Literatuur. Jaargang 12

[p. 100]

Literatuur in vertaling⁺
It almost killed me

Achterberg acht ik onvertaalbaar. In het Engels dan, want voor andere talen kan ik, mag ik, niet spreken. Daarbij betwijfel ik of Achterberg in een andere taal dan zijn eigen Nederlands ooit Achterberg zal blijven.

Tot deze mening ben ik meer dan veertig jaar geleden gekomen - dit zal dus een verhaal uit de prehistorie lijken. In die dagen is de dichter bij mij gekomen om te zeggen dat hij graag had, dat ik verder zou gaan met het vertalen van zijn gedichten. Ik had al een gedicht van hem - ‘Wichelroede’ - vertaald voor een stuk over de Nederlandse dichtkunst dat ik voor een Engels poëzieblad had moeten schrijven.

Kort na zijn bezoek belandde de ene kleine bundel na de andere - Stof, Mascotte, Existentie - bij mij in de brievenbus. Maar tot vertalen kwam het niet. Hoe dieper ik in de wereld van deze gedichten doordrong, hoe groter mijn vertwijfeling werd. En mijn bewondering. Bewondering en verwondering. Aan deze kunst wilde ik niet komen. Hands off!

Tot mijn spijt is Achterberg tóch in het Engels vertaald. Ik heb vertalingen van verschillende mensen gezien, waaronder die van mijzelf. Wat die betreft, ik moest ze maken omdat de directeur van de toenmalige ‘Stichting voor Vertalingen’ een paar Achterberg-vertalingen te zamen met een essay hierover aan de redacteur van een nieuw literair blad in New York had beloofd. Daarbij had hij op mijn medewerking gerekend. It almost killed me, dat vertalen. Mijn vertalingen waren niet slecht, maar ze waren tóch geen Achterberg. Ik had er te veel aan moeten sleutelen.

Meer dan het Nederlands heeft mijn moedertaal een voorliefde voor concrete beelden, en in mijn vertalingen, mede terwille van onmisbare rijmen, treft men bij voorbeeld wel het woord ‘bones’ aan, welk woord nergens bij Achterberg in de betreffende gedichten te vinden is. Dertig jaar nadien heb ik een stukje voor een ander Brits poëzieblad, Acumen, geschreven, met als titel: ‘On Not Translating Achterberg’, waarin ik wat dieper op het probleem inging.

Het is niet louter het probleem van uitdrukkingen als ‘en overlevering van lieverlee’ vertalen, of dat magisch en magnifiek kleine gedicht ‘Glazenwasser’ naar waarde in een andere taal overbrengen - een gedicht waarin zelfs de vorm van de Nederlandse letters op de pagina vol ‘roekeloze hemelzucht’ lijkt. Nee, het heeft meer met de ziel van Achterberg en zijn poëzie te maken en bovenal met de fusie van woorden en gedachten, die bij hem zo absoluut is. De betekenis van de regels weergeven zonder hun vorm en rijm zo exact mogelijk te weerspiegelen, lijkt mij een soort literaire moord. Ik vind Achterbergs werk volslagen uniek - het hoort in zijn oorspronkelijke taal te blijven. Veelzeggend is, dat ik in dat stukje in Acumen, in een poging mijn standpunt te verklaren, een vergelijking trok met het abstracte beeldhouwwerk van Dame Barbara Hepworth en niet met werk van een andere dichter.

Het onmogelijke blijkt echter niet altijd onmogelijk. Zo was het de ‘onmogelijkheid’ van het vertalen van Tom van Deels ‘Als water’, een uiterst gecomprimeerd gedicht van slechts zes regels, die mij tot het vertalen van verschillende van zijn gedichten bracht, beginnend met ‘Als water...’ Bij hem schuilt het probleem juist in de gecomprimeerdheid van zijn verzen, een gecomprimeerdheid die bewaard moet worden.

Bij Kopland, en vele anderen, ligt het anders. Toch stootte ik bij het vertalen van Kopland af en toe op een, wat wij noemen, ‘hard nut to crack’. Soms betrof dit het gebruik van een plaatsnaam die Engelse lezers waarschijnlijk niets zou zeggen, of iets als ‘koeien loeien’. Maar soms betrof het iets subtielers. In het vroege gedicht ‘Onder de Appelboom’ - meerdere malen in het Engels verschenen - bij voorbeeld, hangt veel af van een woordspeling. Zoals het gebruik van ‘zacht’ in het begin met betrekking tot het weer en aan het eind met betrekking tot een vrouw. In het laatste geval koppelt Kopland het woord ‘zacht’ met het woord ‘dichtbij’.

Het was van essentieel belang een equivalente woordspeling voor de Engelse versie te vinden. In het Engels kan ‘zacht’ voor het weer niet met ‘soft’ vertaald worden en voor een

+ James Brockway vertaalde sinds 1946 meer dan honderd Nederlandse schrijvers en dichters. In 1966 ontving hij de Martinus Nijhoff-prijs voor zijn vertalingen.

[p. 101]

vrouw zou het woord ‘soft’ betekenen: ‘achterlijk’ of ‘dom’. Met zo'n probleem geconfronteerd is het verstandig het werk aan het menselijke brein over te laten. Het is zaak om te wachten totdat de oplossing plots uit het onderbewuste naar boven komt -vanzelf. Dat deed de oplossing in dit geval ook en die oplossing luidde: ‘close’.

Wat het weer aangaat, betekent ‘close’ voor ons: warmer dan gewoon voor de tijd van het jaar en vooral ‘windstil’ - niets beweegt. Dit is precies wat nodig is in dit gedicht, dat eigenlijk over de stilte gaat en dat, wat mij betreft, zelfs stilte schept. En voor de vrouw heeft ‘close’ een dubbele betekenis - zowel ‘zaht’ als ‘dichtbij’ in één woord: intiem. Dus kon met dat éne woord beide betekenissen worden weergegeven.

Wat was de reactie echter op deze vondst - niet van mij, maar van mijn onderbewustzijn? Over het algemeen negeert de Nederlandse pers pogingen als de mijne, om Nederlands werk door vertalingen naar de Engelse Iezer te brengen. Maar in dit geval wijdde de dichter Hans Warren twee kolommen aan dit tweede boek met Kopland-vertalingen van mij.

Helaas struikelde hij juist over ‘close’, waarover hij zelfs schreef: ‘hier vernielt de vertaler ronduit het lieflijke en mooie beeld. Het element “zacht” is weg en het “close” heeft opeens een andere betekenis’. Hij had hiermede volstrekt ongelijk. Het lieflijke is niet weg en natuurlijk heeft ‘close’ aan het eind een andere betekenis, want dat heeft het ook in Koplands gedicht. Eerder in zijn bespreking zag Warren ‘close’ als ‘benauwend’ en dus als ‘iets onaangenaams’ - wat, zover het mij betreft, voor de zoveelste keer laat zien hoe gevaarlijk het raadplegen van een woordenboek kan zijn. In mijn taal is ‘benauwend’: ‘stifling’ of ‘awfully, terribly close’. Op zichzelf hoeft ‘close’ helemaal niets ‘onaangenaams’ te betekenen, de andere uitdrukkingen wél. En ‘close’ aan het eind van het gedicht heeft een andere betekenis, net zoals Kopland bedoelde, namelijk: ‘intiem’. In mijn taal is ‘a close friend’ een ‘intieme vriend’.

Amusant was het voor mij, om een tegenovergestelde mening hierover van een andere Nederlandse recensent te lezen, namelijk van Kees Domselaar. ‘Ronduit schitterend’, schreef deze over ‘close’, ‘is de vertaling van het in dit opzicht moeilijke, want dubbelzinnige slot van het bekende gedicht “Onder de Appelboom”.’ De redactie van het Engelse blad waarin de vertaling voor het eerst is verschenen oordeelde als volgt: ‘the little joke “remarkably close” is very effective. The language feels natural...the visual images progress the theme delightfully’. Om zo'n oordeel gaat het tenslotte, want ik schrijf voor de Engelse lezers, niet voor Nederlandse recensenten.

Ik kan overigens niet zeggen, dat ik het bepaald aangenaam vond, toen ik bijna dertig jaar geIeden in Vrij NederIand door iemand die zich achter een schuilnaam verborg, voor een ‘beunhaas’ werd uitgemaakt. Dit was naar aanleiding van een vertaling van een zin waaraan veel aandacht was besteed, aangezien een letterlijke vertaling tot verwarring bij de Engelse lezers had kunnen leiden. Het betrof de allerlaatste zin in een verhaal van Jan Wolkers, het eerste dat in Engeland ooit is verschenen. Wat de Nederlandse lezer van Vrij Nederland niet wist was, dat deze vertaling, die ik in een toonaangevend Engels blad had ondergebracht en die ik simultaan had laten verschijnen met een artikel over Wolkers van mijn hand in een Londens dagblad, er voor zorgde dat de Nederlandse auteur een Britse uitgever vond. Die uitgever schreef mij namelijk onmiddellijk na het verschijnen van dit tweetal stukken, of ik hem van alle gegevens over Wolkers wilde voorzien - wat ik - óók onmiddellijk en gratis - deed. De zedenles hiervan is: iedere schrijver en iedere vertaler moet op een zeker ogenblik tot een beslissing komen en zijn woorden aan het papier toevertrouwen. Alleen beunhazen veronderstellen, dat zoiets geschiedt zonder lang overleg vooraf.

James Brockway