Literatuur. Jaargang 12

[p. 150]

Blokuur Nederlands
Een race tegen de klok

Met zwoele stem presenteert Jan van Veen sinds jaar en dag het radioprogramma Candle light. ‘En het volgende gedicht heet...eenzaamheid’, hijgt hij wekelijks in de microfoon. Wat volgt is steevast een oprecht gevoel in onbeholpen zinnen, waarin ‘strand’ rijmt op ‘hand in hand’, ‘hart’ op ‘liefdessmart’ en ‘maan’ op ‘zag je mij niet staan’. Groot was dan ook de verbazing van Inez Postema, docent Nederlands aan Scholengemeenschap Helinium in Hellevoetsluis, toen een leerling uit zes vwo zo'n traumain-verzen tijdens zijn schoolonderzoek wenste te bespreken. Niet eens om te provoceren, maar vanuit de stellige overtuiging dat dit fraais moest worden bijgezet in het mausoleum van de Nederlandse letteren. Postema is niettemin allesbehalve pessimistisch over de kennis en de belangstelling van haar leerlingen. Het grootste probleem waarmee ze in haar lessen te kampen heeft, is ouder dan de weg naar Rome: tijdgebrek.

‘Bij ons op school ligt in de bovenbouw de nadruk sterk op de schriftelijke taalvaardigheid,’ vertelt ze, ‘wat in de praktijk betekent dat we zo'n tachtig procent van de lessen besteden aan opstellen schrijven en samenvattingen maken. Tegelijkertijd worden er behoorlijk hoge eisen gesteld aan de literatuurlijst die leerlingen moeten lezen. Je kunt dus stellen, vrees ik, dat we hen een beetje aan hun lot overlaten. Zelf ben ik er een overtuigd voorstander van om meer tijd uit te trekken voor het lezen en analyseren van literaire teksten, om de leerlingen op die manier een instrument te geven waarmee ze zelfstandig de literatuurlijst te lijf kunnen. En als ze eenmaal in staat zijn poëzie en proza te interpreteren, krijgen ze meer plezier in het lezen en vluchten ze volgens mij ook minder snel in uittrekselboeken en verfilmingen.’ Een lesprogramma wijzigen is echter minder eenvoudig dan het lijkt. Niet alleen gelden er landelijk normen waaraan elke school zich dient te houden, maar ook moet er binnen de sectie overeenstemming bestaan.

Postema: ‘Ik vraag me bij voorbeeld af hoe zinvol het is dat wij in vier mavo de Nederlandse literatuurgeschiedenis in vogelvlucht behandelen. Sommige scholen doen op mavo-niveau vrijwel niets meer aan literatuur. Hier op het Helinium is gekozen voor het andere uiterste. We behandelen álle periodes in één trimester en racen dus in zo'n ijltempo door de stof dat er nauwelijks iets beklijft. Ik heb dan ook de indruk dat vier mavo de literatuurgeschiedenis ervaart als een rijstebrijberg van namen en termen waar het zich onmogelijk doorheen kan eten. Samen Karel ende Elegast en de Jaromir-cyclus lezen, de eerste en zesde strofe van het Wilhelmus uit het hoofd leren, de kenmerken weten van renaissancistische literatuur en het humanisme...Je brengt er de literatuur echt niet dichter door bij deze kinderen, en je kunt je afvragen wat de maatschappelijke relevantie er van is voor deze groep. Maar het is zo afgesproken binnen de sectie, dus daar wil ik me aan houden.’ Lachend: ‘Als de leerlingen zich beklagen, zeg ik altijd: “Als je later beroemd bent en gehuldigd wordt, is het tóch handig als je het Wilhelmus zingen kunt!”’

Postema wil er overigens niet voor pleiten om mavo-leerlingen maar helemáál niet meer lastig te vallen met literatuur. ‘Ik zou boeken met hen willen lezen die wat beter in hun eigen belevingswereld passen. Nieuwe boeken van jonge schrijvers, maar bij voorbeeld ook romans over de Tweede Wereldoorlog. “Waarom”, zou ik vragen, “heeft de schrijver zijn verhaal juist op deze manier geschreven en niet anders? Hoe reageert de schrijver op de wereld waarin hij leeft? Op welke manier probeert hij jouw aandacht vast te houden?” We lezen altijd gezamenlijk Het gouden ei van Tim Krabbé, dat ze door de spanning in het verhaal meestal best aardig vinden, en aan de hand daarvan probeer ik uit te leggen wat het verschil is tussen een romannetje en een roman. Sommige leerlingen krijg je daar echt door aan het lezen, op hun eigen niveau. De moeder van David S. is veruit favoriet in vier mavo, maar er zit zo nu en dan ook een leerling tussen die Rituelen op de lijst zet en de kern van zo'n boek feilloos blijkt aan te voelen.’ Nooteboom of Keuls - het is Postema eigenlijk om het even. Als de literatuur naar méér smaakt, zijn de lessen wat haar betreft geslaagd.

[p. 151]

Over het lesprogramma in de bovenbouw van het vwo komt Postema's standpunt meer overeen met dat van haar sectie. ‘We behandelen daar de literatuurgeschiedenis vanaf de vierde klas in chronologische volgorde, maar we trappen jaar na jaar in de valkuil van het tijdgebrek: als het eindexamen nadert, moeten we steeds opnieuw concluderen dat de modernste literatuur er bij ingeschoten is. Met een beetje geluk komen we in de búúrt van de Tweede Wereldoorlog, maar wat er daarna komt, behandelen we noodgedwongen in een paar lessen. Dat is echt jammer, want het is juist de naoorlogse periode die de leerlingen het meeste aanspreekt en waaruit ze het liefst de boeken kiezen voor op hun literatuurlijst. Daarom gaan we nu iets wijzigen in het programma. We willen vanaf volgend jaar in de vierde klas niet meer met de middeleeuwen beginnen, maar met de moderne literatuur. Met De aanslag bij voorbeeld, of Het bittere kruid.’ In vier vwo moeten er op het Helinium vijftien boeken gelezen worden, en in de vijfde en zesde klas komen er in totaal nog eens tien bij. ‘Voor het mondelinge schoolonderzoek in het laatste jaar toetsen we de kennis van alle vijfentwintig boeken plus de stof van drie leerjaren literatuurgeschiedenis. Dat is te veel om er diep op in te kunnen gaan, hebben we gemerkt. Daarom willen we gaan proberen om de oudste periodes halverwege het vijfde jaar af te sluiten, zodat we ons tijdens het schoolonderzoek kunnen concentreren op de modernste literatuur. Als je een half uur praat over vijfentwintig boeken en vijf eeuwen letterkunde krijg je toch een ander soort gesprek dan als je je beperkt tot een titel of tien.’

Postema probeert haar leerlingen zo veel mogelijk te stimuleren om eens iets nieuws op de lijst te zetten. ‘Ik heb bij voorbeeld beloofd dat ze Harry Mulisch’ De ontdekking van de hemel, gezien de omvang en de complexiteit ervan, mochten lezen in plaats van drie andere titels op de lijst. Ik ben erg blij dat zeker zes mensen uit de klas dat hebben gedaan. En het mooiste vind ik wel dat ze het alle zes een prachtig boek vinden, dat ze er onderling druk over praten in de pauze. Ik heb hun enige veiligheid gegeven door te melden dat ik ook niet alles begreep in dat boek, maar dat je best iets mooi kunt vinden zonder het helemaal te kunnen duiden.’ Enthousiast: ‘Dat ze bereid zijn om zoiets te lezen en zich er in te verdiepen - ik vind het geweldig.’

‘Of ik zendingsdrang heb? Natuurlijk, ik wil zieltjes winnen voor meesterwerken. ƒ et geeft veel voldoening als ik een fervente boeKenhater verdiept zie in De aanslag, en ik ben ook heel gelukkig als ik een leerling die toch al van lezen hield aan een nog mooier boek geholpen heb. In het algemeen vind ik het belangrijk om lezen en literatuur te promoten. Ik heb namelijk liever dat ze een boek op hun lijst zetten omdat ze het zelf mooi vinden, dan dat ze een roman kiezen omdat hun broer er een uittreksel van heeft. Ik geef leerlingen ook altijd de top-100 die gepubliceerd wordt in Diepzee, met het argument: “Als er duizenden leerlingen zijn die dit mooie boeken vinden, dan zit er allicht iets tussen dat ook jou aanspreekt.” Verder probeer ik, hoewel er in het lesprogramma eigenlijk geen tijd voor is, de leerlingen steeds attent te blijven maken op pas verschenen boeken. Ik wijs hen op recensies en interviews, en vaak praten we wat na als er schrijvers op de televisie geweest zijn. Maar om dat te kunnen doen, pik in feite kostbare minuten lestijd die ik aan andere onderdelen moet besteden.’ Het schuldgevoel is van recente datum: toen ze zestien jaar geleden in het onderwijs kwam werken, besteedde Postema zonder wroeging veel te veel tijd aan de literatuur. ‘Ik dacht dat alle leerlingen stonden te popelen om álles over de letteren te leren.’ Lachend: ‘Dat idee heb ik wel afgeleerd hoor, in de loop der jaren. Zulke naïviteit wordt door de leerlingen genadeloos afgestraft en bovendien had ik snel in de gaten dat een leraar Nederlands moet woekeren met de tijd. Nederlands geven is racen tegen de klok. Echt, ik kan niet sterk genoeg benadrukken dat in het lesprogramma meer ruimte moet komen om te praten over literatuur. Want als je geen gelegenheid hebt om leerlingen bij het lezen te begeleiden, maar je eist wél dat ze vijfentwintig boeken interpreteren, dan drijf je ze rechtstreeks in de armen van desinteresse en oppervlakkigheid.’

Annette Portegies⁺

+ Annette Portegies studeerde Nederlands in Leiden. Ze is redacteur en freelance publicist.