Literatuur. Jaargang 11

[p. 20]

Nooit te
Ton Anbeek⁺

Hoe Nederlands is de Nederlandse literatuur?

Wat is er Nederlands aan de Nederlandse literatuur? De vraag lijkt onzinnig, typisch bedacht om gezelligheidsbijeenkomsten als symposia een kwasi-wetenschappelijk karakter te geven. Want ‘typisch Nederlands’, is dat niet een verdachte aanduiding? Een betoog daarover zou kunnen leiden tot chauvinistische aanstellerij of het tegenovergestelde, een neerhalen van het pietepeuterig Nederlandse. Dat laatste zou overigens best eens typisch Nederlands kunnen zijn.

‘Typisch Nederlands’ is zo'n verdachte combinatie omdat het ruikt naar een zo suspecte romantische categorie als ‘volkskarakter’. Ik heb daar ook lange tijd niet aan gewild. Er bestaan weliswaar allerlei aardige impressies van kort of lang hier verblijvende buitenlanders, maar die zijn nogal eens tegenstrijdig of zeggen vaak meer over de ‘volksaard’ van de bezoeker. Bij voorbeeld de afschuw van de Amerikaanse socioloog wanneer hij in de kleedkamer naast zijn schone kleren het doorzwete sporthemdje van een onbekende vindt: beware of germs.

Ik heb nooit aan een typisch Nederlandse ‘aard’ willen geloven, tot ik het boek van Ernst Zahn, Regenten, rebellen en reformatoren, las. Zahn is een socioloog met een internationale achtergrond die aan de hand van overvloedig materiaal laat zien dat de Nederlander een geheel eigen manier van denken heeft. Elke discussie, aldus Zahn, ontaardt in een moreel debat. En dat komt omdat Nederland wel een theologische, maar geen eigen filosofische traditie kent. De studie van Zahn maakt het begrijpelijk waarom Nederlandse schrijvers recentelijk in Frankfurt het nodig vonden in een forum over ‘tolerantie en zelfironie’ om zich eerst tegenover de Duitsers te verontschuldigen over de Nederlandse intolerantie en vervolgens de traditie van de Nederlandse tolerantie in het algemeen onderuit te halen. Een bizar spektakel voor buitenlanders.

Over het Nederlandse moralisme, dat in dit geval leidde tot openbare zelfbeschuldiging, zou veel te zeggen zijn. Volgens mijn collega de mediëvist Van Oostrom is het al te signaleren bij de bewerking van Latijnse of Franse bronnen in het middelnederlands, dus lang voor het calvinisme dat altijd de schuld krijgt. Het moet iets te maken hebben met de zompige grond, met moerasdampen die een mens tot moralist maken.

Dat moralisme is zeker in de literatuur dominant aanwezig tot lang na Multatuli. Het l'art pour l'art van de Tachtigers blijkt niet meer dan een klein intermezzo te zijn geweest dat al in de jaren negentig door het engagement verdrongen wordt: de ontwikkeling van Herman Gorter, een domineeszoon, is in dit verband symptomatisch. We kunnen de lijn doortrekken tot in onze tijd: is het niet typerend dat wanneer buitenlandse stromingen als deconstructie in Nederland doordringen, dat dan juist weer de meest moralistische kant van de beweging lijkt aan te slaan? Ik denk aan een proefschrift waarin wordt betreurd dat Couperus zich niet scherper tegen de slavernij heeft gekeerd - al was die slavernij dan in het jaar van Couperus' geboorte door Nederland afgeschaft. Nederland is en blijft een domineesland.

In deze korte inleiding wil ik mij richten op de verwerking van buitenlandse stromingen in de moderne Nederlandse literatuur. Tot voor kort beheerste de Nederlandse elite in ieder geval passief de drie talen Frans, Duits en Engels. Dat hield in dat men in principe openstond voor alles wat er in die drie literaire taalgebieden gebeurde. Wat valt dan op? Keer op keer vindt een stroming die in het buitenland opgang maakt en dus de blik van de rest van Europa naar zich toe trekt, wel in ‘ons kleine landje’ weerklank, maar in sterk afgezwakte vorm. Een sprekend voorbeeld vormt de romantiek. Uiteraard is daarbij van belang hoe men dat omstreden begrip definieert, maar ik neem aan dat de

+ Ton Anbeek is hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde aan de Rijksuniversiteit Leiden. ‘Nooit te’ is zijn inleiding op de forumdiscussie tijdens de Literatuurdag in Felix Meritis te Amsterdam.

[p. 21]

meeste literatuurhistorici zich kunnen vinden in deze globale formulering: wij hebben één wilde romanticus in de persoon van Bilderdijk, wiens poëzie overigens nog sterk met classicistische beeldspraak bleef getooid. Dan is er een halfslachtige manifestatie van romantische gevoelens bij enkele Leidse studenten tussen 1830 en 1840. Daar komt snel een eind aan wanneer men beseft dat men op die manier geen respectabele positie in de maatschappij verovert. Finis Beets' Zwarte Tijd. En ten slotte hebben we dan nog, heel laat want in andere landen stijgt het symbolisme al naar het azuur, de cultus van het lijden bij Tachtig. Het is alles bij elkaar buitengewoon zwak en bleek vergeleken met wat de Duitse, Franse of Engelse romantiek te bieden heeft. Naar invloeden van het decadentisme, de zwarte kant van de romantiek, moet men in Nederland heel goed zoeken.

Eenzelfde verhaal zou te houden zijn met betrekking tot de modernistische stromingen die vlak voor, tijdens en na de Eerste Wereldoorlog Europa verbijsteren. Alles bij elkaar opgeteld hebben wij één dadaïst (Van Doesburg), één hele bundel met expressionistische poëzie (het rode boekje met Marsmans Verzen uit 1923) en een handvol prozaexperimenten van Bordewijk en anderen. Geen surrealisme. Deze oogst steekt schraal af naast die van buurland België, dat in Paul van Ostaijen een volwaardige en consequente vertegenwoordiger van het modernisme kende. Uiteraard kan men de zwakke weerklank van het modernisme op rekening schrijven van onze neutraliteit tijdens de Eerste Wereldoorlog. Het ‘alles moet anders’-gevoel ontbrak in het brave land van Colijn.

Maar is het dan niet opvallend dat voor de periode na de Tweede Wereldoorlog soortgelijke comparatistische conclusies kunnen worden getrokken? De nouveau roman heeft in Nederland veel minder dan in Vlaanderen weerklank gevonden. Hetzelfde geldt voor het Nederlands absurdistisch toneel, dat in oninteressante navolging bleef steken. En ook het postmodernisme zoals dat in Nederland vertegenwoordigd werd door de zogenaamde Revisor-groep zag er heel wat minder wild uit dan experimenten in Amerika of Duitsland. Geen Nederlandse pendant van Pynchon of Barth. Ook het dirty realism, dat in Amerika op het postmodernisme volgde, kent in Nederland alleen een minder extreme variant.

De conclusie uit deze schetsmatige voorbeelden zal duidelijk zijn: de Nederlandse schrijver staat open voor buitenlandse literaire stromingen, maar vermijdt het extreme, het exuberante, de uiterste consequentie. Natuurlijk zijn er hier en daar uitzonderingen (Vogelaar bij voorbeeld) maar die vallen vooral zo op omdat de algemene tendentie van het afzwakken overheerst. Moeten we deze conclusie nu verbinden met het Nederlandse volkskarakter? Misschien. Ik wil deze keer het grapje over ‘alles met te is fout behalve tehuis en tevreden’ vermijden.

Omdat elke Nederlandse discussie moet eindigen met ethische vragen, wil ik tot slot dit aan u voorleggen: gesteld dat gematigdheid een eigenschap van het Nederlandse volk is, moeten we dat dan betreuren? Het levert misschien geen spectaculaire literatuur op, maar het heeft in het verleden mogelijk voorkomen dat het nationaal-socialisme veel aanhang vond. En het zal ons mogelijk in de toekomst behoeden voor racistische uitwassen en nationalistische eigenwaan.