Literatuur. Jaargang 11

[p. 14]

Wat verwacht u van mij?
Nelleke Noordervliet⁺

Ik zal niet de eerste zijn die commentaar heeft op het tautologische karakter van de vraag ‘Hoe Nederlands is de Nederlandse literatuur?’ Ik zal niet de origineelste gedachte ontvouwen wanneer ik opmerk dat - wanneer men een dergelijke vraag relevant acht - ook de vraag ‘Hoe Chinees is de Nederlandse literatuur?’ of ‘Hoe Nederlands is de Chinese literatuur?’ gesteld moet kunnen worden met enige hoop op een zinnig antwoord. Maar goed, laat ons eerst trachten de enigszins elliptische vraag te begrijpen. Hij moet waarschijnlijk luiden: welke kenmerken onderscheiden de Nederlandse literatuur van andere literaturen? Zijn die kenmerken in verband te brengen met de eigenaardigheden die worden toegeschreven aan Nederland, het Nederlands en Nederlanders? En is er ook een gradatie aan te wijzen waarin de Nederlandsheid van de literatuur afwijkt van de gemiddelde of absolute Nederlandsheid? Zo zou men bij voorbeeld kunnen beweren dat het eventueel veelvuldig voorkomen van flat characters in de Nederlandse literatuur in verband moet worden gebracht met het weinig geaccidenteerde terrein, of dat het omgekeerde - het veelvuldig voorkomen van round characters - als een logische compensatie voor het vlakke land moet worden gezien.

De betekenis van het woord Nederlands maakt de vraag moeilijk. Men heeft niet het woord Nederlandstalig gebruikt en dus onze Vlaamse vrienden uitgesloten. Het woord dat aan ‘literatuur’ voorafgaat, refereert derhalve aan de politieke en geografische eenheid Nederland en het andere ‘Nederlands’ aan alles wat kenmerkend is voor wat leeft en groeit in die moerasdelta.

De premisse in de vraag is dat iets of iemand in meer of mindere mate Nederlands kan zijn. Dat impliceert een standaard, een afspraak over wat Nederlands

Hoe Nederlands is de Nederlandse literatuur?

is. Het is een hoedanigheid die men kan bezitten of ontberen. Is het mogelijk Nederlandser te zijn dan Nederlands? Dat lijkt mij niet. De literatuur zal derhalve volgens de vraagstelling niet verder komen dan een naderen aan het absolute Nederlands-zijn.

Een andere implicatie van de vraag is een evaluatieve. Met de constatering dat de Nederlandse literatuur in meer of mindere mate Nederlands is, zijn we er niet. Een gevolgtrekking leidt tot een oordeel, tot een handeling desnoods. Na een uitspraak te hebben gedaan over de mate van Nederlandsheid van de Nederlandse literatuur kan men verschillende kanten op: de Nederlandse literatuur is niet zo Nederlands en dat is goed of juist fout. De Nederlandse literatuur is heel erg Nederlands en dat is goed of juist fout. En dan steken we de loftrompet of de handen uit de mouwen.

Bestaat er zoiets als een volksaard? Hoe veranderlijk is die? Historici wijzen erop dat tradities soms worden uitgevonden om een politiek doel te dienen en een veel korter leven hebben dan we moeten geloven. Eigenschappen van een volk, zoals nuchterheid, onverzettelijkheid, spaarzaamheid, tolerantie zijn voor een kwaadwillige koelheid, koppigheid, gierigheid en onverschilligheid. Hoe controleren we de geldigheid van een typologie? Op hoeveel kenmerken moet men een kandidaat testen om een uitspraak te krijgen over zijn minimale Nederlandsheid? En hoeveel kandidaten moeten we screenen om een betrouwbaar beeld te krijgen van het geheel? De geur en smaak van een echte aardbei worden bepaald door driehonderd verschillende chemische verbindingen. De industrie analyseert die verbindingen en is in principe in staat met de verschillende geïsoleerde stoffen een volmaakte aardbeismaak na te maken. Maar dat is net zo kostbaar als het prakken van miljoenen aardbeien. Men besluit dus te onderzoeken met welke minimale hoeveelheid verbindingen toch de aardbeismaak wordt verkregen. Hoe meer verbindingen hoe aardbeiiger en hoe duurder.

Welke componenten zijn onmisbaar voor de on-

+ Nelleke Noordervliet publiceerde onder meer Millemorti, Tine en De naam van de vader. ‘Wat verwacht u van mij?’ is haar inleiding op de forumdiscussie tijdens de Literatuurdag van 1993.

[p. 15]

miskenbare Nederlandse flavour? Men vraagt een aantal vooraanstaande binnen- en buitenlandse sociologen en psychologen een inventarisatie te maken van typisch Nederlandse eigenschappen. Vervolgens controleert men hoeveel en welke van die eigenschappen in de Nederlandse literatuur terug te vinden zijn. Omgekeerd kan men ook te werk gaan: aannemend dat in de literatuur van een volk zijn aard wordt weerspiegeld, schrijft men de in de literatuur gevonden eigenschappen toe aan het volk. Dat mogen we echter bij deze vraagstelling niet doen, omdat we hem dan overbodig maken.

De Nederlandse literatuur bezit een ironisch-realistische stroming. Hildebrand, Nescio, Elsschot (sorry, Vlaming!), Kees van Kooten, Helga Ruebsamen, Henk Romijn Meijer. Volgt daaruit dat het Nederlandse volk ironisch-realistisch tegen het leven aankijkt? Als dat niet zo is, volgens de sociologen en psychologen, is dan het ironisch-realisme een typisch onnederlandse stroming? Als dat wel zo is, kunnen we dan een graad aangeven, waarin de ironisch-realistische stroming in de literatuur meer of minder aanwezig is dan in het Nederlandse volk? Het lijkt mij niet alleen een heilloze, maar ook onbegaanbare weg.

Laten we toch ons best blijven doen en wat orgelen over ligging en klimaat en bevolkingsdichtheid en opleidingsgraad en voormalige koloniën, over handel en verkeer, over Nederland gidsland, over de negentiende eeuw en het Land van Rembrandt, over het gebrek aan nationalistische gevoelens. Laten we de geschiedenis van de invloeden op onze literatuur door immigranten en door overheersers beschouwen, laten we de wisselwerking tussen beeldende kunst en literatuur bezien, laten we het calvinisme en de katholieke emancipatie niet vergeten, en o ja, de verzuiling! Wat men wil vinden, vindt men. Elke eigenschap is aanwezig en tegen elke analyse rijst verzet. Wat weten we, als we door de eeuwen heen in de Nederlandse literatuur grosso modo de extremen van passie verbraafd zien?

Wat verwacht u van mij? Het enige dat ik bezit, is mijn taal. Daarin denk ik, spreek ik, schrijf ik. Nederlandser kan het niet.