Literatuur. Jaargang 11

[p. 22]

De gezellige afzijdigheid
Peter Brusse⁺

Hoe Nederlands is de Nederlandse literatuur?

Het is, was en blijft een prachtig idee. Een middag converseren over de vraag: ‘Hoe Nederlands is de Nederlandse literatuur?’ Ik had mij er erg veel van voorgesteld, kwam verre van bedrogen uit en wie er niet was, heeft veel gemist. Ik heb, verslaggever van een krant, intens genoten; en vooral omdat ik mij in lange tijd niet meer zo verbaasd had. Die brave Hollanders doen precies zoals in de boeken beschreven staat. Ze zijn knus, ze zijn geleerd en het is o, zo gezellig.

Allereerst was er de ambiance, het statige Felix Meritis, waar nog in vage letters op de pui geschreven staat dat je er abonnementen op De Waarheid kunt opgeven. Nooit was ik er naar binnen geweest, een keer heb ik er voorgestaan. In 1956 uit protest tegen de bezetting van Hongarije. Het was de eerste en laatste keer dat ik mij heldhaftig in een demonstratie heb begeven. Daarna heeft het gebouw nooit meer enige rol in mijn leven gespeeld, tot die koude zaterdagmiddag in november.

Voltooid in 1789, het jaar van de Revolutie, is Felix Meritis ‘een van de schoonste bouwkundige monumenten uit de achttiende eeuw hier ter stede, en jarenlang het culturele middelpunt van Amsterdam’, aldus de Historische Gids van Amsterdam. Het gebouw is prachtig gerestaureerd en de gehoorzaal onder de koepel lijkt verdacht veel op het sterrekundig observatorium dat ergens op zolder gestaan moet hebben.

Het winterse weer wierp een stemmig licht op de zaal en ik dacht: Nu kan het beginnen, de viering van het Nederlands in de Nederlandse taal.

Maar er werd niet gevierd. En als ik me niet sterk vergis, heeft er die middag niemand het woord ‘trots’ gebruikt. Ik had net tevoren een interview met Anthony Burgess gelezen ‘over taal en toekomst in de Engelse literatuur’. Het bleek een van zijn laatste interviews te zijn (U.S. News & World Report, October 18, 1993), waarin hij zegt: ‘Ik heb geen uitgesproken liefde voor de Engelse taal. Maar de literatuur, daar ben ik trots op.’

Misschien dat E.H. Kossmann het in zijn indrukwekkend helder en geestrijk betoog had willen zeggen - hij heeft er lang genoeg voor in het buitenland gewoond - maar hij eindigde met: ‘De Nederlandse letterkunde is heel Nederlands (...) Maar wat dat Nederlandse voor inhoud of eigenschappen bezit, weet ik niet en het laat me ook volkomen onverschillig.’

Kossmann is historicus en het behoort tot zijn charmes zo'n uitdagende stelling te poneren. De literatoren zouden er, dacht ik, meteen op willen springen, het was hun eer te na, zoals Barend en Van Dorp ook niet kunnen rusten voor zij de ware definitie hebben gegeven van ‘het Hollandse van het Hollandse voetbal’.

Maar wat zag je, de hoogleraren dansten om de hete brij heen, spraken over ‘angst’ en ‘taboe’ en Herman Pleij concludeerde: ‘De Nederlandse literatuur heeft ongetwijfeld eigenaardige trekken, die haar op een aantal wezenlijke punten doen afwijken van de buitenlandse literatuur. Het behoort tot de mode van de dag om het onderzoek daarnaar zowel irrelevant, onwetenschappelijk als verdacht te vinden.’ Met andere woorden: het Nederlandse van het Nederlands is dat je er niet over praat. En dat vinden wij een deugd. Ik ben geen intellectueel en ik begrijp dit niet. Waarom zouden literatoren begrippen als ‘volksaard’ en ‘nationalis-

+ Peter Brusse is adjunct-hoofdredacteur van Elsevier. Hij was ruim twintig jaar correspondent van de Volkskrant en het nos Journaal in Londen.

[p. 23]

me’ niet op de ontleedtafel mogen leggen? Is er in de literaire wereld nog altijd angst voor het Buikhuizen-syndroom?

Het was fascinerend te zien hoe Ton Anbeek met de verboden vruchten jongleerde, hij stelde dat de Nederlandse schrijver het extreme en exuberante mijdt en hij besloot zijn gedurfde overpeinzing met: ‘Omdat elke Nederlandse discussie moet eindigen met ethische vragen, wil ik tot slot dit aan u voorleggen: gesteld dat gematigdheid een eigenschap van het Nederlandse volk is, moeten we dat dan betreuren? Het levert misschien geen spectaculaire literatuur op, maar het heeft in het verleden mogelijk voorkomen dat het nationaalsocialisme veel aanhang vond. En het zal ons mogelijk in de toekomst behoeden voor racistische uitwassen en nationalistische eigenwaan.’ Ik dacht, heel interessant, Anbeek constateert dat de Nederlandse schrijver zich op het leven wil bezinnen en terugtrekken in de moerasdelta, waar het rustig en veilig is. Het riekt naar ouderwetse afzijdigheid.

Ja, zei Anbeek later in de bar, dat was hem opgevallen. En er was kennelijk niemand in de zaal die had moeten denken aan wat Paul Scheffer had geschreven in NRC Handelsblad naar aanleiding van Harry Mulisch' toespraak op de Frankfurter Buchmesse. Scheffer had zich geërgerd aan de woorden van Harry Mulisch: ‘Het denkbeeld dat men in mijn land buiten het voetbalstadion “Holland! Holland!” zou brullen is volstrekt belachelijk. Daarom is het zo slecht nog niet in Holland. Als iemand in Nederland zou zeggen dat hij bereid is voor Nederland te sterven, zouden alle andere Nederlanders zich doodlachen.’

Scheffer schreef onder dit citaat: ‘Je kunt het niet vaak genoeg zeggen: in Nederland slaan we ons op de nationale borst, omdat we denken er geen te hebben. Wat betekenen zulke zinnen meer dan dat Nederland een lange periode van geslaagde neutraliteit heeft gekend, waarvoor een hoge morele prijs is betaald en zich daarna nogal zorgeloos door de oosterburen heeft laten overmeesteren. Het wil niet veel meer zeggen dan dat Nederland niet werkelijk bedreigd is en dat op de weinige momenten dat zulks wel het geval was, we het vermogen verloren hadden om de gevaren om ons heen te onderkennen.’

Ja, is het wel zo prachtig om als land zo wegwerperig te doen over deugden van moed en trouw, en wat lacherig te reageren als een van zijn schrijvers de grote Europese prijs voor letterkunde krijgt? De Nederlandse bescheidenheid heeft veel weg van zeer dubieuze zelfgenoegzaamheid en schijnheiligheid. Maar gelukkig is er nog altijd Rudy Kousbroek die in Vrij Nederland van 27 november zei: ‘Ik vind het ontbreken van nationale trots een lapzwanseneigenschap.’

Anbeek maakt vergelijkingen met de Tweede Wereldoorlog. Maar Nederland, dat tot en met mei probeerde zich neutraal en afzijdig te houden, heeft zich niet zo voorbeeldig gedragen. Uit Polen en Nederland zijn de meeste joden weggevoerd. Denemarken bijvoorbeeld heeft zich veel beter gedragen, maar het merkwaardige is dat Denemarken een heel nationalistisch land is en zelfs voor romantiek niet bang is. De Denen zijn een trots volk, zij hebben in hun referenda het arrogante Europa wakker geschud en ‘Juffrouw Smilla's gevoel voor sneeuw’, van de jonge schrijver Peter Hoeg, de grote mededinger van Nooteboom om de prijs van Europa, is een formidabel spannende, alom geprezen roman over sneeuw, Groenland, Denemarken en ‘volksaard’. Nationalisme kan ook zijn goede kanten hebben, zoals de Brits-Canadese essayist en romanschrijver Michael Ignatieff (wiens ‘Scar Tissue’ stond genomineerd voor de Booker Prize) in zijn spraakmakende BBC-serie ‘Blood and Belonging’ probeerde aan te tonen.

Ik wil niet zeggen dat de Denen de Nederlanders ten voorbeeld moeten strekken; nee, wat ik wel meen, is dat het nodig is dat Nederland uit zijn warme cocon kruipt en zich toetst aan de boze buitenwereld. Dat ook Nederlandse letterkundigen zonder moralistische vooroordelen gaan bestuderen wat dat Nederlands nou eigenlijk betekent. Het goede en het kwade. Het is belangrijk. De Baltische landen bijvoorbeeld verwierven als eerste de vrijheid van de Sovjetunie dankzij hun taal en cultuur; dat was prachtig en ontroerend, maar minder lovenswaardig is sindsdien hun houding jegens Russen en anderen die niet hun taal spreken. Misschien dat men bij dit alles nog enige steun kan hebben aan George Orwell die in zijn beroemde essay over nationalisme uit 1945 zegt dat nationalistische gevoelens, of we willen of niet, bij iedereen bestaan. ‘Het is bovenal van belang te ontdekken wie men is, wat je gevoelens zijn en hoe je om moet gaan met de onvermijdelijk vooroordelen.’ George Orwell spreekt over de noodzaak tot morele moed om die vooroordelen te bestrijden. Hij schrijft: ‘De hedendaagse Engelse literatuur toont, wat de grote problemen van onze tijd betreft, hoe weinigen van ons bereid zijn die morele inspanning te leveren.’

De gedenkwaardige middag in Felix Meritis was te folkloristisch van aard om zich met nationale trots en eigenwaarde bezig te houden. Het vaderlands vertrouwen is groot. Het was een openbaring.