Literatuur. Jaargang 11

[p. 24]

Over de grens
De ogen van Mussolini

Geen rommelmarkt of ze liggen er: 't Geluk hangt als een druiventros, De nar uit de Maremmen, De jeugd van Francesco Campana, bestsellers van het echtpaar Scharten-Antink. In de jaren twintig en dertig was hun schrijfarbeid een van de pijlers onder de Wereldbibliotheek. De oplagen liepen per boek in de tienduizenden.

Verschillende literatuurlexica geven dezelfde informatie: Carel Scharten (1878-1950) en Margo Antink (1869-1957) schreven samen een mammoet-oeuvre bij elkaar. Voor Carels gezondheid (hij leed aan astma) waren ze in Italië gaan wonen en dat land werd het verteldecor van de meeste van hun romans. Margo was de levendigste van de twee, een intelligent observator van mensen, zoals ze met Sprotje (1905) al had bewezen. De samenwerking met haar meditatief ingestelde echtgenoot zou haar talent hebben gefnuikt. In de jaren dertig vervreemdden zij van publiek en kritiek door hun genegenheid voor het Italiaanse fascisme die ze openlijk in hun boeken uitdroegen.

Over hun zwarte romans uit die jaren is weinig bekend. De eigentijdse kritiek (Menno ter Braak, A.M. de Jong) verfoeide de totalitaire strekking en de naïveteit ervan. De oplagecijfers daalden. Ook deze boeken vind je nu op de rommelmarkt, af en toe.

Littoria uit 1935 is er één van. Het boek gaat over Mussolini's prestigeproject, de drooglegging van de malariaverwekkende Pontijnse moerassen ten zuiden van Rome. In sommige drukken komt er een ondertitel bij: de verlossende arbeid. Littoria is de nieuw gestichte provinciehoofdstad, vernoemd naar de lictorenbundel, het embleem van de fascistische beweging. In het ‘Woord vooraf’ plaatst Carel Scharten zijn onderwerp in een groots verband: dit is een bovenmenselijke onderneming, vergelijkbaar met de Zuiderzeewerken in Nederland. De ingenieurs van Littoria zijn zich bewust van die parallel ‘en reeds voor den afsluitdijk alleen hebben zij het diepst ontzag’. Toch is er in Italië een meerwaarde. ‘Maar er zijn dingen, die, zoo zij ten onzent niet geheel en al ontbreken, toch zeker niet zoo sterk en zoo bewust aanwezig zijn: de groote, algemeene bezieling; de schoone eenheid van werkgever en arbeiders; en het Faustisch gevoel, dat de arbeid, en bovenal de arbeid te midden van gevaar, niet een last en een slavenketen, maar integendeel een verlossende vreugde kan zijn’. Na een ruim citaat uit Goethes Faust - de passage waarin Faust bespiegelt over het droogleggen van schadelijk moerasland - begint de eigenlijke roman.

De verhaallijn is simpel. Uit een arme streek achter Venetië trekken boeren en oud-strijders met hun gezinnen als landverhuizers naar het zuiden, de eerste bewoners van het nieuwe gewest. In de trein klinken bewonderende gesprekken over Mussolini en het ‘fascistische rhythme’ van zijn daden. Alleen Alfredo, voorzoon van Leone, is ongelovig, kritisch en weerspannig. Zijn vrouw en kinderen behandelt hij onverschillig. In zijn hart is hij ‘nog altijd bolsjewiek’.

Op het nieuwe land wordt elk gezin gehuisvest in een hemelsblauw gepleisterde hoeve. De eerste pioniersmaanden zijn zwaar. Alfredo weet van aanpakken, maar hij blijft dwars en teruggetrokken. Hij haat de nieuwe stad Littoria met z'n architectuur van macht en dwang. Hij fietst er alleen heen om zich te bedrinken in de bar ‘Poeta’ en om daar met zwoele verlangens te staren naar serveerster Sabina. Verongelijkt beseft hij dat het fascisme slaagt in het scheppen van nieuw land en werk voor duizenden.

Op de inwijdingsdag van Littoria, 18 december 1932, komt de grote ommekeer. Mussolini arriveert, passeert Alfredo's huis en kijkt vanuit zijn auto de stroeve boer met sterke, zwarte blik recht in de ogen. Tegen Alfredo's wil wordt zijn ziel geraakt. Geleidelijk voelt hij zijn leven veranderen, en na een diepe huwelijkscrisis is hij bekeerd tot een leven voor zijn gezin en de Duce. Het nieuwe land heeft een rijping en een verlossing bewerk-

[p. 25]

Het gebouw van de fascistische jeugdorganisatie Balilla te Latina / Littoria

stelligd. ‘En hij dacht, dat het goed was zoo. Het was alles goed en schoon, het was alles schoone toekomst. En het koren werd dieper en dieper goud en vol warme schaduwen.’ Einde.

In 1917 had Carel Scharten De roeping der kunst gepubliceerd, een essay dat onder meer pleitte voor een nieuwe moraal in de romankunst. De roman moest liefdevolle aandacht voor de medemens wekken, met besef van de eenvoudigheid van geluk en de heilzaamheid van leed. Aan die premissen blijft Littoria trouw. Het boek gaat inderdaad over lijden en geluk van eenvoudige mensen. Hun karakters zijn overigens vlak; alleen Alfredo maakt, als een held in een klassieke tragedie, een psychologische ontwikkeling door: van afkeer en twijfel via inzicht naar ommekeer, loutering en aanvaarding van zijn nieuwe leven. De literaire kunstgrepen zijn grof. Hemelsblauw klinkt al te bedacht als kleur van een boerderij op het land waar het leven goed zal worden. En dat café ‘Poeta’! Met zo'n naam creëer je een makkelijke thematische oppositie tussen het dagelijkse geploeter van de boeren en de ontspannen beschouwing van de dichter. Schuilt hier een metafoor van de Schartens voor hun eigen schrijverschap? In het ‘Woord vooraf’ noemt Scharten het boek een epos van de boeren en een historische roman van ooggetuigen. ‘Er is in dit werk geen tafereel, geen bizonderheid, economische, sociale of politieke waarden betreffend, die niet persoonlijk door de auteurs zijn meegeleefd of uit den mond hunner vrienden, de Littoriaansche boeren opgeteekend.’

Decennia na Mussolini ga ik poolshoogte nemen. Ik rijd vanuit Rome naar het zuiden. Littoria heet nu Latina, neutraal en toch patriottisch. Het landschap is een subtropische Noordoostpolder. Overal rijden kleine vrachtauto's met watermeloenen. De boerderijen ogen ruim, de meeste zijn modern verbouwd, maar hier en daar staat er één in oude toestand tussen, warempel in een verschoten blauw dat ooit hemels kan zijn geweest.

Latina ademt de sfeer van Emmeloord op een rustige weekdag, al is de architectuur totaal anders. Mussolini's architecten bouwden in een stijl van monumentale zakelijkheid. Aan de periferie staan de woonblokken, in het centrum huizen de instituties. En beter dan in andere Italiaanse steden is de fascistische functie van gebouwen nog herkenbaar. Overal zie ik resten van hardstenen lictorenbundels op de muren. Het kantoor van de oud-strijders prijkt in volle glorie met krijgshaftige reliëfs. Even verder, ook met reliëfs, de Nationale Organisatie voor Moeder en Kind, die waakte over de huwelijksvruchtbaarheid. Niet ver daarvandaan de burcht van de jeugdorganisatie Balilla. De oude letters zijn overal verwijderd met behoud van leesbaarheid, ook bij de propagandaleuzen op de muren: ‘Vincere!’ (Overwinnen!), of ‘De arbeid is de verhevenste, edelste, meest godsdienstige zaak van ons leven’. Ondertekend: Mussolini.

De grootste verrassing wacht me op het Marktplein, waar ik tegenover het stadhuis een espresso wil drinken. De bar blijkt ‘Poeta’ te heten. De signora achter de toonbank kijkt ervan op dat haar zaak een rol speelt in een romanzo olandese. Nee, dat wist ze niet, maar ze weet wel dat ‘Poeta’ de eerste bar van Latina was. Alle pioniers van toen zijn er stamgast geweest.

Ik ben verbluft. Niks literaire fictie of verwijzing naar het schrijverschap; dat café heette gewoon ‘Poeta’, en Scharten en Antink waren hier de verslaggevers! Even denk ik: ze hebben dus alles hier inderdaad zelf gezien, ze hebben niks uit hun duim gezogen. Maar dan: tegelijkertijd hebben ze zich door Mussolini wel heel diep in de ogen laten kijken.

Arie Jan Gelderblom⁺

+ Arie Jan Gelderblom is verbonden aan de vakgroep Nederlandse taal- en letterkunde van de Universiteit Utrecht. In ‘Over de grens’ gaat het om schrijvers die in hun werk of Ieven een gebied hebben betreden waaruit ze niet meer terug kunnen. Soms was dat hun eigen beslissing, soms werden ze door de omstandigheden gedwongen. In alle gevallen heeft de grensoverschrijding sporen nagelaten. Dat de plaats van handeling zich in deze schetsen nogal eens in het buitenland bevindt, is bij zo'n titel mooi meegenomen.