Literatuur. Jaargang 14

[p. 83]

Hollandse geschiedenis beschreven en uitgebeeld
De Haarlemse gravenportretten
Wim van Anrooij⁺

Literaire teksten komen niet alleen in boekvorm voor. Dat is in onze tijd zo, maar het was ook al zo in de Middeleeuwen. In het stadhuis van Haarlem hangt een imposante portrettenreeks uit de late vijftiende eeuw, waarop onder meer een rijmkroniekje voorkomt over de graven van Holland van meer dan vierhonderd versregels. De reeks kwam tot stand in het Haarlemse karmelietenklooster.

Directe getuigenissen ontbreken, maar er is vast en zeker over gesproken in Haarlem, vooral in kringen van kunstenaars en geleerden. Tijdens het beleg van de stad door de Spanjaarden in 1572-1573 werd in een kloostergang van het plaatselijke karmelietenklooster een muurschildering aangetroffen, voorstellende de graven en gravinnen van Holland. De ontdekking was dit keer letterlijk een ont-dekking: de schildering kwam namelijk tevoorschijn nadat een ervoor hangende reeks van negentien aaneengesloten panelen, met hetzelfde onderwerp, van de muur werd getild, misschien om deze in veiligheid te brengen met het oog op dreigend oorlogsgeweld. Als we een tijdgenoot mogen geloven, verkeerden de fresco's in erbarmelijke staat. Ze zouden door vocht zijn aangetast en bovendien nogal vuil zijn geweest. Hoe dit ook zij, de vondst sprak daarom nog niet minder tot de verbeelding. Het onverwachte aspect van de ontdekking, in combinatie met de veronderstelde hoge ouderdom van de tevoorschijn gekomen schildering, maakte van deze gravenreeks iets bijzonders, iets waar Haarlem als een van de belangrijkste Hollandse steden trots op mocht zijn.

De negentien panelen die van de muur waren gehaald, kregen in 1578 een plaats in de grote zaal van het Haarlemse stadhuis. Voordat ze daar werden opgehangen, werden ze eerst opgeknapt en gerestaureerd. Net als ooit de fresco's die erachter schuil waren gegaan, hadden ze ongetwijfeld te lijden gehad van het feit dat ze sinds hun ontstaan, in de late vijftiende eeuw, aan de buitenlucht waren blootgesteld. Volgens zestiende-eeuwse bronnen hadden de panelen dan wel in een kloostergang gehangen - overdekt dus -, dat neemt echter niet weg dat ze in het wisselende Hollandse klimaat hadden blootgestaan aan schommelende temperaturen en vooral aan vocht. De muurschildering bleef uit de aard der zaak achter in het klooster. Omdat kenners direct inzagen dat de fresco's van bijzondere historische betekenis waren, kreeg de Haarlemse glazenier Willem Thybaut de opdracht om de afbeeldingen, of wat daar nog van te zien was, na te tekenen. Hoe hij daarbij precies te werk is gegaan, zal altijd wel een raadsel blijven. Was de staat waarin de muurschildering verkeerde nog van dien aard dat een getrouwe kopie tot de mogelijkheden behoorde, of vulde Thybaut de lege plekken in met behulp van zijn eigen fantasie? Of keek hij mischien af en toe met een schuin oog naar de houten panelen, die ongetwijfeld nog enige tijd in het klooster gestaan zullen hebben?

Zekerheid in deze kwestie is moeilijk te krijgen. De hele beeldvorming hieromtrent wordt nog bemoeilijkt door de omstandigheid dat de fresco's in de zeventiende eeuw, tegelijk met het klooster, verloren zijn gegaan. Thans herinnert alleen een poortje in de Houtstraat te Haarlem nog aan het kloosterlijke verleden. Niet alleen de fresco's, maar ook de tekeningen van Willem Thybaut zijn op zeker moment verdwenen. De tekeningen mogen dan verloren zijn gegaan, wel dienden ze al spoedig na hun ontstaan tot voorbeeld voor een prentenreeks van Filips Galle ten behoeve van een boek van Michael Vosmeer over de Hollandse graven (1578), voor een prentenreeks van Hendrick Goltzius (1584/85) en voor een serie kartons (die nog altijd wordt bewaard in het Gemeentearchief van Leiden). De kartons dienden op hun beurt weer tot voorbeeld voor een serie glazen ruiten voor de Leidse Doelen, waarvan er ook een aantal bewaard bleven (thans te bezichtigen in de Lakenhal te Leiden). Het onderwerp van de Hollandse graven was uiterst populair van de zestiende tot en met de achttiende eeuw: Galle was met zijn serie al niet de eerste die dit onderwerp koos, na hem kwamen er echter nog tientallen meer. Had de Hollandse gravenrij in de Middeleeuwen vooral regionale waarde, in de tijd van het verzet tegen de Spanjaarden en de wording van de Republiek groeide dit onderwerp uit tot een historisch gegeven dat de zelfstandige koers van de betrokken gewesten, met Holland als economisch zwaargewicht in hun midden, onderstreepte.

De zestiende- en zeventiende-eeuwse uitbeeldingen van de Hollandse graven sinds Galle hebben met elkaar gemeen dat ze direct of indirect teruggaan op de oorspronkelijke tekeningen van Willem Thybaut, en dus op de muurschildering die tijdens het Spaanse beleg was ontdekt. De waarde van de houten panelen werd op zich wel ingezien (ze kregen immers een ereplaats in het stad-

+ Wim van Anrooij (1957) is als universitair docent verbonden aan de Vakgroep Nederlands van de Rijksuniversiteit Leiden en als onderzoeker betrokken bij het nlcm-project.

[p. 84]

huis), in historisch opzicht gaf men de voorkeur aan de vroegere gravenreeks die erachter tevoorschijn was gekomen.

De geleerde Cornelis van Alkemade verzette zich tegen deze voorkeur en was vervolgens de eerste die stilstond bij de bijzondere waarde van de paneelschilderingen. Na de jarenlange traditie die terugging op de fresco's, liet hij op zijn beurt gravures maken naar de panelen, die hij opnam in zijn Hollandse jaar-boeken of rijm-kroniek (1699) van Melis Stoke. Van Alkemades gezag deed zich gelden in de tijd erna: telkens als de Hollandse graven nadien werden afgebeeld, zetten de panelen de toon, de oorspronkelijkheid van de fresco's en de daarvan afgeleide gravures raakte hoe langer hoe meer op de achtergrond. Feitelijk is het de Utrechtse historica J.M. van Winter geweest die in 1971 opnieuw de aandacht heeft gevestigd op het ontstaan, in het begin van de vijftiende eeuw, van de muurschildering en de mogelijke relatie van deze vroege reeks met de laat-vijftiende-eeuwse paneelschilderingen. De discussie op dit punt verliest zich evenwel in details, die hier verder niet ter zake doen.

Van meer belang is de omstandigheid dat Van Alkemades voorkeur voor de paneelschilderingen gepaard ging met aandacht voor de tekst die erop voorkwam. Want dat was een belangrijk verschil met de muurschildering: waar deze uitsluitend uit een reeks portretten bestond (van Dirk 1 tot en met, vermoedelijk, Jacoba van Beieren), bevatten de houten panelen tevens een korte kroniek in rijmende verzen, waarin de geschiedenis van het graafschap Holland uit de doeken werd gedaan. Van Alkemade was de eerste die de waarde van de korte kroniek inzag en er een editie van in druk liet verschijnen. In de moderne handboeken wordt deze tekst intussen overigens niet meer vermeld.

Waar en wanneer de tekst ontstond

Bij de studie van Middelnederlandse literatuur is het vaak zo dat een tekst in meer dan één handschrift of druk is overgeleverd. Bij nauwkeurige vergelijking van de voorhanden zijnde bronnen is er altijd sprake van kleine of grote onderlinge verschillen. Bij het overschrijven konden fouten insluipen of bewust veranderingen worden aangebracht en bovendien werd een tekst doorgaans automatisch geheel of gedeeltelijk aangepast aan het dialect van de kopiist. Ook van de Haarlemse gravenportretten hebben in de loop der jaren (ná elkaar) uiteenlopende ‘versies’ bestaan, zowel van de afbeeldingen als van de bijbehorende tekst: de panelen zijn in de achterliggende eeuwen namelijk meer dan eens gerestaureerd. Wie de tekst op de panelen goed bekijkt, kan zelfs met het blote oog vaststellen dat er een eerdere versie van de tekst onder zit. Op enkele plaatsen (daar namelijk waar een tekstblok bewust enkele centimeters naar rechts is opgeschoven) is het zelfs mogelijk om bij strijklicht (sporen van) een derde versie waar te nemen. De tekst die thans op de panelen te lezen staat, stamt vermoedelijk uit het midden van de achttiende eeuw, en over één ding kan geen twijfel bestaan: degene die de restauratie tertijd uitvoerde had weinig of geen benul van de inhoud van de tekst, noch van de oudere taalvormen. Want hoe is het anders te verklaren dat het kroniekje in zijn huidige vorm wemelt van de onmogelijke woordvormen? De tekst op de panelen is dus geen getrouwe afspiegeling van de tekst zoals die oorspronkelijk op de panelen werd aangebracht.

Toch valt er over die oorspronkelijke versie van de tekst wel het een en ander te zeggen. De tekst volgens de editie van Van Alkemade bevat bijvoorbeeld al heel wat minder onbegrijpelijke lezingen, die er dus kennelijk zijn ingeslopen tijdens een latere restauratie. Als we nog verder teruggaan in de tijd, stuiten we op afschriften van de panelentekst in diverse handschriften. Sommige bezoekers van het Haarlemse stadhuis, waar de panelen immers sinds 1578 hingen, hebben kennelijk de moeite genomen om de tekst van de panelen over te schrijven. De vroegste daarvan dateren nog uit de zestiende eeuw. Zo'n afschrift kon op zijn beurt natuurlijk ook weer gaan functioneren als voorbeeldtekst en in de geleerde kringen waarin dit soort historische teksten circuleerde (zoals de Leidse kring rond Jan van Hout) was een kopie snel gemaakt.

Op grond van alle afschriften is het mogelijk gebleken de oorspronkelijke tekst dan wel niet te reconstrueren, maar op de meeste punten toch zeer nabij te komen, en op basis daarvan kan een betrouwbare uitspraak worden gedaan over de tijd van ontstaan. Het aardige daarbij is dat met een datering van de tekst tevens de panelen als geheel van een datum kunnen worden voorzien: tekst en beeld zijn namelijk als een eenheid geconcipieerd. De laatste graaf van Holland die wordt beschreven en afgebeeld is Maximiliaan van Habsburg. In de tekst wordt hij aangeduid als Rooms-Koning, wat hij werd op 9 april 1486. Op een andere plaats is er sprake van de verloving van Margaretha (een dochter van Maximiliaan en Maria van Bourgondië) met Karel viii van Frankrijk, die echter op 6 december 1491 werd verbroken. Daarmee is dus de periode begrensd waarbinnen de gravenreeks tot stand is gekomen.

Hoewel er niets valt te bewijzen, is het plausibel om in Johannes a Leydis de auteur van de tekst te zien. Hij staat onder meer bekend als auteur van diverse geschiedwerken, ook over de geschiedenis van Holland, en hij was vanaf 1455 nauw gelieerd met het Haarlemse klooster, waarvan hij in de jaren zeventig enige tijd prior is geweest en waar hij, als subprior, ook zijn levensavond sleet. Getuige zijn Brederode-kroniek onderhield hij bovendien nauw contact met het adellijke geslacht van de Brederodes, die in de nabijheid van Haarlem hun kasteel hadden, en die op hun beurt weer in nauw contact stonden met de Haarlemse karmelieten (ze werden bijvoorbeeld in het Haarlemse klooster begraven). De Brederodes worden genoemd in de tekst op de panelen. De vroegste telg uit hun geslacht, een zekere Sijvert, zou een zoon zijn geweest van Arnulf, een van de vroegste graven van Holland. Vanaf het midden van de vijftiende eeuw claimden de Brederodes op grond van deze afstamming de rechtmatige opvolging in het graafschap Holland. In de tijd dat de panelen ontstonden werd de Jonker Fransen Oorlog uitge-

[p. 85]

vochten, waarbij Frans van Brederode (+23 juli 1490) zich opwierp als leider van degenen die zich verzetten tegen het landsheerlijk gezag van dat moment, in casu Maximiliaan van Oostenrijk. Des te opmerkelijker is het als uit een rekening van de Grafelijkheidskamer over het jaar 1493 blijkt dat Maximiliaan de Haarlemse karmelieten financieel heeft ondersteund in verband met de bekostiging van de prestigieuze gravenreeks, waarop hijzelf voorkwam als laatste en enige nog levende graaf. Het heeft er alle schijn van dat het kroniekje in de tijd van zijn ontstaan op diverse manieren verbonden was met de historische actualiteit van de late vijftiende eeuw.

Terzijde I

Ander uuytgeven extraordinaris.
Den prior ende convent van Onser Liever Vrouwen broers binnen Haerlem, den welcken mijn genaden heere gegunt heeft in ghijfte voir eens de somme van XVIII pont van XL groten ter reparacie van gemaict te doen hebben bij den zelven broers vanden voirscreven convente int pandt vanden voirscreven cloister alle de graven ende gravinnen van Hollant mit gaders de danse van Magabet, alst blijct bij zekere appointemente vande camer vande rekeninghe bijden welcken dat hemluyden gegunt is mit gaders quitancie vanden voirscreven XVIII pont in date X in septembri anno XCIII^o, diemen tsamen hier overlevert, XVIII pont.

Andere buitengewone kosten.
De prior en (het) convent van de karmelieten te Haarlem, aan wie mijn genadige heer (bedoeld wordt Maximiliaan) een eenmalige gift heeft vergund ter hoogte van 18 pond van 40 groten (een groot is een middeleeuwse muntsoort), als vergoeding, omdat de karmelieten in de kloostergang van het genoemde klooster alle graven en gravinnen van Holland tezamen met de dans van de Dood hebben laten maken, zoals blijkt uit zekere beschikking van de Rekenkamer waarin het (geld) hen geschonken wordt, tezamen met een kwitantie van de voornoemde 18 pond, gedateerd 10 september (14)93, die men beide (bedoeld worden de beschikking van de Rekenkamer en de kwitantie) hier overlegt, 18 pond.

Heraut en Dood

Slechts zeventien van de negentien panelen bevatten afbeeldingen van de Hollandse graven. De serie opent met een portret van een heraut, die een tekstrol in zijn hand houdt waarop de proloog van het kroniekje staat. Het laatste paneel geeft een onverwachte wending aan het geheel: het bevat een afbeelding van de Dood, die aan het slot van de tekst ook zelf het woord krijgt. Het is duidelijk dat de hele gravenreeks door dit opmerkelijke einde verbonden raakt met voorstellingen van de dodendans. In de rekeningpost uit 1493 wordt het laatste paneel ook met zoveel woorden aangeduid als ‘de danse van Magabet’. De rest van de tekst, dus het hele voorafgaande stuk, wordt impliciet in de mond van de heraut gelegd.

Dat voor een heraut werd gekozen, is in iconografisch opzicht weliswaar vrij zeldzaam, maar als idee allerminst vergezocht. Herauten, de ceremoniemeesters van de ridderschap en specialisten op het gebied van heraldiek en adellijke anciënniteit, hadden zich in de loop van de veertiende eeuw ontwikkeld tot auteurs, vooral van teksten met een historische inslag en van heraldische traktaten. Dat juist een heraut de tekst presenteerde en in de mond gelegd kreeg, verleende het geheel een hoogst authentiek en waarheidsgetrouw karakter. Herauten duidden historische personages in hun werk doorgaans aan door middel van een heraldisch wapen. Ook op dit vlak is ervoor gezorgd dat de panelen een betrouwbare indruk zouden wekken, doordat alle graven zijn voorzien van hun persoonlijke herkenningsteken. Anders dan de inleidende heraut, was de combinatie van een gravenreeks met heraldische wapens wel ontleend aan de traditie. Eerdere reeksen van de graven van Holland, maar ook van tal van andere geslachten (in de Nederlanden onder anderen de hertogen van Brabant en de graven van Vlaanderen), werden op vergelijkbare wijze geïndividualiseerd.

In kunsthistorisch opzicht bevatten de Haarlemse gravenportretten naast traditionele elementen dus ook enkele vernieuwende aspecten. Op het inleidende paneel met de heraut is nog iets bijzonders aan de hand. Op de panelen 2 tot en met 19 wordt de achtergrond gevormd door een versierd kleed, dat als afscheiding dient van een erachter gesuggereerde ruimte, die is voorzien van boogvormige gewelven. Deze boogvorm keert terug in de lijsten van de panelen en heeft misschien een eenheid gevormd met de boogvormen van de kloostergang waar ze oorspronkelijk hebben gehangen. Reëele ruimte en virtuele ruimte raakten op deze wijze met elkaar verbonden. Des te opvallender is het dat het paneel met de heraut er anders uitziet. Wel is er sprake van een boogvormig gewelf, maar een kleed ontbreekt. Achter de heraut bevindt zich een muur, en ook naast hem (aan zijn rechterhand) loopt een muur (hij staat als het ware in een hoek van de ruimte). In beide muren bevinden zich kleine, ook weer boogvormige vensters waardoor men zicht heeft op het omringende landschap. Het venster in de dwarsmuur biedt uitzicht op heuvelig terrein, het rechter venster in de achtermuur toont een kronkelende rivier. Volgens een zestiende-eeuwse bron hingen de panelen aan de zuidzijde van de kloosterkerk, een beschouwer stond dus met zijn gezicht naar het noorden. Wie deze situatie combineert met de ligging van Haarlem, komt allicht op het idee dat de beide uitzichten in zekere zin een realistisch karakter dragen: met de heuvels zijn de duinen bedoeld, met de rivier het Spaarne. De schilder heeft er dus naar gestreefd de panelenreeks ruimtelijk te verbinden met de realiteit van de Haarlemse omgeving.

De koppeling met Haarlem werd ook door middel van de tekst tot stand gebracht. Zo wordt in de regels die betrekking hebben op graaf Willem iii van Holland opgemerkt dat deze graaf ooit gedurende acht dagen luisterrijk hof had gehouden te Haarlem, waarbij twintig graven, honderd baanderheren en duizend ridders te gast waren geweest. De connectie van de stad met de grafelijkheid kwam misschien wel nergens zo duidelijk tot uitdrukking

[p. 86]

De Haarlemse gravenportretten: de heraut (paneel 1)

[p. 87]

De Haarlemse gravenportretten: de Dood (paneel XIX)

als in het geschreven portret van graaf Willem i: onder diens aanvoering hadden de Haarlemse burgers in 1219 immers meegeholpen bij de verovering van Damiate, ‘die onwinlijcke stede’. Het waren de Haarlemmers geweest die de krijgslist hadden verzonnen om de ijzeren ketting voor de haven van deze Egyptische stad stuk te varen met behulp van een schip waaronder van tevoren een zaag was bevestigd. De legende van het zaagschip werd al langer gecultiveerd in Haarlem en was vaak verbonden met de schenking van het Haarlemse stadswapen (die ook wordt vermeld in de panelentekst). Het is derhalve geen toeval dat Willem i op het paneel in zijn linkerhand het wapen van Haarlem draagt.

Terzijde II

[de heraut]
Die afcomste van Hollant sal ik vertoonen,
Bewijsen waer die eerste heer was ghebooren,
Hoe tgraefschap ghesproten is uit twee croonen
Als tkeijsers ende Vranckrijckse, dat suldij hooren.

Het is ghebeurt lang hier te vooren
Dat die edeldom van Troijen Vranckrijck regheerde,
Na welcken is Pippijn int rijck vercooren,
Die selve de croone als conijnck begeerde.

Hoe wel men daer Pippijn dus hooghelijck eerde,
Hij en was die conijncklijcke stamme niet,
Maer want hij uit Gallijen die Saracene weerde,
Is hem die eere daer voor gheschiet.

Pippijn na desen hem wel beriet
Ten eijnde om langhe sijn macht te deuren.
Dus woud hij alleen, ende ghebieden liet,
Dat wapen van Vranckrijck niemant te veuren.

Van Aquijtanijen die hertoch en dorst hem niet reuren,
Al was hij ghecommen van sconijncx stam.
Hij liet die lelijen ter selver euren
Ende dit wapen van Troijen hij wedernam.
Van Pippijns bloede een conijnck quam,
Karolus die Caluw, alsoo gheheten,
Op welcken niemand en dorst worden gram,
Want tkeijserrijck en Vranckrijck heeft hij beijde beseten.

Ter saken van desen, dat suldij weten,
Is hem doen Hollant oock toe gheschreven,
In welcken hij heeft hem rechts vermeten
Ende heeftet voor keijserlijck leen uitghegheven.

Van Aquijtanijen was een jongste soon ghebleven,
Dien hij ghaf Hollant ten eeuwijghen daghen.
Dese wert daer in als grave verheven,
Ghehult vreedsamijch tot sijn behaghen.

Een leeuw van keel te voeren plaghen
Int velt van ghulden, Troijaens gheslacht.
Dus heeft dese Dijderick, hoort mijn ghewaghen,
Met hem dit wapen in Hollant ghebracht.

Als dit bebrieft werd ende nam soo cracht,
Acht hondert drie en tsestich schreefmen dat jaer.
Maer hoe langhe verdeurde der heeren macht,
Wat ijchelijck in sijn tijt heeft ghewracht,
Leest onder die heeren, daer vindijt claer.

De afstamming van Holland zal ik uiteenzetten, aantonen waar de eerste landsheer werd geboren, hoe het graafschap is voortgekomen uit twee kronen, namelijk die van de (Duitse) keizer en van Frankrijk, dat zult u vernemen. / Het is lang geleden gebeurd dat de adeldom uit Troje Frankrijk regeerde, waarna Pippijn in het (Franse) rijk is gekozen, die zelf als koning de kroon wilde dragen. / Hoewel men Pippijn bij die gelegenheid zo'n hoge eer bewees, behoorde hij niet tot het koninklijk geslacht, maar omdat hij de saracenen uit Gallië verdreef, is hem de eer (namelijk van het koningschap) daarvoor (als beloning) gegeven. / Pippijn beraadde zich hierna terdege om zijn macht lang te (laten) duren. Zo wenste hij als enige - en verbood hij anderen - het wapen van Frankrijk te voeren. / De hertog van Aquitanië durfde zich niet te roeren, (ook) al was hij van koninklijke afkomst. Hij deed meteen afstand van de lelies (het Franse wapen) en hij nam dit wapen van Troje weer aan. / Van Pippijns bloed kwam een koning, Karel de Kale geheten, op wie niemand boos durfde te worden omdat hij zowel het (Duitse) keizerrijk als Frankrijk in zijn macht had. / Hierom, moet u weten, is hem toen ook Holland toegekend, dat hij volgens zijn rechten heeft opgeëist en als keizerlijk leen heeft uitgegeven. / Van Aquitanië was een jongste zoon (over)gebleven, aan wie hij voor eeuwig Holland (in leen) gaf. Deze werd daar tot graaf verheven, (en) vreedzaam aangenomen tot zijn genoegen. / Een rode leeuw op een veld van goud placht het Trojaans geslacht (als wapen) te voeren. Zo heeft deze Dirk, verneem wat ik zeg, dit wapen met zich meegebracht naar Holland. / Toen dit (deze belening) schriftelijk werd vastgelegd en zo rechtsgeldig werd, schreef men het jaar 863. Maar hoe lang de regering van de landsheren duurde, (en) wat ieder in zijn tijd heeft gedaan, leest (daarvoor) door onder de (portretten van) de heren, daar vindt u het duidelijk (uiteengezet).

Terzijde III

[de Dood]
Die Doot seijt tot den heeren:
‘Ghij Hollantsche graven hier al ghemeene,
Ghij gravinnen, ghij voochden, die sijt voorleden,
Daer en isser ghebleeven thants uwer gheene
Maer sijt an mijnnen dans getreden
Nu ghij regeert hebt beij lant en steden.
Men weet dit thants wel altemalen:
Ist al gheschiet na recht en reden,
Soo moochdij voor Godt u loon nu halen;
Ist oock soo niet, soo salt u falen.
Want heeft gunst of haet dat recht verkeert,
Soo moetij met pijnnen dat nu betalen;
Ja, ghij hadt voor pelgrim veel bet gaen dwalen
Dan ghij u landen hebt soo gheregeert.’

De Dood zegt tot de landsheren: ‘Gij Hollandse graven hier allen bij elkaar, gij gravinnen, gij voogden, (u allen) die bent overleden, er is thans niemand van u (over)gebleven, maar u hebt u aangesloten bij mijn dans (de Dodendans), nu u zowel land(en) als steden hebt geregeerd. Over het volgende is men het thans geheel en al eens: is het (regeren) allemaal volgens recht en rede gebeurd, dan mag u bij God nu uw loon ophalen; is het echter niet zo gegaan, dan wordt het (loon) u onthouden. Want als (oneerlijke) voorkeur of haat het recht heeft geschonden, dan moet u dat thans met (helse) straf boeten. Ja, u had veel beter als pelgrim rond kunnen dolen.’

De Franse vertaling

Het Hollandse kroniekje functioneerde niet alleen tussen vier kloostermuren. In de zestiende en zeventiende eeuw werden er, zoals gezegd, diverse afschriften van gemaakt. De belangstelling voor de tekst stamt overigens al uit de vroege zestiende eeuw. Tussen 1508 en 1516 maakte iemand aan de hand van de panelen een afschrift, waarbij de tekst aan het slot werd geactualiseerd: de woorden van de Dood werden weggelaten en daarvoor in de plaats

Venster (paneel I) met uitzicht op de duinen

Venster (paneel I) met uitzicht op het Spaarne

[p. 88]

Willem I - met het wapen van Haarlem in de hand - en Floris IV (paneel X)

kwam een beschrijving van Filips de Schone, die Maximiliaan in 1493 was opgevolgd, maar die in 1506 ook al weer was overleden. Maximiliaan had daarna opnieuw het Hollandse roer in handen genomen en daarom werd ook zijn tekstdeel in deze zin aangepast. Dit aldus herziene afschrift werd tussen 1516 en 1518 uitgebreid met een beschrijving van Karel v, die in 1515 was opgevolgd als graaf van Holland.

Terzijde IV

Enkele landsheren die over Holland regeerden:

Maximiliaan (regent)	1482-1493
Filips de Schone	1493-1506
Maximiliaan (regent)	1506-1515
Karel v	1515-1555

Terzijde V

[Maximiliaen, panelen]
Dits van Oostenrijck hertoch Maxmilijaen,
Die een strijt hadde groot en vervaerlijck
Teghen die Fransche, die hij heeft tonderghedaen.
Die stat van Uutrecht beleijde hij swaerlijck,
Soo dat sij hem opgaven, als elck weet claerlijck.
Ghent bedwanck hij en dander Vlaemsche steden.
Daer na wert hij ghecoren Roomsch Conijnck openbaerlijck
En is te Aken ghecroont met wijser seden.

Dit is hertog Maximiliaan van Oostenrijk, die een grote en verschrikkelijke strijd had tegen de Fransen, die hij aan zich heeft onderworpen. De stad Utrecht belegerde hij hevig zodat ze zich overgaven, zoals iedereen zonder twijfel weet. Hij onderwierp Gent en de andere Vlaamse steden. Daarna werd hij openlijk tot Rooms-Koning gekozen en is te Aken gekroond met bedachten rade.

[Maximiliaan, versie 1508/16]
Dits die edel aertshertoge Maximiliaen,
Die te wyve nam van Bourgondien Marie,
Ende in Hollant gehult als grave ontfaen,
tAecken Roemsche coninck gecoren naer dien tye.
Veel stryden heeft hy int claer belye
Gehadt ende gehouden doverhant.
Nu es zyn hoge princelycke singorie
Keyserlick gecoren, als vailiant,
Die zyns zoens landen es een onderstant,
Als keyserlick pylaer den wesen een troest.
Dies zyn fame gebreet wordt in elck lant
Over alle die werlt: west, noordt ende oost.

Dit is de edele aartshertog Maximiliaan, die Maria van Bourgondië tot vrouw nam en in Holland (werd) gehuldigd (en) aangenomen als graaf, (en) te Aken nadien tot Rooms-Koning gekozen. Hij heeft veel strijd geleverd, zoals bekend, en de macht behouden. Nu is zijn hoge prinselijke heerlijkheid op stoutmoedige wijze als keizer aangenomen, die de landen van zijn zoon tot steun is, (en) als keizerlijke pijler de wezen (bedoeld worden de onderdanen) tot troost. Hierom verspreidt zijn faam zich in elk land over de gehele wereld: west, noord en oost.

De versie tot en met Karel v werd als uitgangspunt gekozen voor een vertaling van de tekst in het Frans. Deze werd in 1518 te Amsterdam op de pers gelegd door de uitgever Doen Pieterszoon. De Haarlemse tekst werd dus geschikt geacht om Karels opvolging in het graafschap Holland onder de aandacht te brengen van een Franstalig publiek. Het ligt voor de hand om daarbij te denken aan de zuidelijke Nederlanden en - verder weg - aan Frankrijk. De taal geeft immers aan dat we te maken hebben met propaganda van de zijde van de Habsburgse machthebbers. De geïntendeerde verspreiding is een pikant gegeven voor wie zich realiseert dat de afstamming van de Franse koning (met wie Maximiliaan bijna altijd oorlog voerde) in de proloog impliciet wordt teruggevoerd op Pippijn, die niet van koninklijke bloede was. En dat laatste gold nu juist wel voor de hertog van Aquitanië, die een voorvader was van de eerste graaf van Holland...

De vertaling is slechts bekend in één exemplaar. Hij komt voor op een houtsnedenreeks van de hand van Jacob Corneliszoon, die de graven van Holland uitbeeldde als ruiterstoet, verdeeld over negen bladen. De gravinnen rij-

[p. 89]

Blad I van de houtsnedenreeks met Franse vertaling van de panelentekst

den overigens op ezels, wat op invloed vanuit Spanje schijnt te duiden. Bladen van de gravenreeks van Jacob Corneliszoon worden bewaard in diverse Europese bibliotheken. De afbeeldingen komen soms voor in combinatie met een kroniek van Holland in het Latijn. Voor de bladen met Latijnse tekst dacht men kennelijk aan een nog bredere verspreiding dan uitsluitend het Franse taalgebied. Alleen in het exemplaar van de houtsnedenreeks die wordt bewaard in de Kunsthalle te Karlsruhe zijn de Hollandse graven afgedrukt in combinatie met de Franse tekst. Een bijzonder aspect van de reeks te Karlsruhe is voorts dat de bladen met de hand zijn ingekleurd. Houtsnedenreeksen waren populair in de zestiende eeuw en werden soms gebruikt als wandversiering. Mogelijk heeft ook deze ingekleurde reeks zo'n functie gehad. De Haarlemmers konden intussen tevreden zijn: de roem van hun stad, die nog het meest tot uitdrukking kwam in het legendarische Damiate-verhaal, raakte op deze wijze verbreid tot ver buiten de grenzen van het graafschap Holland.

Literatuuropgave

Dit artikel bevat een klein gedeelte van de uitkomsten van een gezamenlijk onderzoeksproject rond de Haarlemse gravenportretten. In dit project is samengewerkt door de kunsthistorici dr. Truus van Bueren (Utrecht), dr. Reindert Falkenburg (Den Haag) en dr. Jan de Jong (Groningen), door de taalkundige dr. Marijke Mooijaart (Leiden) en door schrijver dezes. De uitkomsten van dit onderzoek worden binnenkort in boekvorm gepubliceerd (De Haarlemse gravenportretten. Hollandse geschiedenis in woord en beeld). Het is in dit toekomstige boek dat men een uitgebreide verantwoording aan zal treffen.