Literatuur. Jaargang 12

[p. 7]

Literatuur in vertaling
Alchemie en toverkracht

Vertalen heeft iets weg van een omgekeerd alchemistisch proces. Het pure goud van het origineel moet omgezet worden in een weliswaar andersoortig element, maar bij voorkeur van een even edele kwaliteit. Een opgave die bij vertalers, net als bij alchemisten en scheppers in het algemeen, die heerlijke opwinding van macht veroorzaakt. De macht van creativiteit.

Als een echte ‘Zauberleerling’ wilde ik mijn toverkunst eerst uitproberen op gewone, alledaagse gebruiksvoorwerpen. Ik wilde mijn landslieden eerst van die rijke materiële cultuur deelachtig maken die zij als een kenmerk beschouwen van de Lage Landen. Een makkelijke opgave, dacht ik, want een tulp is een tulp, een stoel een stoel, een tafel een tafel. Totdat er een koffiepot aan de beurt kwam, want bij alle Nederlandstalige auteurs wordt gezellig koffie gedronken - zoals bij Wolkers, bij wie je ook nog moet zorgen ‘dat de motieven op die kopjes precies (...) boven die op de schoteltjes’ staan. Het omtoveren van de koffiepot wilde echter niet lukken. Wat ik ervoor in de plaats creëerde was een veel kleiner gebruiksvoorwerp van Turkse afkomst, met een naam die heel andere beelden en associaties oproept. Wat ben ik blij dat er ook auteurs zijn die hun helden thee voorschotelen, want met theepotten heb ik geen problemen.

Enigszins onzeker door koffiepotten en hutspotten, waterschappen en kofschepen waagde ik me aan de geestelijke cultuur. Ik wilde mijn landslieden iets laten zien van een denkwijze en een mentaliteit die mij altijd geboeid hebben. Ik vrees dat het inmiddels te laat is om ze iets van verzuiling te leren. Het dak van ons huis is ingestort omdat dat begrip en daarmee ook het woord niet bestonden in ons bewustzijn.

Maar hoe staat het met universele begrippen? Liefde is toch overal liefde en haat haat? Niet bij Coornhert, want de taal stelt hem er toe in staat ze op te splitsen in filosofische begrippenparen liefde - minne en haat - afkeer, waartegenover ik slechts het orthografische trucje van kleine versus grote beginletter ter beschikking heb.

En de gezelligheid van een vriendenkring dan? Ja, plezier is universeel, uitingen daarvan verschillen echter. De essentie van gezelligheid is misschien overal dezelfde, maar tot die essentie komt men langs verschillende wegen. Een van die wegen is de knusheid van het samenzijn in een warme kamer. Een woord waarmee ik geen raad weet in onze mediterrane cultuur.

Nog een typische eigenschap van de Nederlandse taal is het overmatig gebruik van verkleinwoorden. Taalkundigen trachten daar al lang een verklaring voor te vinden, zoals de kleinheid van het land of de grootte van de zee. Hoe dat ook zij, mijn taal uit het land van de zwarte bergen heeft er een andere kijk op. Daar is alles groots en meeslepend. In ben nog steeds vertwijfeld op zoek naar een evenbeeld van Nescio's Dichtertje. De liefdevolle ironie van zijn diminutief verliest zijn lieflijkheid in mijn vertaling.

Woordspelletjes en dubbele bodems stellen een andersoortige problematiek voor. Dat zie ik eerder als een uitdaging van de ene taalchemist jegens de andere. Een ongelijkwaardig duel weliswaar, vooral als men geconfronteerd wordt met tovenaar Hugo Claus. Een van de vele taalspelletjes uit zijn Zwaardvis is de lachwekkende oppositie Heiland - eland. Dat de jonge Maarten

[p. 8]

Golgotha en Goliath door elkaar haalt is nog op te lossen, maar de Heiland oftewel Spasitelj laat in mijn moedertaal geen enkele fonetische vergelijking toe met een hoefdier, van welke soort ook. Wat ik er van gemaakt heb, is eerder een noodoplossing: pasitelj zou, indien het woord bestond, een grazend iemand betekenen.

Een ander voorbeeld uit hetzelfde boek is Maartens volksetymologie van de Bijbelse tollenaars die tollen. In mijn taal kunnen tollenaars alleen geassocieerd worden met knaagdieren of grafdelvers...

Een voorbeeld van een onvertaalbare dubbele bodem is de titel van de roman Gemeenschap van Ton Anbeek. In mijn vertaling bleef er niets meer over van het erotische betekenislaagje. Van meet af aan was het 1-0 voor de schrijver. Ik moest dus ergens verderop in de tekst scoren, maar waar? Een gunstige gelegenheid deed zich enkele pagina's later voor, bij een sektariër die het woord ‘enthousiasme’ naar de letter uitsprak: en-tauziasme. Als men het Servokroatische betekenisequivalent op deze manier accentueert, krijgt men odu-ševljenje, een woord met dezelfde knipoog als gemeenschap. Was het nu 1-1 of was mijn ontrouw aan de oorspronkelijke tekst ontoelaatbaar? Een dilemma waar elke vertaler wel vaker mee te maken heeft. Deze keer was ik echter te trots op mijn vondst. Om gewetensnood te voorkomen, zal ik nog maar een kleurrijke vergelijking te voorschijn toveren: een vertaling is als een vrouw - als ze trouw is, is ze niet mooi, en als ze mooi is, is ze niet trouw.

Jelica Novaković-Lopušina⁺

Jelica Novaković-Lopušina vertaalde onder meer L.P. Boon (De paradijsvogel), Hubert Lampo (De komst van Joachim Stiller), Ton Anbeek (Gemeenschap), Hugo Claus (De zwaardvis), Jozef Deleu (Brieven naar de overkant; Citoyen de la frontière), D.V. Coornhert (Wellevenskunst, boek I), Willem Elsschot (Kaas), Carel van Mander (Het leven van Pieter Breughel), Jan Wolkers (Serpentina's petticoat), en verder gedichten van onder anderen Gerrit Achterberg, Charles Ducal, Rutger Kopland, Paul van Ostaijen, Maria Vasalis en Leonard Nolens.

+ Jelica Novaković-Lopušina is hoofdredacteur van Erazmo, het jaarboek voor Nederlandse en Vlaamse literatuur in vertaling. Ze vertaalt Nederlandse literatuur in het Servokroatisch en doceert Duits en Nederlands aan de Filologische Faculteit in Belgrado.