Literatuur. Jaargang 12

[p. 140]

Het literaire bedrijf
De uitgeverij als kraamkliniek

Alsof niemand oog heeft voor de pasgeborene. De roman van C. is een maand geleden uitgekomen. Een mooie, bijzondere roman vinden wij. Maar tot nu toe zijn er alleen twee wat narrige reacties binnengekomen van recensenten die volgens ons het boek wat al te vluchtig hebben gemonsterd. De auteur is licht bedroefd en al degenen die bij de wieg hebben gestaan leven met hem mee. Ze bedenken listen om de roman de aandacht te geven die hij in hun ogen verdient. Maar voor ik inga op de mogelijkheden die de uitgever ter beschikking staan om publieke belangstelling voor de roman te wekken, zou ik eerst nog graag een paar leden van het operatieteam aan u willen voorstellen. Ik heb de afgelopen maanden tientallen boeken geboren zien worden. De uitgeverij heeft inderdaad alles van een kraamkliniek.

Voor een roman het levenslicht ziet, heeft een groot medisch team de bevalling zorgvuldig voorbereid. Negen maanden geleden vernam de auteur de gelukzalige tijding dat zijn manuscript was aangenomen. De doorgewinterde schrijver die al heel wat kroost ter wereld heeft gebracht, zal het telefonische bericht met routineuze instemming hebben aangehoord. Om de twee jaar is het wel weer zover, maar hoe anders is het voor de auteur die debuteert: het is zijn eersteling en blijdschap vermengt zich met huiver: zal de bevalling wel goed verlopen en hoe zal de buitenwereld op zijn kind reageren?

Hoe de auteur aan zijn manuscript is gekomen? De romanticus spreekt door de telefoon van een onbevlekte ontvangenis. Zijn manuscript is, mag de redacteur begrijpen, niet meer en niet minder dan een goddelijke vrucht, ingeblazen door de heilige geest. De realist meldt dat hij door de hele wereld is bevrucht, of - als hij wat bescheidener van aard is - dat hij in het verleden met andere boeken naar bed is geweest.

Hoe het ook zij: er is natuurlijk goed naar gekeken, naar het manuscript. Twee redacteuren hebben het met de stethoscoop zorgvuldig betast: klopt het hart, valt er een goed ritme te beluisteren, hoe zit het met de ademhaling, is de spanning op het zenuwstelsel voldoende, het verhaal gespierd genoeg? Is het manuscript, kortom, levensvatbaar? Daarover kan wel eens een diepgaand verschil van mening ontstaan, maar dan is er nog altijd de geneesheer-directeur, die het groene licht moet geven.

Het manuscript van C. gaf geen noemenswaardige problemen. Toch voeren auteur en redacteur nog uitgebreide gesprekken, want iedereen is gebaat bij een zo kosmetisch mogelijke bevalling en het kind moet er zo mooi mogelijk uitzien daarna. In de kliniek is, na de blijde boodschap dat C's manuscript er aan komt, alles in gereedheid gebracht. R. is de onvermoeibare en ervaren operatiezuster. Zij heeft al uitgerekend wanneer het boek precies ter wereld kan komen, de verschillende disciplines verwittigd en vastgesteld op welk moment zij in actie moeten komen. R. is een duivelskunstenaar: zij bewaakt het geboorteproces van tientallen manuscripten tegelijkertijd. Een keer ben ik met haar mee geweest naar het overleg met produktiemedewerkster S. Duizelingwekkend is de enorme reeks van afspraken met drukkers, zetters, binders, leveranciers die allemaal gemaakt en gecontroleerd moeten worden. R. en S. maken op mij de indruk van Chinese goochelaars die honderd bordjes op zwiepende stokjes draaiende moeten houden. In dat hele proces kunnen duizenden dingen verkeerd gaan: verkeerd papier, drukkers die het materiaal te laat krijgen, ruzies met typografen en vormgevers die hun voorstellen door zetters verkeerd begrepen zien, kleuren van het omslag te dof, verkeerd lettertype, omslagfouten, de angst voor bijgevoegde errata. R. seint correctoren en persklaarmakers in en legt vast wanneer zij hun deel van hun taak moeten hebben verricht: ze bewaakt dat ellenlange proces van manuscript tot laatste proef.

R. stuurt dit hele proces. Als auteur en redacteur het min of meer met elkaar eens zijn geworden, krijgt J. de opdracht de omvang vast te stellen: hoeveel woorden? Als we dat weten kunnen we iets zeggen over de prijscalculatie. Verschillende zetwijzen (lettercorps, zetspiegel): verschillende prijzen. Hier is alles nog mogelijk: het manuscript van de beroemde schrijver R. dat

[p. 141]

slechts dertig pagina's telt kan, als je een ruime zetspiegel neemt en als je het lettercorps niet al te klein kiest (om het eufemistisch te zeggen), uitgroeien tot een kloeke roman van tweehonderd pagina's. (Bij onze uitgeverij is vaak juist het omgekeerde het geval, wat ook zo zijn bezwaren kan hebben.) Eerlijk gezegd heb ik de indruk dat de laatste jaren die methode vaker wordt toegepast dan vroeger. Je slaat een boek open en je schrikt van het lettertype, dat alleen maar uit hoofdietters lijkt te bestaan. Het lijkt wel een boek voor de slechtziendenbibliotheek, dat boek van de beroemde schrijver R. Zo kan de typograaf van het binnenwerk in een handomdraai van een short story een wolk van een roman maken.

C. wil zijn boek graag geïllustreerd zien met een paar prenten die hij ooit in een museum heeft zien hangen, alleen hij weet niet waar. R. gaat er naar op zoek en is ze binnen de kortste keren op het spoor. De door de auteur gewenste illustratie bleek niet in een museum te hebben gehangen, maar afgedrukt in een obscuur boek over goudmijnen in Zuid-Afrika rond 1900. Je kunt het zo gek niet bedenken of R. krijgt de gewenste informatie boven tafel. Ze weet feilloos het instrumentarium aan te reiken wanneer een tangverlossing noodzakelijk is.

Hoe moet het omslag eruitzien? Auteur en ontwerper treden met elkaar in overleg. Maar het komt toch vaak voor, is mijn indruk nu, dat de schrijver pas bij het verschijnen van de dummy, het monster dat de vertegenwoordigers op hun handelsreizen meenemen, voor het eerst ziet hoe zijn boreling in de toekomst gekleed gaat. Eigenlijk zijn de ontwerpers de eerste interpretatoren van zijn manuscript: ze vertalen zijn intenties in beelden. En omdat tussen schrijver en lezer heel wat misverstanden kunnen rijzen, komt het wei eens voor dat de schrijver en de ontwerper elkaar totaal niet begrijpen. Dat ontstaat er onmin in het bevallingsproces. Dan blijkt het manuscript al die tijd in een stuitligging te hebben gelegen.

Operatiezuster R. is steeds aanwezig, vooral als er een keizersnede nodig is. Alles binnen de kliniek is goed gegaan, het boek is uitgekomen, er wordt een fles champagne opengetrokken. Redacteur, persklaarmaker, corrector, typograaf, vormgever klinken met de schrijver en ze kijken allemaal een beetje verliefd naar de baby in de wieg. De geneesheer-directeur houdt een klein toespraakje. Allen nemen het boek, dat ze al zo vaak onder ogen hebben gehad, nog eens in hun handen en bladeren en ruiken en befoezelen het. Ze hebben het in blauwdruk gezien en alles was volmaakt. Dan komt R. binnen, slaat het boek open en ziet in een oogopslag dat het motto ontbreekt. Nergens te vinden, terwijl het in alle fasen van het proces zo zorgvuldig is bekeken. Er is op het allerlaatste moment bij de drukker iets verkeerd gegaan. Een onderschrift was beschadigd en bij de opmaak hersteld, maar is nu door het boek verdwaald naar de plaats waar het motto had moeten staan. R. staat al aan de telefoon: het boek moet helemaal over.

‘Je kunt me toch niet vergelijken met een operatiezuster’, zegt R. als ze de eerste proeve van dit stukje heeft gelezen. ‘Je houdt die metafoor dan ook niet vol, dat is mijn hoofdpunt van kritiek.’ R. zou een goede redacteur kunnen zijn.

Anthony Mertens⁺

+ Anthony Mertens is redacteur bij Querido. Tot voor kort was hij verbonden aan het Instituut voor Neerlandistiek van de Universiteit van Amsterdam.