Literatuur. Jaargang 11

[p. 264]

Over de grens
Inclinati à Ragazzi

‘Zij zijn hier ook geweest. Hier liggen hun voetstappen.’ Als ik na uren in auto of vliegtuig aankom op een verre bestemming, moet ik vaak denken aan de zeventiende-eeuwers die daar eerder al waren: Huygens in Venetië, Hooft allerwegen in Italië, Aernout van Overbeke in Jakarta/Batavia en aan de Kaap. Mijn afstand in reisuren betekende voor hen weken, te voet, te paard, in wagens en op schepen. Maar ondanks de verschillen van drie eeuwen of meer zijn hun opgeschreven ervaringen dikwijls nog herkenbaar als emoties van mensen van vlees en bloed: verveling en verrukking, ergernis, plezier, heimwee en verlangen. En natuurlijk kregen ze in den vreemde te maken met reisliefdes, intieme toenaderingen en beloften van avontuur. Ik denk aan Matthijs van der Merwede van Clootwijck, die zijn Roomse mintriomfen vierde in de amoureuze straatjes bij de Porta del Popolo; of aan Hoofts mysterieuze Isabella uit Venetië, van wie hij zijn leven lang een kort briefje als aandenken heeft gekoesterd.

In Florence komen me regels van Jan Six van Chandelier in gedachten. Als handelsreiziger voor de familiezaak in de Kalverstraat (men deed in gedroogde kruiden en vruchten), en om geneeskrachtige baden te bezoeken reist Six heel Europa door, van Spa tot Spanje. In eigenzinnige gedichten filosofeert hij over het vreemde dat hij waarneemt. Je zou uit zijn poëzie een flink ‘toeristisch rijmplakboek’ kunnen samenstellen.

In de Republiek meende men in Six' tijd dat Zuideuropeanen, wonend in een warme luchtstreek, van nature warmbloedig waren, zeker in eroticis. Six zal die opvatting, een van de wortels van de mythe van de latin lover, wel hebben gedeeld. Hij was dus voorbereid toen hij in 1650 Florence bezocht, maar de aanblik van de daar heersende herenliefde was hem toch te bar. Hij schreef er een sonnet over, dat ik hier in herspelde vorm laat volgen.

Florence, bloeiend land en stad langs Arno's grenzen,

Dat in zijn grootheid voor geen hertogdommen wijkt,

O stad die door vermaak de kroon van steden strijkt,

Uw heerschappij en land baart wat men maar kan wensen.
Maar 't is beklaag'lijk dat een reeks van boze mensen

Onmenselijk uw grond te weelderig verrijkt,

Dat gans Italië op Sodoma gelijkt,

En medefeitig zegt: ‘Zo leeft men te Florence!’

Wat baten macht en schat, paleizen, kerk en hof,

Godvruchtigheid en recht, áls godsvrucht wordt gevonden,

Of recht, alwaar men leeft zo onnatuurlijk grof?

Geen pillen zuiveren u van die verdoemde zonden.

En 't ware een artsenij te heet voor 't Lelielof,

Indien het zwelgen moest, wat Sodom heeft verslonden.

Heel Italië volgt Florence medeplichtig na. Maar wat zou het erg zijn als Florence, de stad met de lelies in het wapen, schoongebrand zou moeten worden met een straffend hemels vuur! In zijn monumentale uitgave van Six' Gedichten vermeldt Arme E. Jacobs dat Florence destijds berucht was ‘wegens de daar min of meer openlijk blijkende homosexualiteit’ (Assen etc. 1991, deel ii, p. 67-68). Jacobs baseert zich op het mooie boek van mevrouw A. Frank-van Westrienen over de educatiereizen van Nederlanders in de Gouden Eeuw, De groote tour (Amsterdam 1983, p. 58). Zij citeert een waarschuwing betreffende Toscane uit circa 1650, door een Italiaanse raadsman gegeven aan Aernout Hellemans Hooft: ‘Voor het merendeel zijn de mannen van deze provincie tot jongens geneigd (“Inclinati à Ragazzi”), om welke reden het niet verstandig is een al te vertrouwelijke omgang met hen te hebben.’

‘Inclinati à Ragazzi’: in de Republiek kon het je de kop kosten, maar in Italië keek men minder nauw, zeker als het verbindingen russen heren en hun bedienden betrof. Aernouts vader, P.C. Hooft, had er een halve eeuw eerder persoonlijk mee te maken gekregen. In 1600 ontmoet Hooft in Florence Jaques (Giacomo) Badovere, een man van de wereld, Frans diplomaat, kamerheer van Hendrik iv en goede bekende van Galilei. Hooft en Badovere raken bevriend, reizen samen naar Venetië en blijven zeker tot 1612 met elkaar in correspondentie. Van Badoveres brieven (afgedrukt in Hoofts Briefwisseling deel i, ed. Van

[p. 265]

P.C. Hooft

Tricht, Culemborg 1976) gaan de latere vooral over geld. Hooft moet bedragen terugvorderen die Badovere had geleend aan de spilzieke Leidse hoogleraar Baudius. Tot 1603 is de toon persoonlijker. Badovere, die de indruk maakt het opperbest met zichzelf te hebben getroffen, wil alles weten over sekten en vrijdenkers in Holland. Ook is de vraag aan de orde geweest of een man noodzakelijkerwijs moet trouwen. Hooft, wiens brief niet bewaard is gebleven, meent van wel, want iemands toekomstmogelijkheden hangen ervan af. Badovere protesteert: ‘Wat U.E. zegt, dat bij U een ongehuwde man geen carrière maakt omdat men hem niet vertrouwt, Graaf Maurits verbiedt mij U te geloven, omdat men altijd wel wordt opgezocht als de verdiensten en de capaciteiten dit nodig maken’ (brief 6).

Bij eerdere gelegenheden had Badovere, die in de literatuur onder meer ‘fort desbauché et surtout grand sodomite’ wordt genoemd, bij Hooft rechtstreekse toespelingen gemaakt op zijn Knabengeschichten. In 1601 (brief 3) vraagt hij om nadere informatie omtrent de jongere broer van een als Heer Giacomo aangeduide gemeenschappelijke kennis. In 1603 (brief 6) luidt het vanuit Parijs: ‘[...] en zend mij meteen bericht over de heer Giacometto en zijn broer, die ik hier zou willen hebben, wanneer hij zo'n goede kop heeft en zo'n goed literator is als zijn broer mij heeft gezegd’. En als dat niet gaat, kan Hooft voor hem misschien ‘een keurige jongeman’ vinden van vijftien of zestien jaar, ‘geestig en handig, die goed kan schrijven, die zowel Frans als Latijn kent en die vorderingen wenst te maken zowel in de studie als in de zaken; hij moet in gestalte en gelaatstrekken aan de heer Giacometto herinneren, zoals die was toen hij kwam’. En als Hooft zelf niemand weet, kan hij misschien zijn licht eens opsteken bij deze of gene, bijvoorbeeld bij Giacometto, ‘vooral wanneer het om diens broer mocht gaan’. Badovere weet ‘dat hier dikwijls aardige jongelui komen, die gaan dienen’; mocht Hooft het idee hebben niemand te kunnen vinden naar Badoveres smaak, dan mag hij hem ook een andere reiziger toesturen of aanbevelen. ‘Zo heb ik het voordeel, de aardigste voor mijn dienst te kunnen kiezen.’

Was Badovere ooit ‘inclinato’ tot Hooft zelf, een blonde ‘ragazzo’ van negentien bij hun eerste ontmoeting? We weten het niet. Waarschijnlijk stonden de gelijkheid van stand én Hoofts heteroseksuele gezindheid, blijkend uit zijn verliefdheid op Isabella, een gelijkgeslachtelijk avontuur in de weg. Hooft heeft toen en later wel degelijk geweten met wie hij te maken had, maar gemeden heeft hij Badovere niet, ook al was die de bedrijver van een in de Republiek onnoembare zonde. Hij moet hem ooit in Amsterdam hebben ontvangen (brief 8) en spreekt tegenover Baudius in 1612 nog van ‘d'ouwde vriendschap tusschen hem ende mij’ (brief 39). Daarna is er geen spoor meer van contact, maar was Badovere toen ook vergeten? Of heeft Hooft, bijvoorbeeld tegenover zijn zoon Aernout, bij het ophalen van Italiaanse herinneringen het nog wel eens gehad over zijn sodomitische reisgenoot uit Florence?

Arie Jan Gelderblom