Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

Regelnummers proza verbergen

[p. 188]

Hongherenborch

Ook deze jongste van de zeven spotprognosticaties is maar in één exemplaar overgeleverd. Het wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage.¹⁵⁵ Het betreft een drukje van één katern (4 bladen) in quartoformaat, te Antwerpen gedrukt door Jan II van Ghelen. Deze drukker, die buitengewoon veel edities van Nederlandstalige volks- en triviaalliteratuur heeft uitgegeven, was actief tussen 1544 en 1583.¹⁵⁶

Op de titelpagina prijkt een houtsnede van een zot die de wereld torst. Deze Atlas-parafrase is al bekend uit de Nederlandse vertaling van het Narrenschiff van Sebastian Brant, die in 1504 bij Hendrick Eckert van Homberch in Antwerpen verscheen.¹⁵⁷ In die (tweede) editie hoort de prent bij capittel 24, dat als opschrift heeft: ‘Mij dunct dat ic de werelt draghe / Die alle dinck sorghe ende alle dinck vraghe’. De illustraties in de editie van Eckert zijn geïnspireerd op de houtsneden in de eerste editie van de Nederlandse vertaling uit 1500, bij G. Coopman in Parijs,¹⁵⁸ maar ze vertonen duidelijk een andere stijl. Het plaatje bij Hongherenborch gaat alleen terug op de editie van 1504. Noch in de Duitse versie, noch in de Nederlandse vertaling van het Narrenschiff heeft het plaatje iets met astrologie te maken. De toepasbaarheid in H ligt echter voor de hand: wereldbol en nar functioneren als indicatie van de dwaasheid der astrologie, en typeren de aard van de tekst.

De datering van de editie ligt minder voor de hand. Op de titelpagina wordt geen jaar genoemd waarop de prognosticatie in het bijzonder van toepassing zou zijn en het colofon verschaft hierover evenmin gegevens. In de literatuur wordt wel het jaar 1568 genoemd, maar zonder dat hiervoor redenen worden aangegeven.¹⁵⁹ Omdat ook een drukkersmerk van Jan van Ghelen ontbreekt (er was kennelijk geen plaats meer), valt ook dit middel tot nadere begrenzing weg. De gebruikte lettertypen blijken daarbij bovendien zeer algemeen gebruikt in de zestiende eeuw.¹⁶⁰ De gegevens voor de datering zullen daarom, net als bij Sorgheloos, uit de tekst zelf moeten komen. Ook nu kunnen we gebruik maken van een aantal vermeldingen van astronomische verschijnselen, zoals de conjunctie van Jupiter en Venus in mei (r. 73) en de eclips in juli (r. 91). Dit soort gegevens wijst uit dat waarschijnlijk het jaar 1562 het onderwerp van deze spotprognosticatie is geweest, wat zou kunnen betekenen dat de tekst ook in dat jaar gedrukt is.

Over de identiteit van de auteur valt ook in dit geval niets te zeggen. Hij verschuilt zich, geheel in de trant van zijn tekst, achter een spotnaam.

Al volgt Hongherenborch het stramien en de inhoud van Aelwarich vrijwel op de voet, toch treft men slechts zelden letterlijk overgenomen tekst aan. Wel wordt het voorbeeld uitvoerig geparafraseerd en worden te onduidelijke of onbegrepen passages in een nieuwe, heldere vorm gegoten. Af en toe komen (voorzover dat met het ontbreken van twee bladzijden uit A valt na te gaan) ook nieuwe grappen voor.

155 Vroeger in de collectie Della Faille (vgl. Catalogue 1878, nr. 534), en ooit te koop aangeboden bij P. Kockx (vgl. Catalogue Kockx, z.j., nr. 460) voor Bfrs. 45,-.

156 Rouzet 1975, 71-2; Pleij 1968.

157 Zie noot 145.

158 Zie noot 144.

159 Verzameling Waller 1936, nr. 1385 (op basis van Vorsterman 1883); NK 01017 geeft slechts: ‘mogelijk na 1540’; Zech-Du Biez 1903, nr. 120.

160 Vervliet 1968, T25 en T3.

[p. 189]

Vrijwel consequent is de ‘voorspelling’ van de dagen van verandering(en) in Aelwarich vervangen door die van de komst van de nieuwe maan, overigens zonder dat steeds duidelijk is wat daarvan het grappige is náást de, vooral in deze passages aangetroffen, toegevoegde anachronismen.

[p. 190]

[p. 191]

1Prognosticatie van desen toecomenden jare, gecalculeert op Cre-2kelenberch, buyten die Roypoorte, in der stadt van veel begheer-^1-223ten, by meester Hongherenborch van Commerkercken.^2-33

4Gheprint t'Hantwerpen by my, Jan van Ghelen. Met gracie ende previlegie⁴ 5ende onderteekent bij den secretaris, m. Ph. de Lens.⁵

6Omdat ick daghelijcx bevinde veel diversche persoonen diewelcke meer⁶ 7gheneycht zijn om hebben dan om gheven, soo wil ick voort seggen ende 8schrijven onse prognosticatie van desen toecomende jare.

1-2 Crekelenberch, scherts-toponiem: eig bestaande naam voor enkele plaatsen in Vlaanderen (en ook van een huis in Antwerpen, vgl. Cartotheek Stadsarchief Antwerpen); hier dubbelz. voor een plaats waar twistzieke lieden verkeren (crekelen = ruzie maken, vgl. WNT 8, 150-1). Vgl. ook aant. A 2, sub Ulenborch.

2 Roypoorte, in scherts: eig. een (rode) poort in Antwerpen; hier genoemd ter typering van (roy =) berooidheid, armoe.

2-3 In ... begheerten, d.i. wsch. Antwerpen (Veel Begheerten = mgl. bedoeld als allegorisch honger-toponiem).

3 Hongherenborch van Commerkerkcen, pseudoniem van en spotnaam voor de auteur. Hongherenborch = honger-toponiem (wsch. voor de gelegenheid geconstrueerd); Commerkerkcken, vgl. aant. S 3.

4 gracie, toestemming om te drukken, octrooi. previlegie, alleenrecht om tekst bepaalde tijd te drukken.

5 m., afkorting: meester. Ph[ilip] de Lens, vgl. aant. U 12.

6 bevinde, aantref, waarneem.

9Van den winter

10Die dispositie van desen winter sal gheneycht zijn met veel druypende¹⁰ 11nuesen, soo ons Claes de Sotmakere seyt in zijnen Lapsack. Dye aerme lieden¹¹ 12sullen meer om hout uut zijn dan om steenen, ende sullen liever in Boxkens-13kelder sitten dan in Onser Vrouwenkercke, propter frigorem. Het sal in den^12-313 14winter quaet swemmen zijn in stromende wateren.

10 dispositie, vgl. aant. A 26.

11 Claes de Sotmakere, pseudo-autoriteit: spotnaam voor iemand die ‘de zot maakt’, d.i. die zich als een zot gedraagt (vgl. J.W. Muller, in: NTg 14, 1920, p. 65-78, m.n. 68). Lapsack = schertstitel: eig. zak voor klein gereedschap (vgl. ook Van den Berghe ed. 1950, p. 34, r. 838-9: ‘Want daer leyt gescreven int secreet tresoor In libro hapsack, capite nullo expres [...]’).

12-3 Boxkenskelder, naam van een Antwerpse kroeg (ook genoemd in Mandement 1580: ‘... int Bocxken / oft daer by int kelderken’), wsch. gebestigd op de Oude Koornmarkt (vgl. Carthotheek Stadsarchief Antwerpen).

13 Onser Vrouwenkercke, O.L.V.-kathedraal te Antwerpen (zelfs op de heetste dagen een van de koelste plekjes van de stad). propter frigorem, Lat.: vanwege de kou.

15Van die lenten

16Die dispositie van die lenten sal beghinnen als Pover uuter haghen beghint te 17springhen met luttel weelden, met zeer couwe voeten hebbende ghehadt in^16-717 18den winter, daerduere veel stinckende mest en nevelen uut Portugael des-19senderende zijn in veel plaetsen, gelijck ons Joannes per totum beschrijft in^18-919 20sinen Boteram.²⁰

16-7 als ... springhen, vgl. aant. A 35.

17 luttel weelden, mgl. bedoeld als ‘collega’ van Pover (en dan te lezen als: Luttel Weelden).

18-9 veel ... plaetsen, vgl. aant. A. 37-8. daerduere = waardoor; mest = eufem.: stront. dessenderende, vgl. aant. A 37.

19 Joannes, pseudo-autoriteit. per totum, Lat.: helemaal.

20 Boteram, schertstitel: mgl. vanwege het voorbeeld, voor een Latijns geschrift.

16Van den somer

22Den somer coemt als 't heet beghint te worden met luttel couwen. Dan sullen 23dese haghe crijsknechten beghinnen om lijftochten uut te loopen, meer dan²³ 24om erve te coopen, so ons Grietken Natgat beschrijft in hueren besten²⁴ 25Spinrock, ende Lijnken Halfcouse. Dan hebben Venus ende Jupiter malcan-²⁵26deren ghetrout in 't huys van Cupido.^25-626

23 dese haghe, nl. de in r. 17 genoemde. Samen te lezen met uut.

24 om ... coopen, vgl. aant. A 46. Grietken Natgat, pseudo-autoriteit: blijkbaar spotnaam voor berooide vrouw; vgl. voor een nagenoeg identieke spotnaam Vier excellente cluchten (ed. J.J. Mak, 1950), p. 83, r. 297: ‘Griet achterlam’ (vgl. ook aant. aldaar en Gedichten A. de Roovere, ed. J.J. Mak, 1955, p. 403, r. 7).

25 Spinrock, schertstitel: eig. stok aan spinnewiel waarop men de wol steekt; hier (en in de 16e eeuw i.h.a.) dubbelz.-ironisch voor kletspraatje van vrouwen (vgl. ook aant. U 205). Lijnken Halfcouse, pseudo-autoriteite: spotnaam voor berooide (want haar benen zijn slechts gehulde in halve kousen) en babbelzieke vrouw. [Dan is het eerste woord van een nieuwe regel; de zinsbouw is van dien aard, dat er rekening moet worden gehouden met minstens één in de bron weggevallen regel tussen Halfcouse en Dan].

25-6 Dan ... Cupido, aanduiding in pseudo-astrol. jargon van planetenpositie, met erotische implicaties. malcanderen ghetrout = ‘vertaling’ van astrol. term ‘conjugeren’ (of een synoniem daarvan).

26 huys van Cupido, vgl. aant. A 50.

[p. 192]

‘Die scaker’

[p. 193]

27Van den herft

28Den herft coemt aen, als ons Procul beschrijft, met veel winden uut noorden,²⁸ 29zeer reghenachtich, ende grooten mest, zeer stinckende, overmidts dat men^28-9 30dan veel vincken metten pluymen gheten heeft. Ende dan wordt Aelken oft³⁰ 31Aelwitte doorsteken ende gedoot met veel van haeren consorten. Ende dan^30-1 32sullen die taerten zeer goet geten zijn die wel gecruyt zijn, daer Jan Sorghe-³²33loos wel mede tevreden zijn sal, ende wel op drincken. Maer daer sullen veele^32-3 34taerten geten worden, dye niet ghecruyt en sullen zijn, sicut porcus.^33-4

28 Procul, pseudo-autoriteit: eig. naam van diverse wetenschappers uit klassieke oudheid; hier met gedachten aan Fr. of Lat. cul(us), d.i. aars.

28-9 met ... stinckende, variatie op r. 18-9 (vgl. aant. aldaar).

30 vincken metten pluymen, vgl. aant. A 133-4. gheten, gegeten.

30-1 Ende ... consorten, vgl. aant. A 52-4.

32 taerten, pasteien (mgl. met gans).

32-3 Sorgheloos, spotnaam voor personificatie van het vrij en uitbundig leven (vgl. voor implicaties aant. S 3).
(daer)op drincken, eig. daarop klinken, proosten; hier wsch. dubbelz. voor ‘erbij drinken’, nl. bij de dorstverwekkende (want sterk gekruide) pasteien.

33-4 Maer ... porcus, de blijkbare dubbelzinnigheden in deze passage zijn onduidelijk, of ze zou uitsluitend als evidentie-voorspelling bedoeld moeten zijn. sicut porcus = Lat.: ‘zoals het varken’.

35Van die twaelf maenden

36Januarius

37Vervolghende onse prognosticatie van desen jare, soo sal 't nu in de winter in 38januario zeer cout zijn ende eenen grooten eclipsis zijn onder dat arm volck,³⁸ 39want sy sullen van als behoeven. Ende desen eclipsis sal soo langhe dueren³⁹ 40totten beghinsel van den somer, soo ons Honaert seyt in zijnen Mutsaert. In⁴⁰ 41deze maent sullen veel coninghen ghecroont worden, dye tsanderdaechs^40-141 42propter amorem Dei loopen sullen. Ende veel lieden sullen anders ghaen dan⁴² 43se God gheschapen heeft en si sullen heeten ‘mom mom’. Ende dan hebben^42-343 44wy nieu mane als d'oude voorby is, den achtenveertichsten dach, 's morghens 45na der noenen.

38 eclipsis, vgl. aant. U 68.

39 als, alles.

40 Honaert, pseudo-autoriteit: scheldnaam voor bedrieger. Mutsaert, schertstitel: eig. takkenbos; hier genoemd in aansluiting op het ‘voorspelde’ gebrek aan brandstof.

40-1 In ... worden, d.i. zullen veel lieden zich ter gelegenheid van Driekoningen als koning(inn)en uitdossen; vgl. aant. K 214.

41 tsanderdaechs, de volgende dag.

42 propter amorem Dei, Lat.: uit liefde voor God, oftewel: ‘pro deo’, d.i. hier zoveel als: weer als gewone mensen, die het van de liefde van God moeten hebben; armoelijders.

42-3 anders ... heeft, nl. vermomd, gemaskerd gaan.

43 si ... mom, vgl. aant. A 64 (heeten = roepen).

46Februarius

47In februario sal 't seer warm zijn bi 't fier ende dan sullen die dronckaerts⁴⁷ 48altemet gaen met heynen, al en heet se die weert niet gaen, by fouten van⁴⁸ 49argentum. Ende die arme cremers sullen dan dickwils haer meersen verspe-⁴⁹50len, om alle saken wille. Ende het sal in dese maent in rijckeliedenhuysen^49-50 51ghoet verkeeren spelen zijn, al en spelen si metten verkeerbardt nyedt,⁵¹ 52propter bonum spisum. Ende die daghen van verranderinghen suldy wel sien.⁵² 53Die nyeu mane sal comen, ende niet rijen, den vierden dach, 's middernachts⁵³ 54tsavonts ten een ure.

47 't fier, het vuur.

48 met heynen, uitdr. (?): mgl. ‘met magere Hein’, d.i. doodgaan (t.g.v. de barre tijd). Vgl. aant. K 188. al ... gaen, al verbiedt de waard ze te gaan. by fouten van, bij gebrek aan.

49 argentum, Lat.: geld.

49-50 Ende ... wille, vgl. voor een duidelijker versie de parallelpassage in A 73-4. om ... wille = om alle redenen ‘die je daarvoor kunt aanvoeren’.

51 spelen, wsch. een zetfout veroorzaakt door het vooruitlezen van de vervolgens gemaakte grappige wending: het woord hoort hier eigenlijk nog niet thuis. verkeeren = verblijven verkeerbardt, bord waarop het verkeerspel (d.i. soort tric-trac) gespeeld wordt.

52 propter bonum spisum, macaroni-Latijn: vanwege goede spijs (ter omschrijving van de aard van het goede verkeren). daghen van verranderinghen, vgl. aant. A 66-7. suldy, sult ghy.

53 rijen, grappig doordat comen nu opgevat moet worden als ‘te voet komen’.

[p. 194]

(Leer)snijder

[p. 195]

55Meerte

56In dese maent meerte sullen die daghen beghinnen te lengen sonder ramen.⁵⁶ 57In dese maent en sal 't nyet zeer warm zijn, mer zeer cout ende nat in den 58reghen. Ende dan sal broeder Fiel den leermaker beghinnen te verfrayen⁵⁸ 59ende nemen orlof aen zijnen meester ende willen na den crijch. Ende dan sullen⁵⁹ 60dese arme schippers metten blauwen capkens bycans verdrincken in Liskens⁶⁰ 61Druypneusens pensepoel. Ende in dese maent en sullen die lieden haer selfs^60-1 62quaet niet connen swijghen, ende gheven gelt toe om clappen. Ende dan sal^61-2 63men abstineren ende groote penitenciën doen, maer sommighe souden liever⁶³ 64bij den Magnificat blijven. Die nieu mane sal comen also si gewoon is te⁶⁴ 65comen.

56 lengen sonder ramen, vgl. aant. A 81.

58 Fiel, scheldnaam voor onguur, schurkachtig persoon. leermaker, een beroep waarvan de beoefenaars blijkbaar bekend stonden als vechtjassen; vgl. ook Danckert 1963, p. 167-71, VGD ed. 1899, p. 157, r. 25, waar allen ‘die geerne leertouwen’ ook in ‘den langhen waghen’ moeten plaatsnemen en L 209, waar de tauwers onder de Marscomplicen ook in oorlogszuchtig gezelschap verkeren. verfrayen, vervrolijken; ook: moed scheppen.

59 orlof nemen aen, afscheid nemen van. crijch, oorlog. hier mgl. dubbelz. voor ‘willen krijgen’.

60 schippers ... capkens, d.i. armoelijders en ander maatschappelijk uitschot, tendentieus voorgesteld als lieden die lid zouden zijn van een (imaginair) ‘Gilde van de Blauwe Schuit’, welk lidmaatschap zij, naar men insinueerde (vgl. vooral Jacop van Oestvorens ‘Die blauwe scute’ in Van vrouwen ende van minnen, ed.E. Verwijs, 1871, en daarover Pleij 1971/2, 1972/3 en 1973/4), uit vrije wil gekozen hadden of door eigen schuld opgedrongen kregen.

60-1 verdrincken ... pensepoel, wsch. overdrachtelijk voor ‘sterven’ of ondergaan in vuil en onzindelijkheid. Een pensepoel = eig. een kuil waarin vleesafval wordt weggeworpen, hier mgl. vereenzelvigd met de poel als gewaande ingang van of verbinding met de onderwereld (vgl. Van Gilst 1974, p. 33-4); Lisken Druypneuse(n) zou dan een personificatie van de dood kunnen zijn. Vgl. voor een soortgelijke ‘voorspelling’ VGD ed. 1899, p. 136, r. 18-22: ‘Volck van oorloghe / die daer hoopen eenen goeden buyt te krijghen / ende haer geldt daer op verteren / ende maken goet chier / so werden sy somtijts avontuerlijc gequest ofte gewont / ende dan moeten sy int Gasthuys’.

61-2 Ende ... clappen, vgl. aant. A 85-6.

63 abstineren, vasten.

64 Magnificat, vgl. aant. S 248-52.

66April

67In den april sal men veel moorden doen propter corpus hominum te spijsen.⁶⁷ 68In dese maent sal 't coren beghinnen op te schieten, maer daer sullender vele 69nederwaerts schieten nae den coninck van Enghelant. Het sal in dese maent⁶⁹ 70seer quaet dunne in den buyc zijn, omdat die mispelen seer quaet om crijghen⁷⁰ 71sullen zijn. Die nieu mane sullen wy hebben als wy die sien sullen.

67 moorden doen, vgl. aant. A 92. propter corpus hominum, vgl. aant. A 92-3.

69 schieten ... Enghelant, vgl. aant. K 83.

70 mispelen, vgl. aant. A 95.

72Meye

73In den meye sal 't conjunct zijn met Venus ende Jupiter en sullen malcande-⁷³74ren den palmslach gheven, omdat men dan te Hoboken ghaen sal, daer den^73-474 75nachtegael seer wel singen sal. Maer daer sullen dan veel nachtegalen ge-⁷⁵76maect worden die binnen negen maenden leeren singen sullen. In dese maent⁷⁶ 77sullen die eyeren goeden coop zijn, maer al eet ghij er hondert, ghi en sult er 78niet een leggen. In dese maent sullen die cruysbroeders meer begeert worden⁷⁸ 79dan d'opservanten. Die nieuwe mane sal comen alleene den XX dach op⁷⁹ 80Hobokenheye.⁸⁰

73 In ... Jupiter, planetenpositie, hier met erotische implicaties. conjunct, astrol. term; hier met erotische implicaties (vgl. aant. U 173).

73-4 malcanderen ... gheven, uitdr.: eig. een overeenkomst met een handslag bekrachtigen (zoals o.a. bij een trouwbelofte); hier erotisch dubbelz. (vgl. ook WNT 12, 247-8).

74 Hoboken, vgl. aant. K 252.

75 nachtegalen, hier ironische benaming voor krijsende babies (vgl. ook WNT 9, 1433).

76 singen, ironisch voor: schreeuwen, krijten.

78 cruysbroeders, vgl. aant. A 102.

79 opservanten, vgl. aant. A. 103, sub apsolvanen.

80 Hobokenheye, andere naam voor Hoboken (en omgeving); hier mgl. met zelfde implicaties als in r. 74.

[p. 197]

81Junius

82In junio sal 't t'Hantwerpen merct zijn, maer vele sullender ter merct comen⁸² 83sonder gelt, gelijc Claes Pover seyt in sinen Gevoeyerden Tabbaert, omdat⁸³ 84den Credo te nieuten gaet. Mer die dan geen gelt en heeft, die mach dan mijn⁸⁴ 85oomken toespreken. In dese maent mach men wel te Bordeeus gaen, noch-^84-58586tans uut Antwerpen niet gaen, gelijck Jan Schalck seyt in sijnen Trouweel. In⁸⁶ 87dese maent sullen die gansen berooft worden van haren voeyeringen ende 88naect gaen. Die nieu mane sal comen als se gereet is, recht tegen Peeter^86-8 89Potsstraet over.^88-9

82 merct, vgl. aant. A 110.

83 Pover, pseudo-autoriteit: spotnaam voor armoelijder. Gevoeyerden Tabbaert, schertstitel: lett. gevoerde mantel; hier ironisch genoemd als attribuut van de armoelijder Pover.

84 Credo, vgl. aant. A 112. te nieuten gaet, tenietgaat.

84-5 mijn oomken toespreken, uitdr.: 'n beroep doen op de lommerd.

85 Bordeeus, vgl. aant. A 112.

86 Schalck, pseudo-autoriteit: spotnaam. Trouweel, schertstitel: eig. troffel (mgl. dubbelz. voor iets anders).

86-8 In ... gaen, eufem.: er zullen ganzen geplukt worden (voeyeringen = lett. voeringen, i.c. als grappige benaming voor het verendek).

88-9 tegenover, vgl. aant. S 33-7, sub. teghen. Peeter Potsstraet, straat in Antwerpen, genoemd naar het daar gevestigde armenhuis (vgl. aant. S 14); missch. hier genoemd vanwege het schamele aanzien van de nieuwe maan.

90Julius

91In julio sal 't eenen grooten eclipsis zijn seer grouwelijck, sodatter veel lieden⁹¹ 92in haer moeder buyc loopen sullen ende door groote verveernissen besweet⁹² 93sullen uutcomen. Ende desen eclipsis en sal niet langer dueren min dan een⁹³ 94quartier van eender uren. In desen eclipsis sullen vele beruernissen der⁹⁴ 95aderen wesen, gelijc Jan Knapcuyte seyt in sijnen Blauwen Capruin. Ende⁹⁵ 96vele mans sullen veel sermoons hooren eer sy ter kercken comen sullen, de⁹⁶ 97mulieribus suis. Die nieu mane sal comen tsmaendaechs, als dye lieden^96-7 98geerne gelt hadden, ontrent tsmorgens ten opstane.^97-8

91 eclipsis, atrol. term.

92 in ... sullen, vgl. aant. A 9-12. verveernissen, angsten, angstwekkende dingen; hier mgl. verwijzend naar hel- en verdoemenispreken die men in de kerk beluisterd heeft.

93 min, minder.

94 beruernissen, d.i. wsch. suizingen door drankmisbruik (in parodie op voorspellingen van goede en slechte tijdstippen om te aderlaten in serieuze voorspelteksten).

95 Knapcuyte, pseudo-autoriteit: eig. een biersoort; hier als spotnaam voor bier-drinker (vgl. ook VGD ed. 1899, p. 116, r. 19 en een personage genoemd in Hummelen 1968, p. 146-7, nr. 1 Z 6). Blauwen Capruin, schertstitel; vgl. voor bet. en implicaties aant. r. 59, sub schippers ... capkens (Capruin = kap, hoed).

96 sermoons, vgl. aant. K 86.

96-7 de mulieribus suis, Lat.: van hun vrouwen (als uitleg van de dubbelzinnigheid van sermoons).

97-8 tsmaendaechs ... hadden, nl. i.v.m. gewenst potverteren op die dag (vgl. aant. S 90-1).

99Augustus

100In augusto sal 't seer heet ende cout zijn, met veel luttel regens, ende dan is 't 101goet maeyen die dan wel gesaeyt hebben, gelijck Steven Goossens seyt in¹⁰¹ 102sinen Meelbuydel. In dese maent sullen veel lieden gheneycht zijn om haren¹⁰² 103ooft te halen op ander lieden erve, ghelijck meester Jan Schalck seyt in zijn¹⁰³ 104Bescheten Broec (Boeck, meyn ick). Item in dese maent sal 't t'Hantwerpen¹⁰⁴ 105die groote kinderkermisse zijn, met welcke kermisse vele oude lieden oock¹⁰⁵ 106wel tevreden zijn sullen. Ende in dese kermisse mocht er wel een groote 107donder ende nevel comen, met veel stancx uut Portugael, omdat dan die 108taerten dessenderen sullen ex culo, welcke donder ende nevel veel broecken^106-8108 109ende hemden gecorrumpeert zijn sullen ende besmet. Die nyeu mane coempt¹⁰⁹ 110den II dach augusti, 's morgensvroech ten XII uren, ontrent Ousterweele in 111de Botermelckstrate^110-1.

101 Steven Goossens, pseudo-autoriteit: de naam is wsch. gekozen als typisch voor boer of boers personage.

102 Meelbuydel, schertstitel: aansluitend op maeyen in r. 101.

103 Schalck, pseudo-autoriteit: spotnaam gekozen in aansluiting op de in r. 102-3 aangegeven schalksheid.

104 Bescheten Broec [sic: Boeck], schertstitel.

105 kinderkermisse, een festijn waaromtrent niets naders bekend is.

106-8 Ende ... culo, vgl. aant. A 37-8. [dan verbeterd uit van].

108 welcke, door welke.

109 gecorrumpeert, bedorven, bevlekt, nl. met poep.

110-1 Ousterweele in de Botermelckstrate, sexueel-dubbelzinnige plaatsaanduiding: Ousterweele = Oosterweel (ook: Austruweel), vlak bij Antwerpen; Botermelck = lett. karnemelk. Hoewel in 't een noch in 't ander een erotische dubbelzinnigheid aanwijsbaar is, blijkt de erotische reputatie duidelijk uit de ‘Factie van Tshertogenbosch’ (in Antw. landjuweel 1561, ed. C. Kruyskamp, 1962, p. 3), r. 32-5: ‘Peerken van Tuyl [...] heet ick, en mijn Wijfken groote Laudate, Die dick Tousterweel inde botermelck strate hebben ghewandelt als Liefkens tsamen’ en uit de ‘Factie der Lischbloemen’ uit Mechelen (in a.w., p. 103), r. 29-30: ‘Comt oock ventelijkc legghen den scheele [d.i. het minnenspel bedrijven] Met Truycken melckstoop van Austruweele [...]’. Omdat het feitelijk bestaan van deze locatie via de archieven niet bevestigd kan worden èn omdat het wel zeer curieus zou zijn dat een Bosschenaar en een Mechelaar werkelijk de slechte reputatie van (een straatje in) een dorpje bij Antwerpen zouden kennen, moet de dubbelzinnigheid toch op de een of andere manier schuilen in een woordspel met Ousterweele en/of (boter)melck.

[p. 199]

112September

113In septembre begint den somer sieck ende cranc te worden ende dan en suldi 114gheen hooftsweer meer crijghen van der sonnen, mer die sommige mochten¹¹⁴ 115den hooftsweer wel crijgen van veel ghebreecken ende omdat Peeters borsse¹¹⁵ 116plat wesen sal, omdatter veel kermissen zijn gheweest in augusto. Ende in 117dese maent zijn die erten goet gheten, maer die brilmakers erten zijn veel^116-7 118beter gheten. Item in dese maent beghinnen die vincken over te comen, maer^117-8 119men sal veel vincken met plumen niet al eten. Dye nyeu mane sal comen¹¹⁹ 120opten selven dach als hi ghewoon is te comen, in de Langhestrate.¹²⁰

114 hooftsweer, hoofdpijn. die sommige, sommigen.

115 Peeter, wsch. zomaar een naam voor een vertegenwoordiger van degenen die zich op de kermissen te buiten gaan. borsse = geldbeurs.

116-7 Ende ... gheten, evidentie-voorspelling: wsch. een toespeling op het volksgeloof dat het eten van (de oorspronkelijk aan Donar gewijde) erwten geldgebrek voorkomt (vgl. Van Gilst 1974, p. 135-6).

117-8 brilmakers ... gheten, nl. omdat een bril een vervalsend (i.c. vergrotend) beeld geeft van de werkelijkheid (?); vgl. voor deze notie WNT 3, 1376-80.

119 vincken met plumen, vgl. aant. A 133-4.

120 Langhestrate, straat in Antwerpen; evt. implicaties van het juist hier noemen ervan zijn niet duidelijk.

121October

122In octobre sal 't volc dan beghinnen zeer te sweeten van grooter hitten ende 123dan sal Peer Bonts seer ghesocht worden. In dese maent sal in veel plaetsen¹²³ 124groot gebreck zijn van hout ende torven ende dan sullen dye rapen goeyen 125coop zijn. Die dan veel rapen, en dorven van gheen gebreck spreken. Ende in¹²⁵ 126dese maent mochten die jonckwijfs beter ghelooft zijn dan haer vrouwen, om¹²⁶ 127veel saken wille. In dese maent sal Jan Grandtfeyn groote coude lijen aen zijn^126-7 128tanden. Ende die naecte beroyde ghesellen en sullen niet wel tevreden zijn.^127-8128 129Den Hertshoren in de Wijgaertstrate ende Bocxkenskelder sullen zeer be-¹²⁹130socht worden van desen ghesellen. Dye nyeu maen sal comen als 't haren tijt 131is, ontrent oosten ende westen.

123 Peer Bonts, blijkbaar spotnaam voor verkoper van winterkleding of iemand die winters gekleed gaat; vgl. Styevoort ed. 1930, dl. 2, nr. 237, r. 54: ‘Rogier bonthans waer dan mijn gast,’ vgl. ook aant. U 164.

125 Die ... spreken, vgl. aant. A 148 (dorven = mogen).

126 jonckwijfs, dienstmeisjes. beter ghelooft zijn, vgl. aant. A 149.

126-7 om ... wille, om vele redenen.

127-8 sal ... tanden, in toespeling op de bekende kou-personificatie Jan Clippertant (Grandtfeyn = verbastering van ‘grand faim’, d.i. grote honger vgl. aant. L 224; vgl. ook aant. U 84.

128 naecte, armoedige, haveloze.

129 Hertshoren, blijkbaar: naam van kroeg in Antwerpen. Bocxkenskelder, vgl. aant. r. 13.

132November

133In novembre in dese maent sullen vele lieden den Heylighen Gheest toe-¹³³134spreecken, den Vader ende den Sone niet; soo moetti alle ghelijck doen.¹³⁴ 135Ende in dese maent sal 't by 't fier beter zijn dan op Hobokenheye. Dye¹³⁵ 136Vriesen sullen met grooter macht overcomen ende die overhant hebben, alle¹³⁶ 137dat lant duere. Mer dye thuys blijven bij den viere dye en sullen gheen noot¹³⁷ 138hebben. Ende veel schilderijen salder onder der vrouwenhemden geschildert¹³⁸ 139zijn, gelijck Jan Masseleer seyt in sinen Lollepot. Die nieuwe mane sal comen¹³⁹ 140Alleluya teghen Paesschen over.^139-40

133 Heylighen Gheest, vgl. aant. A 154.

134 moetti, moet ghi.

135 't fier, het vuur. Hobokenheye, vgl. ook r. 80; hier blijkbaar genoemd in aansluiting op een reputatie van onherbergzaamheid van de omgeving van dit dorp.

136 Vriesen, vgl. aant. K 196.

137 by den viere, bij het vuur; vgl. U 160.

138 schilderijen, eufem.: poepvlekken; vgl. aant. U 162.

139 Masseleer, pseudo-autoriteit: spotnaam, met gedachten aan massel, d.i. vlek, i.c. brandplek (meestal: aan de schenen) door het te dicht bij het vuur zitten. Vgl. bv. VGD ed. 1899, p. 82, r. 3-7: ‘Daer sat ick het vuyr soo naer [...] Ick schreef daer letteren sonder inct dwelckmen noch beschreven vint / Met veel masselen voor mijn schenen’, De Pauw 1893-1914, dl. II, p. 581-92, onder december (r. 16-20), Van den winter ende vanden somer (ed. G. Stellinga, z.j.²), p. 56, r. 350-1. Lollepot, schertstitel: stoof.

139-40 Die ... over, de blijkbare grap is niet duidelijk; misschien beoogt deze frase een equivalent te geven van een uitdr. als ‘met Sint-Juttemis’ (dus: nooit). Alleluya = wsch. gekozen in associatie met Paesschen (het feest bij uitstek waarop dit loflied gezongen wordt); vgl. ook r. 150. teghenover, vgl. aant. S 33-7, sub teghen.

[p. 200]

December

[p. 201]

141December

142In december sal 't zeer quaet zijn om bleycken. Het volck sal dan zeer ontstelt¹⁴² 143zijn ende gaen al oft sy rasende waren, overmidts van grooter hitten. Item in 144dese maent sal 't volck gheerne die kersmisse gaen hooren, principalijck dese¹⁴⁴ 145joncwijfs ende jonge ghesellen, die dan sullen zijn in grooter devotiën om het¹⁴⁵ 146kindeken te wieghen, dat binnen neghen maenden eerst crijten sal. Item in^145-6 147dese maent sal 't volck geerne in 't velt gaen om bloemkens te plucken, mer 148die snotvincken sullen haer teseer bijten oft letten. Het sal dan in dese maent¹⁴⁸ 149seer heet sijn, mer die dan licht ghecleet zijn, en sullen met deser hitten niet 150wel tevreden zijn. Die nyeu mane sal comen drye daghen na Alleluya.¹⁵⁰

142 om bleycken, ironisch: om bleek te worden.

144 kersmisse, één der heilige missen op Kerstavond of -dag.

145 joncwijfs, meisjes.

145-6 om ... wieghen, eig. het traditionele wiegen van de kribbe van Jezus in de kerk; wieghen = hier dubbelz. voor het plegen van de geslachtsdaad; het kindeken = dan vervolgens dubbelz. voor het gevolg van deze daad: een baby.

148 snotvincken, snottebellen. letten, deren.

150 Alleluya, hier metonymisch voor Kerstmis (vgl. ook r. 139-40).

151Van allen wassenden dinghen

152Dit jaer sal 't coren goeyen coop zijn die gelts ghenoech hebben. Boter, kese¹⁵² 153sal al op eenen prijs blijven, tenware dat die weyen wel vet vervriesen.¹⁵³ 154Appelen, peren ende alle fruyt sal dit jaer meer metten XXV vercocht 155worden dan metten honderden. Ende in dit jaer sal dat volck zijn meer om^154-5 156halen dan om brenghen. Ende bet botermelck sal dit jaer seer ghetrocken^155-6156 157worden, overmidts vele siecten. Item dit jaer sullen die weien wel wassen, al¹⁵⁷ 158en sijnder geen wasserssen toe ghehaelt. Ende 't salaet sal dit jaer ooc¹⁵⁸ 159ghoeien coop wesen, beter dan salaes.¹⁵⁹

152 die, meew. vw.: voor degenen die.

153 tenware, tenzij. vet, ironisch: vruchtbaar.

154-5 meer ... honderden, evidentie-voorspelling(?).

155-6 meer ... brenghen, eufem.: meer om te nemen dan om te geven.

156 bet, meer. botermelck, karnemelk.

157 wassen, groeien. wasserssen, wasvrouwen.

158 salaet, hier dubbelz. voor slaag (vgl. ook aant. S 134).

159 salaes, soelaas, genoegen.

160Van pais ende oorloghe¹⁶⁰

161Dit jaer sal 't volc tweedrachtich zijn ende orlogen, maer den peysmaker¹⁶¹ 162sal 't al verbeteren. Ende 't volck sal dit jaer seer murmureren, die gebreck¹⁶² 163hebben in haer borsse. Ende d'oude mans sullen dit jaer seer qualijck te¹⁶³ 164Bordeus connen gaen, om veel saken wille. Duyven ende conijnen en sullen¹⁶⁴ 165dit jaer niet veel melcx geven, omdat se in de weye niet gaen en sullen.

160 pais, vrede.

161 orlogen, dubbelz. voor ruzie maken. peysmaker, vrederechter.

162 murmuren, morren.

163 borsse, geldbeurs; hier, afgaande op de implicaties van de volgende zin, mgl. dubbelz. voor balzak.

164 Bordeus, vgl. aant. A 112. om ... wille, vgl. aant. r. 126-7

166Van den landen ende steden

167De landen ende steden sullen blijven so si plegen te liggen (wil 't God). 168Hoboken ende Dambrugghe en sullen dit jaer tegen Antwerpen niet steken.¹⁶⁸ 169Sommige lieden sullen dit jaer veel liever in lijckhuysen ghaen dan met 170bruygoms ter kercken. Die Vriesen sullen dit jaer den volcke veel leets doen.^169-70170

168 Hoboken en Damburgghe, kleine dorpen bij Antwerpen. steken, vgl. aant. U 175.

169-70 Sommige ... kercken, vgl. S 198-9 en aant. aldaar.

170 Vriesen, vgl. aant. K 196.

[p. 202]

171Ende veel lieden sullen liever ontfanghen dan uutgeven. Ende dese cloosters 172sullen dit jaer oock seer wel varen, al en rijen si niet. Ende blinde lieden¹⁷² 173sullen dit jaer den wech seer qualijck vinden.

172 welvaren, vgl. aant. L 144.

174Van den siecten van desen jare

175Dit jaer sullen veel siecten regneren onder 't ghemeyn volck, als van corten¹⁷⁵ 176ende langhen, ende veel keldercortsen ende veel meer ander ghebreken.¹⁷⁶ 177Ende dit jaer sullen veel druypneusen zijn. Ende het volck sal dit jaer veel 178snotvincken vanghen sonder netten. Ende veel meyskens sullen dit jaer veel¹⁷⁸ 179buycksweeren hebben ende tantsweeren, maer het sal binnen neghen maen-¹⁷⁹180den seer beteren. Ende dit jaer sullen veel sweeren uuten lieden monden¹⁸⁰ 181gaen. Coeyen ende schapen ende dijerghelijcke sullen dit jaer wel blije moe-182der worden, al en zijnder gheen vroevrouwen by. Etc.

183Finis.

175 regneren, heersen.

176 keldercortsen, vgl. aant. U 141.

178 snotvincken, snottebellen.

179 buycksweeren, buikpijn, i.c. als zwangerschapsverschijnsel. tantsweeren, tandpijn, i.c. als zwangerschapsverschijnsel, door kalkgebrek.

180 sweeren, hier dubbelz. voor vloeken.