Literatuur. Jaargang 14

[p. 81]

De recensent, ook der recensenten
Virtuoze edelkitsch?⁺

Zelden heeft een roman zulke tegenstrijdige reacties opgeroepen als Hertog van Egypte, de nieuwe De Moor.

De jubeltoon wordt ingezet door Van Deel, die al in de eerste alinea zijn oordeel verraadt door het boek ‘fenomenaal’ te noemen (Trouw 1-11-'96). Hij richt zich meteen op ‘de bijna lichamelijke aanwezigheid van de verteller’, en dat blijkt iemand ‘die volmaakt vertrouwt op de kracht van de verbeelding’. Dat Van Deel juist daarop de volle nadruk legt, geeft zijn bespreking een eigen karakter. Deze interpretatie leidt ook tot de wat cryptische zin: ‘Hier wordt niet beschreven, maar geschreven (...)’. Het is duidelijk dat Van Deel zijn Revisor-verleden (primaat van de verbeelding) trouw blijft. Hertog van Egypte is voor hem in de eerste plaats een liefdesverhaal dat door verbeeldingskracht overtuigt. Binnen deze visie nemen De Moors uitvoerige, bijna documentaire stukken over zigeuners en de manier waarop zij vervolgd zijn, nauwelijks een plaats in. Van Deel wijdt er niet meer dan één alinea aan.

Het zijn nu juist deze uitweidingen over het bedreigde zigeunerbestaan die Reinjan Mulder van nrc-Handelsblad (1-11-'96) slecht verteerbaar vindt. Ze maken voor hem de roman tot een soort ‘leerstuk’. De verheerlijking van de zigeuners maakt op hem ‘een nogal simplistische en naïeve indruk’. Voor hem is het boek teveel gebaseerd op een ‘romantisch, negentiende-eeuws vrijheidsideaal’. Waar Mulder zijn bezwaren nog voorzichtig inkleedt, pakt Hans Warren de botte bijl en hakt er stevig op los. Zijn bespreking kan als een omkering van die van Van Deel worden gezien. Want ook hij komt al in de eerste alinea met zijn oordeel: ‘Hoe heeft zo'n goede schrijfster als Margriet de Moor zo'n slechte roman (...) kunnen publiceren? Ik vroeg het me bijna driehonderd pagina's lang af, pagina's vol gekke gedachten, wonderlijke wendingen, zonderlinge zijsporen’ (pzc 7-11-'96). Waar Van Deel de rol van de verteller roemt, begint Warren diens optreden af te kraken.

Het zwakke van Warrens recensie is dat hij vrijwel geen voorbeelden geeft van die ‘gekke gedachten, wonderlijke wendingen, zonderlinge zijsporen’. De bespreking bevat zelf nogal wat wonderlijke zijsporen. Zo meent hij dat De Moor zich ‘onmiskenbaar’ door de dood van haar man heeft laten inspireren: ‘Had ze dat maar op een directe, in plaats van een indirecte manier gedaan! Wat nu zo hol en ongeloofwaardig klinkt, was dan vermoedelijk waarachtig en ontroerend geworden.’ Nog beter natuurlijk wanneer de schrijfster haar geheime dagboeken had gepubliceerd. Verder vermeldt hij het niet ter zake doende feit dat Hertog van Egypte De Moors eerste roman bij een andere uitgever is. Het is of ze voor die ontrouw wordt gestraft.

Voor Warren deugt er helemaal niets aan het boek. De liefdesgeschiedenis, die Van Deel zo mooi vond, overtuigt hem niet; de verteller is niet meer dan ‘een literaire truc, een lapmiddel’, en de documentaire gedeelten vormen ‘een traktaat over de zigeuners’.

Met dat laatste hebben meer recensenten moeite, maar hun kritiek richt zich toch vooral op die ene zigeuner: de clichématigheid van de manlijke hoofdpersoon. Het scherpst wordt dit verwoord door Aleid Truijens in de Volkskrant (8-11-'96). De kritiek komt daar nogal hard aan omdat zij in de eerste alinea's een voortreffelijke samenvatting geeft van De Moors thematiek: ‘de ander is onkenbaar - en dat is maar goed ook’. Daarop volgt een beschouwing over de nieuwe roman die een nauwelijks bedwongen verslag van irritatie is, culminerend in een zin als: ‘Maar zij blijft hardnekkig putten uit het palet van de schilder van het zigeunerkopje.’ En dan valt al snel het woord ‘edelkitsch’. Haar oordeel komt dicht bij dat van Goedegebuure, die stelt dat De Moor alle negatieve clichés over zigeuners heeft willen bestrijden, maar van de weeromstuit een cliché van een zigeuner een hoofdrol laat spelen (hp/De tijd 15-1-'96). Truijens begint zich ook te ergeren aan de vaak geprezen ‘spreekwoordelijk’ mooie stijl van de schrijfster, waar elke humor in ontbreekt. Nu is het juist die stijl die door Carel Peeters weer de hemel in wordt geprezen: ‘Deze zwierige stijl, waarin alles van veraf en dichtbij wordt gezien’ (vn 9-11-'96). Even hoog waardeert hij de uitbeelding van het zigeunerleven, want daardoor ‘is het een roman over het heimwee van de beschaving naar de anarchie van het instinct’. Na lezing van Truijens' recensie klinkt Peeters' aanduiding van het onge-

+ Ton Anbeek is hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden.

[p. 82]

temde zigeunerleven nogal komisch: ‘opzwepende vioolmuziek’, ‘gezellige kampvuren’, ‘onbuigzame dienders’ (Bromsnor?). Wanneer Peeters zegt dat het in Hertog van Egypte om ‘een hartstochtelijke idealisering van de Europese zigeuners’ gaat, is dat kennelijk als een compliment bedoeld.

Hoe komt het nu dat ervaren lezers tot zulke diametraal tegengestelde oordelen komen? Daar zijn twee redenen voor te geven.

In de eerste plaats krijgt eenzelfde aspect van de roman bij verschillende recensenten een volstrekt ander oordeel mee. De literatuurwetenschapper die stelde dat analyse-gegevens op zich zelf neutraal zijn en pas betekenis kijgen wanneer ze met een waardenstelsel worden verbonden, had volkomen gelijk. Het optreden van de wat zweverige verteller werd door Warren afgedaan als ‘een literaire truc’, terwijl Van Deel (en Peeters lijkt hem hier te volgen) begint met een ode aan juist deze manier van presenteren. Van Deel en Peeters, erfgenamen van De revisor, vinden zo'n lastig grijpbare verteller intrigerend, terwijl dagboekschrijver Warren zich ergert aan het omslachtige.

In de tweede plaats lazen de verschillende critici een ander boek. Hertog van Egypte leent zich daar ook toe. Terecht merkt Goedegebuure op dat het ‘een roman met verschillende gezichten’ is: een liefdesverhaal, een documentaire en een ‘proeve van zelfreflexief literair proza’ (hij vindt de combinatie overigens niet geslaagd). Een criticus als Van Deel ziet vooral het eerste en het laatste. Binnen zijn optiek is de relatie van de twee hoofdpersonen een illustratie van een liefde ‘die juist bestaat bij de gratie van het feit dat de geliefden vreemden zijn voor elkaar’. Dat de man een zigeuner is, wordt dan in feite bijkomstig. Het had in principe iedereen met een andere achtergrond kunnen zijn (zoals de onkenbare Tsjechische vrouw in Eerst grijs dan wit dan blauw). Voor anderen, en dat zijn dan bij uitstek de negatieve beoordelaars, is dat zigeuner-zijn geen bijzaak, maar essentie. Wat Peeters nog positief de ‘hartstochtelijke idealisering van de Europese zigeuners’ noemde, wordt voor hen het struikelblok omdat ze vallen over de politiek hypercorrecte clichématigheid.

Mij doet Hertog van Egypte nog het meest denken aan een oververfijnde versie van de damesbestseller Zout op mijn huid. Alleen is de bonkige Bretonse visser hier vervangen door een schonkige zigeuner. Deze beide ‘primitieve’ mannen sterven aan dezelfde ziekte, want een Love Story wordt natuurlijk pas echt ontroerend als de dood er zich mee bemoeit.

Ton Anbeek