laat hij de leerlingen aangeven waarin een verhaal verschilt van een film. ‘Je ziet aangeklede personen’, zegt een leerlinge, ‘bij een film hoor je muziek’, vult een ander aan. Maar de klas signaleert ook problemen: ‘hoe moet je bijvoorbeeld gedachten in de film overbrengen?’

Aan het einde van de les gaan de leerlingen in groepjes zitten. Ze hebben een scene gekozen en moeten die zin voor zin in beeld gaan brengen. Het ene groepje wil de val van de trap vastleggen en bedenkt de positie van de camera, de handeling en welk muziekfragment ze op de achtergrond willen horen. Een ander groepje kiest de ongemakkelijke positie op het schoolplein waarbij de jongen net buiten de groep valt. Een van de leerlingen kost het weinig moeite om zich voor te stellen hoe het kale betonnen schoolgebouw in het verhaal eruit moet zien. ‘Dat is hier’, zegt hij en wijst naar buiten.