Het leven van Liedewij, de maagd van Schiedam

[p. 11]

Inleiding

Onder de rook van Rotterdam ligt de stad Schiedam. Ondanks haar gunstige ligging werd zij al vroeg overschaduwd door haar buur en heeft zij nooit kunnen uitgroeien tot een havenplaats van betekenis. Behalve vanwege jeneverstokerijen geniet de stad enige landelijke bekendheid doordat één van de weinige Noordnederlandse heiligen, Liedewij (of Lidwina), er geboren, getogen en gestorven is.

Liedewijs levensgeschiedenis ziet er in het kort als volgt uit. Liedewij aanschouwde het levenslicht op 18 maart 1380. Toen ze bijna 15 jaar oud was, kwam ze ongelukkig ten val op het ijs. Deze gebeurtenis vormde het begin van een ziekbed van ruim 38 jaar. Door zich te concentreren op het Lijden van Christus leerde Liedewij haar afgrijselijke kwalen lijdzaam en vreugdevol te doorstaan. Zij stierf op 14 april 1433.

De heiligheid van Liedewij

Al tijdens haar leven werd Liedewij omgeven door een geur van heiligheid. Tijdgenoten laten daar geen enkele twijfel over bestaan: in 1421 getuigden de magistraten van Schiedam van haar lijden in een oorkonde, bekrachtigd door Jan van Beieren die van 1420 tot zijn dood (1425) het bewind over het graafschap Holland en Zeeland voerde. In dit document wordt onder meer melding gemaakt van Liedewijs langdurig ziekbed, haar koortsaanvallen, haar lichamelijke aftakeling en het opmerkelijke feit dat zij - ondanks de aanwezigheid van wormen in haar lichaam - in het geheel geen stank verspreidde.

Ook haar directe omgeving moet diep onder de indruk zijn geraakt. Immers, volgens de Middelnederlandse levensbeschrijving vonden er verschillende wonderen plaats, zoals een verschijning van Christus en het wonder van de nooit leegrakende geldbuidel. Zulke wonderen zullen hun uitwerking niet hebben gemist en ertoe hebben bijgedragen dat Liedewij beschouwd werd als een heilige.

[p. 12]

De bijzondere verhalen over Liedewij genoten niet alleen bekendheid in een kleine kring van bewonderaars te Schiedam. De verhalen raakten op ruimere schaal verspreid en drongen blijkens haar biografieën ook door tot de Orde der Dominicanen, destijds gevreesde ketterbestrijders. Een Utrechtse predikheer besloot Liedewij stevig aan de tand te voelen omtrent het mysterie van de Drieëenheid; zij doorstond het onderzoek echter glorieus.

Zoals de heiligheid van Liedewij duidelijk was voor haar naaste omgeving, zo hebben ook haar biografen die onomstotelijk willen vaststellen voor ingewijden in de wereld van de mystiek. Gelijk vele andere heiligen, zoals Catharina van Siena (1347-1380) en met name Franciscus van Assisi (1182-1226), doorliep ook Liedewij de vijf stadia van de via mystica, de mystieke weg naar heiligheid.

Illustratief daarvoor is het volgende. Nog maar kort aan bed gekluisterd, gaf Liedewij tekenen van wanhoop. Haar biechtvader leerde haar hoe zich volkomen over te geven aan de verheerlijking van God en zich te concentreren op het Lijden van Christus. Na een aanvankelijke inzinking slaagde Liedewij hierin (de ommekeer of conversio). Dit schonk haar zoveel geestelijke vrede en troost, dat zij in staat was een deugdzaam, lijdzaam, geduldig en vooral offervaardig leven te leiden (de loutering of purgatio). Danzij Gods genade trad zij vervolgens veelvuldig buiten zichzelf en bleek zij de beschikking te hebben gekregen over bijzondere gaven. Vaak ook werd zij omgeven door een zoete, aangename geur en een hemelse lichtglans. Kortom, gelukzaligheid viel haar ten deel (de verlichting of illuminatio). Toch was haar lijdensweg nog niet ten einde. Om het laatste restje eigenliefde te laten verdwijnen onderging Liedewij een nieuwe beproeving. Zo werd zij geconfronteerd met het verlies van haar broer en van haar nicht. Op dat moment werd duidelijk dat ze nog te veel aan het leven hing (de inzinking of ariditas). Toen zij geleerd had het aardse geheel los te laten, bereikte ze het eindstadium, gesymboliseerd in de volgroeiing van de rozenboom (de eenwording met God of unio mystica).

Ook is een opvallende gelijkenis met andere heiligen, met name vrouwen, te constateren waar het gaat om de manier waarop zij zich voedden. Zoals vele andere vrouwelijke heiligen was Liedewij na verloop van tijd niet langer in staat eten of drinken tot zich te nemen, terwijl zij haar arme stadgenoten in alle vrijgevigheid van voedsel voorzag. Zij wordt steeds minder de nemende, steeds meer de gevende. Naarmate Liedewij minder eet en drinkt, verlangt zij meer naar geestelijk voedsel, de Heilige Hostie. Hoe zeer lichaam en geest in elkaar opgaan blijkt, wanneer Liedewij kokhalzend reageert op een niet gewijde hostie.

De geleidelijke vervanging van lichamelijk voedsel door geestelijk voedsel is geen uitzondering: andere heiligen waren Liedewij daarin voorgegaan. Het be-

[p. 13]

Afb. 3 Titelpagina van 1496-druk

[p. 14]

hoeft geen betoog dat het ‘vrijwillig’ weigeren van lichamelijk voedsel gepaard gaat met sterke lichamelijke verzwakking en verlies aan gewicht. Dit verschijnsel dat wel aangeduid wordt met anorexia sacra of ‘heilige vastenzucht’, is regelmatig onderwerp van onderzoek geweest. Vergelijking met het bekendere anorexia nervosa laat onder meer zien, dat wat ‘slank’ inhoudt voor de één, ‘heilig’ betekent voor de ander. In dit kader moet ook een nimmer aflatende ontevredenheid over het niet te bereiken ideaal geplaatst worden. Voor heiligen betekent voedsel aardse en lichamelijke betrokkenheid; en hoe meer het lichamelijke kan worden losgelaten, des te groter zal de geestelijke groei zijn. Vastenzucht is immers nooit doel op zich, maar middel. Versterving is dan een van de weinige middelen om te komen tot het enige doel: de eenwording met God.

Liedewij en de geestelijke stromingen van haar tijd

De periode waarin Liedewij leefde, kenmerkt zich op religieus gebied door kritiek op de geestelijkheid en kerkelijke instellingen. Met Franciscus van Assisi als belichaming van het vroeg-christelijke armoede-ideaal, streefde men naar een verdieping van het geloof en een intensivering van de devotie vanuit de mensen zelf; velen streefden naar een gemeenschappelijk bestaan voor leken en geestelijken, gebaseerd op kuisheid, armoede en gehoorzaamheid. Deze geestelijke stroming - de Moderne Devotie - werd hier te lande vooral geïnspireerd door Geert Grote (1340-1384).

Liedewij moet op de hoogte zijn geweest van de ideeën van de Moderne Devotie. Daarop wijst de manier waarop zij mediteerde over de Passie van Christus. Bovendien heeft ze contact gehad met Wermbold van Boskoop. In kringen van de Moderne Devotie was hij geen onbekende. Aan het eind van de veertiende eeuw trad hij op als verdediger van de leefwijze van de broeders en zusters van het Gemene Leven; hij verwierf zelfs de bijnaam gemeenschappelijke vader der Devoten in Holland. Hij stichtte verschillende gemeenschappen van devote vrouwen, die later merendeels werden omgezet in tertiarissenkloosters. Met Liedewij onderhield hij persoonlijke contacten, zowel tijdens geestelijke uittredingen als bezoeken.

Heiligenlevens: waarheid en verdichting

Religieuze geschriften maken nagenoeg het grootste deel uit van de middeleeuwse boekenerfenis. Een niet onaanzienlijk deel daarvan wordt gevormd door heiligenlevens. In de eerste plaats zijn deze biografieën van heiligen bedoeld om

[p. 15]

Afb. 4 Titelpagina van de 1505-druk: rechts boven de monnik staat ‘Brugman’

[p. 16]

gelovigen te sterken in hun overtuiging, kracht te verlenen in momenten van twijfel en inspiratie te geven in overpeinzingen door de mensen aan te sporen een deugdzaam leven te leiden. Om de heilige niet als wereldvreemd, maar juist als een herkenbaar mens te laten overkomen en om twijfel aan het waarheidsgehalte van het heiligenleven geen kans te geven, lassen auteurs veelal historische gebeurtenissen in hun verhaal in en maken zij gebruik van historische plaatsen en personen.

Ook het Leven van Liedewij bevat tal van historische aanwijzingen. De geschiedenis van Liedewij speelt zich af op een plaats die al in het begin van het verhaal wordt bekendgemaakt: Schiedam. Ook in de tijd ligt het heiligenleven vast: de regeerperiode van Albrecht van Beieren (1358-1404). Met een voorzichtige verwijzing naar haar adellijke afkomst worden Liedewijs - ter stede ongetwijfeld bekende - ouders voorgesteld. In de loop van het verhaal passeert een aantal meer of minder bekende personen de revue: Margaretha van Bourgondië (de echtgenote van de Hollandse graaf Willem VI), Govaart Sonderdanc (lijfarts van de Hollandse graven) en Matthias van Bethuanië (hulpbisschop van Utrecht).

Iemand die weliswaar niet direkt in contact treedt met Liedewij, maar eerder als figurant in de tekst voorkomt, is Philips van Bourgondië. Vermeld wordt, dat hij enkele malen in Schiedam is geweest. Tijdens zijn eerste bezoek aan de stad maken enkele soldaten van de gelegenheid gebruik om Liedewij te bezoeken. Na een serie bespottingen, vernederingen en handtastelijkheden vertrekken de soldaten. Liedewij zegt te weten dat de soldaten gestraft worden door ingrijpen van God. En inderdaad vinden zij enige tijd later de dood tijdens oorlogsvoeringen van Philips, waarvan vaststaat dat ze hebben plaatsgevonden.

Dit laatste voorbeeld is illustratief voor de wijze waarop historisch aanwijsbare gebeurtenissen en personen dienstbaar gemaakt (kunnen) worden aan het feitelijke oogmerk van het heiligenleven: bekendheid geven aan de heilige, het bevorderen van de verering, het aansporen tot een deugdzaam leven, maar bovenal het bewerkstelligen van een onbetwistbaar vertrouwen in Gods werkzaamheid op aarde middels een uitverkoren mens, in dit geval de heilige maagd van Schiedam.

Al snel na Liedewijs dood in 1433 is een aanvang gemaakt met het beschrijven van haar heilige leven. Nog vóór 1440 verschenen zowel een Middelnederlandse als een Latijnse biografie.

Over het algemeen is men van mening, dat de Middelnederlandse tekst van het Leven van Liedewij moet worden toegeschreven aan Jan Gerlachsz. Helaas is van hem weinig meer bekend dan dat hij familie van Liedewij was en dat hij lange tijd bij haar in huis heeft gewoond. De auteur van de oudste Latijnse versie van Liedewijs leven, van wie we alleen weten dat hij Hugo heette, noemt Jan Gerlachsz uitsluitend als één van zijn zegslieden. Behalve die verwijzing wijst niets in

[p. 17]

de richting van Jan Gerlachsz. Wie de auteur van het Middelnederlandse Leven van Liedewij ook geweest is, hij moet op zijn minst op de hoogte zijn geweest van politieke zaken, bekend zijn geweest met de bij naam genoemde personen en inzicht hebben gehad in het verschijnsel mystiek. Men zou ook kunnen zeggen dat hij geweten moet hebben aan welke ‘criteria’ een succesvol heiligenleven moest voldoen.

Dat geldt in nog hogere mate voor - tot over de landsgrenzen bekende - personen als Thomas a Kempis (1379/80-1471) en Jan Brugman (ca. 1400-1473). Zij baseerden zich op het oudste Latijnse leven, maar structureerden Liedewijs leven naar de op dat moment geldende ‘regels’ voor heiligenlevens. Ze voegden vele wonderen toe. Eén van de toevoegingen in het Latijnse leven van de franciscaan Jan Brugman betreft de stigmata, de wondetekenen van Christus. Volgens Brugman werd Liedewij gestigmatiseerd bij de verschijning van Christus in de vorm van een hostie. Ongetwijfeld wilde Brugman een parallel trekken met het leven van de stichter van zijn orde, Franciscus van Assissi. De stigmatisering past immers heel goed in de via mystica als verschijnsel bij het laatste stadium, de eenwording met God.

Het verhaal over het wonderbaarlijke leven van Liedewij keerde tot in de negentiende eeuw met grote regelmaat terug. Vanaf het moment dat paus Leo XIII (1878-1903) op 14 maart 1890 de eeuwenlange verering van Liedewij officieel toestond, is er sprake van een hausse in de aandacht voor en verering van Liedewij, met een piek rond 1933, het jaar van het vijfde eeuwfeest van haar overlijden. Vele boeken en geschriften over deze - voor Nederland unieke - heilige verschenen in de jaren daarvoor en daarna, niet alleen in het Nederlands, maar ook in andere talen.

Het verhaal over Liedewijs lijden heeft ook beeldend kunstenaars geïnspireerd. Vooral de afbeelding van Liedewijs val op het ijs heeft de tand des tijds glorieus doorstaan: tot op heden is daarvan veelvuldig en dankbaar gebruik gemaakt. Zoals vele heiligen - om hen herkenbaar te maken - voorzien zijn van vaste attributen, wordt ook Liedewij steevast op dezelfde manier afgebeeld: het hoofd omgeven door een krans van rozen, in de rechterhand een crucifix en in de linker een bloesemtak.