Literatuur. Jaargang 14

[p. 201]

De recensent, ook der recensenten
De maatschappij als open inrichting⁺

Wie de recensies over ‘Plankton’, het derde deel van Voskuils Het Bureau doorleest, wordt getroffen door twee overeenkomsten. In de eerste plaats zijn alle besprekers vol lof (waarom kreeg Voskuil dan nog steeds niet een van de grote prijzen?). En in de tweede plaats vragen veel critici zich verbijsterd af waarom ze een monsterroman over een zo saai onderwerp als mensen die de hele dag kaarten uit bakken halen en ze er weer in doen, fascinerend kunnen vinden.

Eerst de lof. Die komt uit zeer diverse hoeken. Holman in Het Parool (7-3'97): ‘Ik heb weinig over Plankton verteld, maar het moge duidelijk zijn dat ik Voskuils romancyclus nog steeds de grootste literaire gebeurtenis van de jaren negentig vind.’ Gerrit Jan Zwier: ‘Het schrijven van Voskuil is dwingend en onontkoombaar. Juist in de herhaling schuilt zijn kracht. “Ja, zo is het,” denkt de lezer met een vloek, en geboeid verdiept hij zich weer in het wurgend saaie leven van de ambtenaar M. Koning’ (Leeuwarder Courant 14-3-'97). Zwier is geen vriend van Van Deel; zelden deelt hij diens voorkeuren. Hoe reageerde nu de Trouw-criticus op het derde deel? Wel, hij eindigt zijn recensie zo: ‘Maar de achthonderd nieuwe bladzijden van “Plankton”, gelukkig bladzijden als vanouds, met sublieme dialogen en perfecte beschrijvingen, laten er geen twijfel over bestaan dat Het Bureau een roman is, die eenmaal gelezen onmogelijk nog kan worden weggedacht’ (Trouw 7-3-'97). (Eigenaardig dat Van Deel, bij uitstek een aanhanger van verbeeldingsproza, het hyperrealisme van Voskuil zonder reserve kan waarderen. Het zou literatuurwetenschappers aan het denken moeten zetten.) Kennelijk valt de smaak van recensenten in de praktijk heel moeilijk vast te pinnen op één ‘literatuuropvatting’. Ter Braak, die de persoonlijkheid achter het werk zocht, hield van Thomas Mann, een schrijver die wel bij uitstek zijn ‘tweede gezicht’ achter lagen van ironie verborg. Ter Braakvolgeling Gomperts werd betoverd door het ingewikkelde structurele spel dat Nabokov in Pale Fire speelt. En nog onlangs hoorde ik de criticus Willem Kuipers, die met veel afschuw over al dat autobiografische proza placht te schrijven, een roman van Rogi Wieg verdedigen ‘omdat het zo'n grappig jongetje was, precies zoals in het boek’. Lezers blijven gelukkig soepeler dan de leer.

Van alle kanten lof dus. En tegelijkertijd die verbazing. Het is al te zien aan de typering van Zwier: ‘het wurgend saaie leven van de ambtenaar M. Koning.’ Etty spreekt zelfs over een raadsel: ‘waarom wil ik de saaie levenswandel van nowhere man Koning volgen, waarom lees ik de boeken over deze kleurloze zeur als waren het detectives en kijk ik verlangend uit naar elk volgend deel?’ (nrc-Handelsblad 7-3-'97). Dat blijft de hamvraag. In het vpro-boekenprogramma dat zo laat wordt uitgezonden dat de meeste lezers na een korte wandeling al in bed liggen, werden Voskuils boeken getypeerd als ‘anti-literatuur’ (in negatieve zin; de liefhebbers kunnen het als geuzenetiket oppakken). En het is waar dat veel van wat lezers in literatuur zoeken in Het Bureau vrijwel ontbreekt: sprankelend taalgebruik, originele beelden, stilistische acrobatiek. Voskuils taal is zo kaal als een calvinistische kerk, elke verfraaiing werd uitgebannen. Eens in de honderd bladzijden struikelt men over een metafoor, die dan nog alleen opvalt door zijn onoorspronkelijkheid. Op één bladzijde Van der Heijden staan soms meer beelden dan in een heel deel Bureau. Taalvuurwerk vindt Voskuil kennelijk aanstellerij.

Evenzeer ontbreekt een plot. Er is weinig verrassends in de gebeurtenissen, want personages en situaties blijken in hoge mate voorspelbaar. We weten dat Ad zich ook in deel 4 weer vaak ziek zal melden (om te klussen aan het lunapark voor zijn katten). Dat Bart de zaak weer zo principieel zal stellen dat hij zelf niets hoeft te doen. Balk zal verstoord opkijken van zijn boek als Maarten binnenkomt enz. enz. (Alleen de altijd schipperende Beerta zullen we helaas moeten missen.) Nogmaals: hoe kan het dat een zo invulbare serie boeken zo verslavend werkt op de lezers?

Er is, natuurlijk, de herkenbaarheid. Goedegebuure, een criticus die in het algemeen niet met zijn emoties te koop loopt, eindigt zijn bespreking zo: ‘Het resultaat van Voskuils verkenningen vind ik verschrikkelijk herkenbaar, en als ik verschrikkelijk zeg bedoel ik ook verschrikkelijk. (...) Bij een eerdere gelegenheid heb ik Het Bureau “sarrende” lectuur genoemd. Ik weet nu nog beter hoe dat

+ Ton Anbeek is hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 202]

komt: wie heeft verkeerd in omstandigheden die vergelijkbaar zijn met wat hier wordt beschreven, voelt zich met zijn neus in zijn eigen braaksel geduwd’ (VN/De Tijd 7-3-'97).

Goedegebuure heeft het over vergelijkbare omstandigheden. Etty gaat nog iets verder. Ze stelt dat juist Maartens besef van totale zinloosheid tot identificatie leidt. ‘Het Bureau is in dit opzicht een soort omgekeerde Celestijnse Belofte, een spiegel voor intellectuelen.’ En verder: ‘Het Bureau van Koning is een metafoor voor het leven, waaruit geen ontsnapping mogelijk is dan in de dood.’ Maarten Koning als moderne Elckerlijc, daar lijkt veel voor te zeggen.

Toch kan het bijzondere van Het Bureau nog op andere manieren worden aangeduid. Zo is het uniek dat je bij Voskuil mensen aan het werk ziet, hoe simpel dat ook klinkt. Want beschrijvingen van de soort arbeid waarmee de meeste mensen hun dagelijks brood verdienen, kom je in Nederlandse romans zelden tegen. Veel Nederlandse romanhelden zijn even jong als de schrijvers zelf. Ze hebben geen vaste baan en zwerven ergens tussen studentzijn en Randstad (zie Van der Heijden). Andere, meer volwassen personages hebben benijdenswaardige beroepen als sprookjesschrijver, archeoloog of concertpianiste. Voor de weergave van ‘gewone’ arbeid moet men al gauw terug naar iemand als Bordewijk. Karakter is ook in dat opzicht een bijzonder boek.

Maar ook Bordewijk geeft niet zoveel details als Voskuil. En juist met dat superrealisme blijkt iets eigenaardigs aan de hand. Onder de loep van Voskuil worden ‘normale’ menselijke verhoudingen dusdanig vergroot dat ze monsterachtige proporties krijgen. Doorsnee-mensen worden schoolvoorbeelden van pathologie. Dat geldt niet alleen voor Maartens medewerkers. Wat is hij zelf anders dan een gestoorde angsthaas? Hoe zou een ‘gewone’ man ooit met een rigide vrouw als Nicolien getrouwd kunnen blijven? Met de helderheid van Vermeer portretteert Voskuil wezens die Jeroen Bosch moest verzinnen.

Maarten zegt zelf: ‘Je moet het Bureau gewoon als een inrichting zien. Als je dat doet, dan wordt de rest vanzelf weer normaal.’ Het afgrijselijke is dat wie Het Bureau heeft gelezen, niets normaals meer om zich heen ziet. De hele wereld onthult zich als een open inrichting.

Is dat niet het hoogste wat een auteur kan bereiken: je zijn visie opdringen? En dan zo, dat je er nog om lachen kunt ook.

Ton Anbeek