Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

Regelnummers proza verbergen

[p. 162]

Lieripe

De gegevens over het leven van Cornelis van den Kerckhove zijn schaars en er is zelfs ooit aan getwijfeld of hij wel echt bestaan heeft. Maar sinds zijn naam in de gildeboeken is teruggevonden, is in ieder geval daarover geen twijfel meer mogelijk.¹³⁹ Hij was actief tussen 1540 en 1563 in Antwerpen.¹⁴⁰ In 1561 bracht hij Lieripe op de markt, een van de weinige drukwerkprodukties die we van hem kennen.

Over de identiteit van de schrijver die zich verschuilt achter de naam Lieripe, kan niets met zekerheid gezegd worden.¹⁴¹

Het enig bekende exemplaar van deze editie wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.¹⁴² Het is een quartoformaat van één katern (4 bladen). De datering 1561 staat vermeld in het colofon.

De titelhoutsnede bevat een voorstelling van een slapende Hercules die in een droomvisioen de gepersonifieerde Deugd en Wellust ziet verschijnen. Deze voorstelling is al bekend uit het Narrenschiff van Sebastian Brant: nog niet in de oorspronkelijke Duitse versie van 1494, maar het eerst in de Latijnse vertaling die door Joh. Locher in 1497 in samenwerking met Brant gemaakt werd.¹⁴³ De Narrenschiff-illustraties zijn vanaf Lochers vertaling via de Nederduitse bewerking van H. van Ghetelen (1498) terecht gekomen in de eerste editie van de Nederlandse vertaling, die in 1500 verscheen bij G. Coopman in Parijs.¹⁴⁴ De tweede editie van de vertaling, verschenen bij Hendrick Eckert van Homberch in Antwerpen in 1504, bevat dezelfde tekst maar andere houtsneden, in die zin dat de oorspronkelijke houtsneden in andere stijl zijn nagevolgd.¹⁴⁵ De derde editie van de vertaling verscheen in 1548 bij de Weduwe van Jacob van Liesveldt en gaf weer de oorspronkelijke houtsneden.¹⁴⁶ Lieripes houtsnede lijkt identiek aan die in de editie van 1548. Waarom juist deze afbeelding op de titelpagina is gebruikt, blijft een raadsel, want van enige toepasbaarheid op de tekst lijkt geen sprake te zijn. Blijkbaar heeft Van den Kerckhove zomaar een plaatje dat hij bij de hand had gebruikt om de titelpagina te sieren.

Lieripe is een over het algemeen nogal vrije bewerking van gedeelten van François Rabelais' Pantagruéline Prognostication, waarvan de eerste editie (‘pour l'an 1533’) in 1532 in Lyon by François Juste verscheen. Het is tevens het vroegste blijk van navolging van een tekst van Rabelais in de Nederlanden. De meest recente wetenschappelijke uitgave van de Franse tekst vermeldt nog zeven andere 16e-eeuwse Franse edities, waarvan vooral die uit 1542 en 1553 belangrijke, waarschijnlijk door Rabelais zelf aangebrachte wijzigingen bevatten.¹⁴⁷ Er zijn aanwijzingen dat er vóór het verschijnen van Lieripe twee eerdere edities van een vertaling in de zuidelijke Nederlanden zijn uitgebracht, beide keren met een zelfstandig toegevoegde (want van Rabelais niet bekende) Prophetie.¹⁴⁸ De varianten wijzen uit dat Lieripe gebaseerd is op (het type van) de Franse editie 1542. Belangrijke verschillen ten opzichte van dit voorbeeld worden gevormd door

139 BB, IV, 739.

140 Rouzet 1975, 111.

141 Een kanshebber lijkt Eduard de Dene.

142 BT 1913; Zech-Du Biez 1903, nr. 119.

143 Brant ed. 1854, 119.

144 NK 2555, ex.: BN Parijs. Zie voorts Sinnema 1956.

145 NK 2556, ex.: Bodleian Libr. Oxford.

146 BT 389, ex.: KB Brussel.

147 Rabelais ed. 1974, XXIV-XXVII.

148 Vgl. Appendix B en inleiding, p. 000.

[p. 163]

weglating van de kapittels met ‘De l'eclips de ceste année’, ‘De l'estat d'aulcuns pays’ en ‘Des quatres saisons de l'année’, verder door toevoeging van het openingsgedichtje (r. 7-16) en door de merkwaardige verandering van de titel, waaruit alle referenties aan Rabelais' tekst bewust verwijderd moeten zijn.

Curieus is weer dat de bewerking op een aantal punten herinnert aan een spotvoordracht, en wel op plaatsen waar dat geheel ontbreekt in het Franse voorbeeld. Hiervóór gingen wij al in op de mogelijkheid dat de onbekende vroegere vertaling dichter bij een opvoering stond.¹⁴⁹

Over de verdere aard van de relatie van L met de twee Nederlandstalige ‘voorgangers’ valt weinig met zekerheid vast te stellen. De anonymisering van de titel zou wel eens kunnen samenhangen met de weerstanden die deze originelere versies hebben opgeroepen nadat ze op de markt waren gebracht. Zo doet de bezwerende toon van het openingsgedichtje sterk denken aan een gedeelte van de conclusie van Van Ghelens Expositie (vgl. Appendix B, r. 26-32). Op deze slechte faam duidt later weer het voorkomen van de Pantagruelsche Prognosticatie op een index van verboden boeken.¹⁵⁰

In andere zin merkwaardig is het figureren van de Gentse Muyepoorte (r. 214) in deze Antwerpse tekst. Hieraan en aan enkele dialectwoorden mogen we wel enig belang hechten bij de veronderstelling dat L in enige mate afhankelijk is van de Gentse druk van Jan Cauweel uit 1554, met de druk van Van Ghelen mogelijk als intermediair.

Over het algemeen zijn de bewerkte gedeelten breedvoeriger dan het voorbeeld van Rabelais. Dat wordt in de eerste plaats veroorzaakt doordat de bewerker zich heeft laten meeslepen door het voor Rabelais typische (maar bij hem nergens zó uitvoerige) opsommen van al dan niet allittererende, rijmende en binnenrijmende synoniemen en betekenisverwante woorden: L is af en toe ‘rabelaisiaanser dan Rabelais’, een verschijnsel dat men wel meer bij epigonen van deze grote spotgeest kan aanwijzen. Bijvoorbeeld bij Johann Fischart (1546-1590), de vertaler-bewerker van meerdere Rabelais-teksten, die in 1572 de Pantagruéline Prognostication omwerkte en uitbreidde tot de beroemde Aller Praktik Grossmutter.¹⁵¹ Terecht heeft men gewezen op het taal-exploratieve aspect van Fischarts werk: ‘De Duitse taal werd zich bewust van haar rijkdom [...]’.¹⁵² En een zelfde bewustzijn mogen we nu ook veronderstellen bij de auteur die verantwoordelijk is voor dit verschijnsel in L. Deze woorddronkenheid ook zou wel eens de oorzaak kunnen zijn van de omissies ten opzichte van het voorbeeld. Is er in de bewerking geschrapt of heeft de bewerker zich beperkt om de totale hoeveelheid tekst niet het volume van het gebruikelijke, commercieel-aantrekkelijke quartoformaat te boven te laten gaan?

Er is al eens op gewezen dat het typische taalgebruik van Rabelais ook de jezuïet J. David (1545-1613) sterk heeft bekoord. Een aantal van zijn meestal felle,

149 Vgl. inleiding, p. 47.

150 Vgl. inleiding, p. 31.

151 Vgl. Appendix C, nr. 31.

152 Martini 1969, 147.

[p. 164]

polemische geschriften draagt daar inderdaad de sporen van. Blijkens een passage in zijn in 1602 verschenen Domphooren der Hollanscher fackel, een sterk door de traditie van de spotprognosticatie beïnvloede tekst, heeft hij ook de Pantagruéline Prognostication of één der vertalingen daarvan gekend. In bedoelde passage qualificeert hij bijvoorbeeld de Hollanders onder meer als ‘Raescoppers, hooldroomers en de molle vanghers’ (vgl. L 185-6) en als ‘Bugghers, boeven en Roffiaenen’ (vgl. L 230-2).¹⁵³

Niet minder dan eenderde van de tekst van Lieripe wordt in beslag genomen door opsommingen en besprekingen van de planetenkinderen, een soort revues van allerlei beroepen en typen, die elk op hun beurt aan de invloed van één bepaalde planeet onderhevig werden gedacht. Ook hierin is L weer uitvoeriger dan Rabelais en ook hierin heeft de opsomming van allittererende en van andere kunstgrepen getuigende woorden een belangrijke rol gespeeld. Onduidelijk is waarom in L enkele kinderen zijn ondergebracht onder een andere planeet dan in het voorbeeld het geval was.

Alle zeven opsommingen geven ons een voortreffelijk inzicht in de status van wat Lieripe eufemistisch ‘lieden van nederen state’ (r. 182-3) noemt. Die aanduiding moet men karakteriseren als een eufemisme, omdat het in feite om veel meer gaat: een eindeloze optocht van om allerlei duidelijke en onduidelijke redenen verguisde, geminachte of op z'n minst in een kwade reuk staande typen uit alle maatschappelijke klassen. Ze worden allemaal bekritiseerd. Herkent men in een aantal van de opgesomde beroepen, bedrijvigheden en typen nog een duidelijke relatie tussen de smerigheid of voosheid van bepaald werk of een bepaalde geaardheid met die minachting, de resterende meerderheid kan alleen vanuit twee geheel andere gezichtspunten verklaard worden. Het eerste is dat van de ook uit de standensatire bekende slechte reputatie van de hogere dienstverlenende en handelsberoepen, een categorie die zich in de 16e eeuw nog pas sinds korte tijd onder het patriciaat mocht rekenen, maar zich vanwege haar onscrupuleuze geldzucht en poeha een zelfde faam verwierf als de standen van geestelijkheid en adel exclusief hadden genoten in de driestandenstructuur van de voorafgaande eeuwen. Het tweede gezichtspunt ontlenen we aan Danckerts studie Unehrliche Leute; die verfemte Berufe. Deze heeft - hier en daar weliswaar wat al te rigoreus - getracht aan te tonen dat de reputatie van ‘on-eerlijkheid’ van een aantal toch alleszins nuttige leden der maatschappij (vooral in de middeleeuwen en late middeleeuwen) terug te voeren is op ‘eer-loosheid’ veroorzaakt door omkering, verdringing en demonisering van de sacrale en cultische aspecten die bedoelde beroepen en bedrijvigheden (of archetypes daarvan) nog hadden in heidense tijden. Omdat er zo vaak aanleiding toe is, valt het extra te betreuren dat het niet mogelijk is steeds te wijzen op de boeiende betogen die Danckert afsteekt over de redenen van de slechte reputatie van veel van de categorieën die ook in L

153 David 1602, fol. B3 recto-B3 verso, ex.: UB Amsterdam (vgl. ook BB, V, 74-6). Zie over David ook de inleiding op U (p. 56); Grève 1955; David ed. 1959.

[p. 165]

worden genoemd. We moeten er dan ook mee volstaan hier met de meeste nadruk te wijzen op de inhoud van deze studie, en erop aandringen het hier geschetste steeds in gedachten te houden.

Verder moet men rekening houden met door ons niet herkende dubbelzinnigheden in de benoeming van de verschillende ‘kinderen’; vergelijk daarvoor vooral de ‘toevallige’ opheldering van het dubbelzinnige sindaelsnijders (r. 186).

Bij de woordverklaring hebben we dankbaar gebruik gemaakt van de aantekeningen bij Rabelais ed. 1974, en bovendien van Claudio Gallitalo's kundige en gewetensvolle vertaling uit 1682 van een Franse editie van het type 1542.¹⁵⁴

Dat neemt niet weg dat we bij een belangrijk aantal woorden een zekere verklaring schuldig moeten blijven, wat in veel gevallen samen moet hangen met voor de gelegenheid geconstrueerde neologismen en met door affectieve en associatieve invloeden gevormde unica.

154 Rabelais 1682.

[p. 166]

[p. 167]

Mars

Jupiter

Zon

[p. 169]

1Nieuwe prognosticatie ende wonderlijcke calculatie van den 2toecomenden jaren, seer wonderlijck ende vremt om lesen. Ghe-² 3calculeert by M. Lieripe alias Gheldeloos op de mericaet van³ 4d'Lant van Proesmol buyten Antwerpen, daer ghelt te verteren is⁴ 5als men 't brengt. Coopt wonderlijcke grillen om cleyn ghelt.⁵

6Ghedruct t'Antwerpen by Cornelis van den Kerckhove. Anno MDLXI.

Ghy schampighe schimpers, hout uwen beck, zeck,⁷

Van te berispen yemants inventie;⁸

Al en is de materie niet dan ghebreck, gheck,⁹

't En is niet ghedaen tot quader intentie.¹⁰

Condt ghy hem verleenen gheen audiëntie,¹¹

Soo blijket sonder faute wel by dien,¹²

Dat ghy slacht een soorte van liën,¹³

Die niet en comen te sermoene¹⁴

Uut vreesen, dat sy daer mochten misschien

Hooren berispen dat si pleghen te doene.

2 jaren, de meervoudsvorm van dit woord is eigenlijk niet juist (de tekst bestrijkt nadrukkelijk maar één jaar), maar sluit mogelijk aan op de immers op meerdere jaren toepasbare parodistische strekking. Mgl. ook is deze vorm gekozen ter bevordering van de verkoopmogelijkheden.

3 m., afkorting: meester. Lieripe, pseudoniem van de auteur (zonder blijkbare dubbele bet.). Gheldeloos, pseudoniem van en spotnaam voor de auteur, mericaet, verhaspeling van astrol. term meridiaen; de hiermee wsch. geconstrueerde dubbelzinnigheid is onduidelijk (vgl. K 5 voor andere verhaspeling).

4 Lant van Proesmol, scherts-toponiem (wsch. geen echte plaatsnaam); met gedachten aan proos, d.i. dartel (vgl. MNW 6, 663-4, sub preus), hier ter typering van de aard van de prognosticatie.

5 cleyn, weinig.

7 zeck, zech ick.

8 inventie, term uit de retorica (Lat.: inventio): ‘vinding’ van de stof voor een literair werk (vgl. Lausberg 1960, dl. 1, § 260 e.v.).

9 materie, term uit de retorica (Lat.: materia): de stof voor een literair werk (vgl. Lausberg 1960, dl. 1, § 46 e.v.).

10 tot quader intentie, met een slechte bedoeling.

11 hem, nl. de ‘materie’, de tekst. audiëntie, gehoor.

12 sonder faute, zonder mankeren.

13 slacht, gelijkt op.

14 sermoene, kanselpreek.

17Den suetsinnighen ende welgemockelden leser zij pays in zijn bedde, goeden¹⁷ 18dach en de cost

19Heelsame ende vermufte leser, aenghemerct 't onendelijc abuys, welwetende¹⁹ 20waerswanen, groote leugenen ende geen profijt, jaerlijcx geschiedende deur²⁰ 21een ongemonsterde menichte van prognosticatiën, meugelijck gemaect uut²¹ 22der speculatie ende onder de schaduwe van eenen back wijns, soo hebben wy^19-2222 23u hier eene gheclutst, geclotert ende gecalculeert voor d'aldersekerste, wa-²³24rachtichste ende bequaemste die noyt moeder aen borst leyde, so u d'ex-²⁴25periëncie terdeghen wel mettertijt bewijsen sal. Want voor alsoo hebben wy 26ons willen wachten van wetens, willens ende voordachtichsins te liegen ende²⁶ 27bedrieghen meest al de werelt, die men hedensdaechs so neerstich, begherich 28ende sorchvuldich siet van allen nieuwicheden, dat zy, 't selfs dicwils wel^27-8 29wetende, haerlieder ghelt om groote gedobbelzoolde leugenen geven. Ja, dat²⁹ 30meer is, men vint er sommige die dese curieuse cladderinge so smachtelijc^29-30 31smaect ende soo seer daerna snaken, dat, so wanneer henlieden yemant nieus³¹ 32overcoemt, d'eerste propoost dat si henlieden voorhouden, dat 's te vraghen:³² 33‘Que nouvelles?’, ‘Hoort ghy ons niet blasen?’, ‘Wat is den roep?’, ‘Hoort ghi³³ 34ons niet nieus?’ ende diergelijcke. Welc vragen en begheren van weten 35sommege so ter herten nemen, dat zij 's hen belgen, so wanneer yemant uut³⁵

17 welgemockelden, goedgestemde. pays, vrede.

19 Heelsame, heilzame (?). vermufte, verhaspeling van vernufte met muf.
onendelijc, oneindig. welwetende, bewust(e).

20 waerswanen, misleid(ing)en.

21 ongemonsterde menichte, ongecontroleerde bende.

19-22 aenghemerct ... wijns, toepassing van het retorische middel der ‘insinuatio’ (vgl. aant. A 6-19).

22 speculatie, eig. sterrenkundige beschouwing, waarneming der sterren; hier wsch. bedoeld in zin van ‘valse bespiegeling’.

23 geclotert, (op)geklopt.

24 noyt, ooit.

26 voordachtichsins, met voorbedachten rade.

27-8 so ... nieuwicheden, d.i. (op de beschreven wijze) ziet azen op nieuwtjes.

29 gedobbelzoolde, zeer grote, ‘dubbelovergehaalde’.

29-30 dat meer is, daarenboven.

31 snaken, snakken.

32 propoost, (gespreks)onderwerp.

33 Que nouvelles [Rabelais ed. 1974 heeft ‘Quelles nouvelles’], nog nieuwtjes?. Hoort ... blasen, d.i. heb je niet een roddeltje voor ons opgevangen?. Wat ... roep, wat is het gerucht?, wat wordt er geroddeld?.

35 dat ... belgen, dat zij zich er kwaad over maken.

[p. 171]

36ander landen, steden oft gewesten coemt ende niet te blasen en weet oft met 37den mont niet spelen en can, dat sy se bottaerts, beesten, stoppelwouters,^36-7 38ezels, ackerbouten ende diergelijcke namen gheven. Ende hoewel dat men^37-8 39gemeynlicken seyt: ‘men liecht van d'een huys in d'ander’, ‘van hooren^38-9 40seggen is wel half gelogen’ oft: ‘groote leugenen en zijn gheen sonde’, 41nochtans, desen niet tegenstaende, so is de begeerte altijt wat nieus.

42Om dan te voldoen de begeerte van alle vrome fijnebuycs ende henlieden ooc⁴² 43wat nieus by te bringen, so hebbe ic daertoe gerevolueert, deurloopen,⁴³ 44deurworstelt, deurwremelt, deurfutselt, deurfymelt, deursnuffelt, deur-⁴⁴45luystert ende deurmuystert alle de hoecken, canten ende boorden des firma-⁴⁵46ments, daer ic lanck genoech was om toe te reycken.

47Practiquierende, calculerende ende exponerende alle de quadraten van der⁴⁷ 48manen ende aspecten van planeten, die ic noyt hoorde oft sach geschiën.⁴⁸ 49Hoopende, cnoopende, packende en sackende al den bruy met den bras, die⁴⁹ 50ick er met al mijnder quisselinge en quasselinge uut gequanselen coste. Ja,⁵⁰ 51noch veel meer dan noyt en droegen, drolden oft droomden alle d'aextremij-⁵¹52nen, waerseggers, tooveressen, oude quenen, alven, alvinnen, varende vrou-^51-25253wen, vodden, fandoosen, maren, weerwolven, waterneckers, couwouters^52-353 54ende alle ander gedrochten die noyt en wandelden. Confererende al 't selve⁵⁴ 55neerstelijcken naderhant met onsen doorlochtigen meester Pantagruel, de-⁵⁵56welcke hem zeer hertelijcken ghebiet in ulieder aldergoede gratie.⁵⁶

57Aldus soo hebben wy hier, siet, een deel van den Tu Autem met corten⁵⁷ 58capittelen geopenbaert en verclaert. U versekerende (foy de puceau), dat⁵⁸ 59daer niet meer af en is aengaende der waerheyt, dan sulxc als ghy hier daeraf^58-9 60lesen sult. Ende 't gene dat daer bovendien meer toe geseyt sal wesen, dat sal 61men eerst al wel ende fijnkens deur onsen grooten tems busselen, brasselen,⁶¹ 62sichten en seven, soo men best mach, oft immers deur de sporten van een⁶² 63lange leere. En 't sal ooc misschien gebeuren ende mogelijc niet, my en lust 64daer niet om te liegen - leugen is sonde. Siet voor u ende en maect u beetken⁶⁴ 65niet te vet, maer steect liever boter in uwe pap dan in 't vier, want daer salder^64-565 66noch genoech verbernen indien de pasteybacker hem niet en verslaept. Nu⁶⁶ 67mijn kinderkens, snut uwen neuse, dan suldy eens drincken, en daerme slaet 68ga wat seyt se.^66-8

36-7 blasen, snorkend verkondigen. (niet) met den mont spelen, uitdr.: (niet) druk spreken.

37-8 bottaerts ... ackerbouten, scheldnamen: alle met de bet. ‘stommelingen’. stoppelwouters = samengesteld met stoppel (vgl. ook Loquela 1907, p. 469b, sub stoppeldonk en -duts) en wouter (d.i. kerel); ackerbouten = variant van ackerdrol (vgl. MRG, p. 7b). Het ‘agrarische’ element in deze scheldwoorden wijst op het gebruik ervan tegen (of de associatieve oorsprong ervan met scheldnamen voor) de altijd als dom beschouwde boeren.

38-9 men ... ander, wsch. voor de gelegenheid bedachte uitdrukking, waarin huys = astrol. term.

42 fijnebuycs, fijnproevers, lekkerbekken.

43 gerevolueert, (opnieuw) doorlopen.

44 doorwremelt, ‘doorwriemeld’. deurfutselt, ‘doorfutseld’. deurfymelt, ‘doorfriemeld’.

45 deurmuystert, ‘doormuisd’, doorgesnuffeld als een muis (de uitgang -tert is gevormd naar analogie met deurluystert).

47 Practiquierende, erbij betrekkend. exponerende, uiteenzettend. quadraten, astrol. term.

48 aspecten, astrol. term. noyt, ooit.

49 Hoopende, op 'n hoop verzamelend. sackende, in 'n zak verzamelend. den ... bras, uitdr.: ‘de hele rotzooi bij elkaar’.

50 quisselinge, gerommel (?). quasselinge, gegooi, gekwak (vgl. MNW 6, 858, sub quas). gequanselen, kwanselen, knoeien. coste, kon.

51 noyt, ooit. droegen, bedrogen. drolden, raaskalden.

51-2 aextremijnen, verhaspeling van astronomijn met aexter, d.i. ekster; hier wsch. in toespeling op het feit dat deze vogel volgens het volksgeloof ongeluk voorspelt (en dat als hekeling van astrologen die hetzelfde deden) of inhakend op de reputatie van dit diertje dat het alles wat glimt begeert (zoals astrologen zich bezighouden met de sterren) of zich (spreekwoordelijk) aan loos geklap overgeeft.

52 oude quenen, heksen. alven, boze geesten.

52-3 varende vrouwen, vliegende heksen.

53 vodden, heksen (vgl. WNT 3, 4615, sub fotse). fandoosen, heksen. maren, kwelgeesten, waterneckers, waterduivels. couwouters, kobolden (kwaaie kabouters).

54 noyt, ooit. wandelden, rondwaarden. confererende, vergelijkend.

55 Pantagruel, pseudo-autoriteit: eig. hoofdpersoon van Rabelais' beroemde ‘Les horribles et éprouvantables faits et provesses de Pantagruel’ (1532). De vermelding van deze figuur komt voor rekening van L (Rabelais noemt in de parallelle passage de echte autoriteit Empedocles) en is misschien bedoeld als een verhulde referentie aan de originele tekst (vgl. inleiding, p. 163).

56 hem ... ghebiet, zich zeer hartelijk aanbeveelt.

57 Tu autem, Lat. gebedstitel (vgl. aant. A 112): eig. gebruikt aan 't eind van elke liturgische les (‘Tu autem Domine, miserere nobis’, d.i. ook U Heer, heb meelij met ons), waardoor het de klank heeft gekregen van ‘het laatste woord’, in welke zin het ook hier gebruikt wordt.

58 foy de puceau, Frans (niet bij Rabelais): geloof van een kind, d.w.z. ‘een kind die het gelooft’, nl. de verzekering.

58-9 dat ... waerheyt, dat daarvan niet méér waar is.

61 tems, zeef. busselen, slaan (vgl. WNT 3, 1893, sub bunselen) brasselen, roeren, slaan (vgl. WNT 3, 1152, sub brassen).

62 sichten, ziften. soo ... mach, zo goed als men vermag. immers, in ieder geval.

64 Siet voor u, het is onzeker of deze frase iets vermaant als ‘zie vooruit’, ‘denk aan de toekomst’ of dat ze al hoort bij de aan voordracht herinnerende regels 66-8 en als zodanig (dus ook visueel) aandacht vraagt voor wat de voordrager te zeggen heeft.

64-5 en ... vet, uitdr. (?) (beetken = hapje).

65 vier, vuur.

66 verbernen, verbranden; hier overdreven en ironisch voor bakken. indien ... verslaept, overbodige mededeling in kader van evidentievoorspelling.

66-8 Nu ... se, deze passage kan alleen begrepen worden met gedachten aan de voordracht van een zot met zijn marot: de zot draagt het publiek (i.c. aangesproken met kinderkens) op met de neus gade te slaan wat se, d.i. de marot (hier vrl.) ‘zegt’ (vgl. voorts inleiding, p. 46).

[p. 172]

[p. 173]

69Van 't gulden ghetal⁶⁹

70Ten eersten aennopende 't gulden getal, daeraf en maken wy geen gheschal,⁷⁰ 71want wat calculatie dat wy daerop maken, 't gulden getal en sal in veel buydels 72niet wel geraken. Maer veeleer so bevinden wi dat Borsbeke van den cruys-^[70-2]7273broeders berooft sal wesen eer immermeer Halfvasten lijden sal. Nu keeret 't^72-373 74blaeyken om ende laet ons voortgaen.^73-4

69 't gulden getal, vgl. aant. T 44.

70 aennopende, wat betreft.

[70-2] Ten ... geraken, het in deze regels besloten rijm ondersteunt de veronderstelling (vgl. p. 47) dat L als geheel een bewerking is van een rijmtekst.

72 Borsbeke, scherts-toponiem: eig. plaatsje bij Antwerpen; hier dubbelz. voor (borse = ) geldbeurs. van, mgl. dubbelz. voor ‘door’.

72-3 cruysbroeders, vgl. aant. A 102.

73 immermeer, ooit. Halfvasten, vgl. aant. K 234 (mgl. betreft het hier alleen de feestdag). lijden, voorbijgaan.

73-4 Nu ... om, vertaling van Rabelais' (ed. 1974, p. 3, r. 9) ‘Verte folium’; de woorden staan daar echter waar men ze zou verwachten: onder aan de pagina, terwijl men ze in L op ca. tweederde van de bladspiegel aantreft.

75Van den gouverneur ende heere des jaers⁷⁵

76Wat u dese astrologheneers (meyne ick: astrologijns) oft sterrekykers ende⁷⁶ 77hemelmeters vele souden willen bollen, clappen, snappen oft snateren, en⁷⁷ 78gelooft geensins dat dit jaer eenen anderen heere oft regeerder van der 79gehelder werelt wesen sal, dan God den Heere van hierboven, die 't eens al⁷⁹ 80maecte. Ende en sullen Saturnus noch Mars, noch Jupiter, noch gheen ander⁸⁰ 81planeten, niet selfs de ingelen, noch menschen, noch duvels eenigherhande 82macht, cracht oft influentie hebben, indien si henlieden deur Gods gehenge-⁸²83nisse niet ghegont ende ghegheven en wert. Want soo Avicenna seyt, de^82-383 84tweede oorsake en heeft geenderhande cracht noch werckinge, indien⁸⁴ 85d'eerste oorsake daertoe niet en influeert oft doet. Wat dunct u daeraf? Segt 86hy niet waer, den goelijcken man? Ke wel, ke wel.⁸⁶

75 gouverneur, synoniem van astrol. term ‘heer’.

76 astrologheneers, verhaspeling van astrologijns door contaminatie met logheneers (d.i. leugenaars).

77 bollen ... snateren, synoniemen van ‘kletsen’.

79 gehelder, gehele.

80 noch gheen, dubbele ontkenning (vgl. het moderne ‘nooit geen’).

82 influentie, invloed.

82-3 gehengenisse, wil, beschikking.

83 Avicenna, Aboe Ali al Hosein ibn Sina (979-1037), een beroemde arts, natuurkundige en filosoof, wiens werk in de m.e. veelvuldig bestudeerd werd.

84 oorsake, astrol. term.

86 Ke wel uitroep van meewarigheid: zoveel als ‘ach gut’ (Ke = eig. verbastering van Christus). Vgl. voor deze frase ook inleiding, p. 46-7.

87Van den siecten des jaers in 't generale

88Dit jaar sullen de blinde luttel oft niet sien. De doove sullen qualijc ghenoech 89hooren. De stameleers sullen veel beter spreken dan de stomme. De arme 90lieden sullen 't in den winter veel quader hebben dan de rijcke, en de siecke 91dan de gesonde. Veel gansen, braetverkens, kiekens, capuynen, entvogels, 92ossen en weren zullen desen winter sterven, maer alsulcke grouwelijcke⁹² 93sterfte en sal onder de dromedarizen, vossen, wolven, ezels en simminkelen⁹³ 94niet gheschiën.

95De oudde sal dit jaer ongeneselijc zijn, ende dat uut causen van den voorle-⁹⁵96den jaerscharen. Die 't pleuresis hebben, sullen meest de zijde clagen ende⁹⁶ 97alle die met den camerganck sullen gequelt zijn, die sullen dicwils achter-⁹⁷98waerts peysen ende somtijts moeten by nachte opstaen te cleynen profite.^97-898 99Veel vochtige humeuren sullen dit jaar uut den hoofde in de darmen sincken, 100uut welcken de keldercortsen, metgaders de buyczwere onder de bonette, in 101den menigen regneren sal, bysonder van den morgen totter noene.^99-101

92 weren rammen. sterven vgl. aant. A 138.

93 simminkelen, apen.

95 oudde, ouderdom. uut causen, om reden.

96 pleuresis, pleuritis; een symptoom daarvan is inderdaad pijn in de zij.

97 camerganck, eufem.: diarree (camer = plee).

97-8 achterwaerts peysen, aan hun achterkant denken of ‘achteruit denken’ (vgl. ook Pleij 1972/3, p. 215-6).

98 te cleynen profite, met weinig voordeel, soelaas.

99-101 Veel ... sal, in parodie op ziektevoorspelling in serieuze astro-medische teksten (vgl. bv. J. Yperman, De medicina, ed. L. Elaut, 1972, p. 112, r. 3047-9, waar het heet dat diarree ‘... comt van humoren die dalen uten hoofde, entie van fleumen of van coleren’), vochtige humeuren = pleonasme: vgl. voor bet. humeuren aant. T 90; hier dubbelz. voor alcoholica. keldercortsen, vgl. aant. U 141. buyczwere ... bonette = lett. buikpijn onder de hoed, oftewel: hoofdpijn. den menigen, menigeen. regneren = beheersen.

[p. 174]

[p. 175]

102Den weedom ende pijne der oogen sal den gesichte zeer contrarie zijn,¹⁰² 103volgende welcke indien yemant blint wordt, 't sal hem in zijn oogen eerst¹⁰³ 104comen.

105Ende om u de waerheyt te seggen, daer sal een soo grouwelijcke, vreesse-106lijcke, verschrickelijkcke, boose siecte regneren, generalijcken over alle 107landen, daerdoor vele versiegen ende verbaest sullen zijn, dat si niet en sullen 108weten wat aengaen oft bestaen om bate te soecken van deser siecte. Sy sullen¹⁰⁸ 109lutsen, clutsen, lappen, leuren, liegen, zeuren en bedrieghen, den vader het¹⁰⁹ 110kint ende 't kint den vader, om van deser quale te becomen. Sy sullen groote^109-10 111deuren open doen om een veynster te stoppen. Eenige sullen willen haerlie-^110-1112der siecte verbergen ende hem schamen raet te vragen. Andere sullen haer-113lieder camer houden ende niet dorren op 't strate comen. De derde sullen¹¹³ 114gaen schoyen over den breeric, verlatende haerlieder huys, hof, lant, sant,¹¹⁴ 115wijf ende kinderen met al dat si hebben, ende noch en sal henlieden dit al niet 116helpen. Veel sullen andere bystaen ende goeden raet gheven, die hemselven 117niet en sullen connen ghehelpen noch beraden, want dat den eenen helpt, dat 118en sal den anderen niet helpen. Eyndelinge, men en sal wat weten te soecken¹¹⁸ 119oft te versieren om van deser siecten te ghenesen. D'aldercostelijcste mede-120cijnen ende droghen der apotecarissen, metgaders ooc al den raet, voortstel¹²⁰ 121ende bedrijf, van den aldergheleertste ende expertste medicijns oft swarte-¹²¹122susterkens en sal al tot deser sieckten niet mogen helpen noch valideren,^121-2122 123maer soude deselve geheel hinderlijc, pernitieux ende contrarie zijn. Ja,¹²³ 124souden 't selfs veeleer in eenen iegelijcken opereren ende genereren den¹²⁴ 125oorspronck ende occasie van dien. Maer die 't wiste ende daertoe geraken¹²⁵ 126coste, de lombaerden oft possemiers sullen de beste medicijnen gheven, ende^125-6126 127dat door purgatie van garderobben en cabinetten. 't Es grootelijcken te¹²⁷ 128deeren hoe nae de benautheit van deser siecten den menigen gaen sal.^127-8128 129Alberoyt die noemt se in 't achtste capittel van zijnder Cobbenvie: ‘faute¹²⁹ 130d'argent’, dat 's te segghen: ‘geldeloose’, ende sy sal elcken meest in den^129-30130 131buydel deeren.

132Voorts, volgende de retrogradatie van Saturnus, soo staet dit jaer ghescha-133pen eenen grooten guytsack in 't gasthuys te sterven, uut wiens doot groote 134seditie, partielijcheyt, ja, doodelijcken haet oprijsen sal, tusschen de catten 135ende ratten, tusschen den honden ende den hasen, tusschen den oyver ende 136de vorsschen ende eyndelinghe also grooten hic tusschen de muncken ende 137den eyeren.^132-7

102 den gesichte, het zien. contrarie, tot hinder.

103 volgende welcke, volgens hetwelk, waaruit volgt. ['t sal verbeterd uit tal].

108 aengaen oft bestaen, synoniemen van (te) ondernemen, beproeven.

109 lutsen, (leeg)schudden clutsen, (leeg) kloppen. lappen, leuren, synoniemen van bedriegen. zeuren, bedriegen.

109-10 den ... vader, d.i. (met het voorafgaande) een bekende metafoor voor uiterste wanhoop en demoralisatie (vgl. voor een variatie bv. Appendix A, r. 198-9).

110-1 groote ... stoppen, uitdr.: een grote schuld maken om een kleine te delgen.

113 dorren, durven.

114 schoyen ... breeric, d.i. zwerven (breeric = de brede weg der zonde; vgl. Matth. 7, 13). sant, veld.

118 Eyndelinge, ten slotte. men ... wat, men zal niets.

120 droghen, medicinale kruiden.

121 medicijns, artsen.

121-2 swartesusterkens, liefdezusters van de orde van St.-Augustinus.

122 valideren, gezond maken.

123 pernitieux, schadelijk. contrarie zijn, hinderlijk zijn, een averechtse uitwerking hebben.

124 opereren, bevorderen, activeren. generen, verwekken, voortbrengen.

125 occasie, oorzaak. die, meew. vw.: aan degene die.

125-6 daartoe geraken coste, dat bereiken kon, nl. een bezoek aan de lombaerden of possemiers.

126 lombaerden, lommerdhouders. possemiers, lieden die geld uitlenen tegen interest, woekeraars.

127 purgatie, eig. medicinale laxering; hier dubbelz. voor het op grote schaal verpanden van het inhoud van garderobes en kabinetten.

127-8 't ... deeren, het is zeer deerniswekkend.

128 den menigen, menigeen.

129 Alberoyt, pseudo-autoriteit: personificatie van de armoe (vgl. K. Renger, Lockere Gesellschaft, 1970, passim); Rabelais ed. 1974, p. 12, r. 18 heeft ‘Averroys’, d.i. de beroemde Arabische astroloog Averroës, maar de Nederlandse bewerker heeft deze naam, mgl. mede uit onbegrip, speels verhaspeld, mgl. met gedachten aan het in Arabische namen voorkomende lidwoord al. Vgl. voor een toponymische variant A 5, Alroys.
Cobbenvie, schertstitel waarvan de blijkbare (dubbelz. ?) bet. niet duidelijk is; Rabelais ed. 1974, p. 12, r. 18 heeft Colliget, d.i. de echte titel van een geschrift van Averroës over allerlei ziekten.

129-30 faute d'argent [Rabelais ed. 1974, p. 12, r. 19: faulte d'argent], geldgebrek.

130 geldeloose, geldeloosheid.

132-7 Voorts ... eyeren, in parodie op voorspellingen van de dood van hoog geplaatste lieden (koningen, adel, prelaten) en daaruit voortkomende twist tussen partijen van kroonpretendenten e.d. in serieuze prognosticaties. Vijandschap tussen dieren werd al in de klassieke literatuur gebruikt als satirische metafoor voor de oorlogen en vetes in de mensenwereld; vgl. Centsprenten inl. en cat. door C.F. van Veen (1976), nr. 16, en de Batrachomyomachia (d.i. kikvorsen-en-muizen-oorlog, ed. in Homeri opera door Th. W. Allen, 1959) en, wat betreft de 16e eeuw, VGD ed. 1899, p. 191-5. retrogradatie = astrol. term; gheschapen = beschikt; gasthuys, vgl. aant. U 6; seditie = tweespalt; partielijcheit = vijandschap; vorsschen = kikkers; eyndelinghe = ten slotte; hic = vijandschap; tusschen ... eyeren = wsch. sarcastische toespeling op het celibaat van (muncken = ) monniken tegenover de potentieverhogende werking van eieren.

[p. 177]

138Van der vruchtbaerheyt ende onvruchtbaerheyt van desen jare

139Wy vinden uut der calculatie van Albumasar, in zijnen Boeck Van Der¹³⁹ 140Grooter Conjunctie ende elders, dat dees jaerschare zeer vruchtbaer ende^139-40140 141overvloedich wesen sal van alle goede; principalijc voor degene die wel 142hebben warme. Maer de Fransche hoppe sal zeer den vorst in de Vasten^141-2 143vreesen, ende bysondere Sint-Joriswinter.^142-3143

144De peerden sullen dit jaer zeer wel varen van de havere, immer bysonder die¹⁴⁴ 145se wel hebben en wel meughen. Daer sal seer weynich meer specs den¹⁴⁵ 146verkenen vallen ende overal sullen d'ossen meer ruets dan was inhebben.^145-6146 147Het staet geschapen alsulc een groyende jaer te zijn, dat den menigen de¹⁴⁷ 148teenen deur de schoenen, de kniën deur de coussen, den elleboghe deur de 149mouwe, 't hayr deur de bonette ende de bredsen deur de broec sal groyen. 't^147-9 150Hoy sal veel zijn, maer de toemaet cleyne. Den haselaer ende de boonen^149-50 151mochten wel wat te lijden hebben, want vele sullen willen in den haseleyr 152clemmen, ende andere in de boonen spelen. Men sal groote cracht van^151-2152 153tyteloosen ende van vuylpruymen vinden. Ende indien de rapen niet wel en¹⁵³ 154geraken, soo mocht er wel de dierte in slaen, want al de werelt sal uut zijn om^153-4154 155rapen ende 't sal verboden zijn in veel plaetsen geen rapen te zaeyene.^154-5155

156Wy zijn dit jaar versekert de boter te hebben om een blanke, wel verstaende:¹⁵⁶ 157als wyder maer een vierendeel en begheren. Maer immers so derf ic u wel¹⁵⁷ 158vastelijck toeseggen sonder sorghe, dat wy noyt beter coop boter, melck,¹⁵⁸ 159noch kase en cochten dan nu dit jaer, indien de verkenen ende veersen¹⁵⁹ 160geraecten te geven gelijck de koeyen van Diest. Wederomme so werdet te¹⁶⁰ 161beduchten dat de goubloemen ende meersbloemen in veel hoven qualijck¹⁶¹ 162gheraken ende voortcomen sullen.¹⁶²

163Voorts ten anderen soo sal men meer lamoriën dan lamoenen vinden en¹⁶³ 164cauwoorden dan mettelieven. Ooc en sullen de leckaertspeeren onnae soo¹⁶⁴ 165wel geraect zijn als de smoutpeeren, noch de guldelingen als de rabauwen.^160-5165

139 Albumasar, vgl. aant. T 38.

139-40 Boeck ... Conjunctie, een gedurende de m.e. veelvuldig geraadpleegd werk, het meest bekend onder de titel De magnis coniunctionibus. Conjunctie = astrol. term.

140 jaerschare, oogst, jaaropbrengst.

141-2 die ... warme, uitdr.: die er warmpjes bijzitten (?).

142-3 den ... Vasten, d.i. laat invallende vorst.

143 Sint-Joriswinter, d.i. blijkbaar: laat invallende vorst: Sint Jorisdag valt op 23 april. Sint-Joris is hier te beschouwen als zgn. ijsheilige (de bekendste ijsheiligendagen vallen op 11, 12 en 13 mei) en als zodanig tegenhanger van St.-Maartenszomer (11 nov.), een dag waarop men volgens het volksgeloof rekening mocht houden met zomers weer (vgl. H. de Parville, in: Volkskunde 10, 1887, p. 127-8).

144 wel varen, dubbelz. voor goed rijden en welvarend zijn (vgl. ook H 172).

145 se, d.i. de havere. meughen, lekker vinden.

145-6 Daer ... vallen, mgl. variant van de uitdr. ‘men sal ghenen baek [d.i. stuk spek] specken’ (vgl. Proverbia Communia, ed. R. Jente, 1947, nr. 496). vallen = ten deel vallen, gegeven worden.

146 ruets, reuzel, vet.

147 geschapen, beschikt. groyende, groeizaam. den menigen, menigeen.

147-9 de ... broec, bekende beelden om armoede, haveloosheid te typeren (vgl. bv. VGD ed. 1899, p. 123, r. 10-7). bonette = hoed; bredsen = billen (vgl. WNT 3, 1400-1) of teelballen (vgl. Kiliaan ed. 1972, p. 71b).

149-50 't ... cleyne, wsch. in aansluiting op de symboliek van hooi (vgl. aant. A 148): toemaet = dubbelz. voor gras dat opschiet nadat er voor de eerste keer gemaaid is en voor overmaat, overvloed; cleyne = gering.

151-2 in ... clemmen, uitdr.: verdwaasd zijn of handelen (door liefde). De hazelaar werd geacht een verdwazende en zinneprikkelende werking te hebben; vgl. Van Gilst 1974, p. 107, D.Th. Enklaar, Varende luyden (1956), p. 82-3.

152 in ... speelen, uitdr.: ‘in de bonen zijn’, in de war zijn. Men veronderstelde dat de bloesem van bepaalde soorten bonen een verdwazende uitwerking had op mensen. Vgl. Antwerps Liedboek (ed. K. Vellekoop e.a., 1972), dl. 2, p. 163-4. groote cracht, ironisch voor: weinig of geen hulp.

153 tyteloosen, eig. bloemen die op ongewone tijd bloeien (‘tijdeloos’, narcis, sneeuwklokje, enz.); wsch. dubbelz. voor sulachtige, slonzige vrouw (vgl. Styevoort ed. 1930, dl. 2, p. 62, r. 42-3, doch daarover ook MNW 8, 302). vuylpruymen, nepfruitnaam; dubbelz. voor ‘vuilpoetsen’, slonzige vrouwen (vgl. i.h.a. S 211-3).

153-4 niet ... geraken, d.i. geen goede oogst opleveren.

154 dierte, duurte.

154-5 want ... rapen, hekeling van schraperigheid (vgl. aant. A 148).

155 't ... zayene, ironische toespeling op het feit dat de raap een zeer belangrijk volksvoedsel was.

156 blanke, klein, blankzilveren muntje.

157 als ... begheren, als wij er maar een kwart van begeren. immers, vooral.

158 vastelijck, zeker. beter coop, goedkoper.

159 veersen, vaarsen.

160 koeyen van Diest, blijkbaar: koeien met een (uitzonderlijk?) grote melkproduktie (Diest = plaats in Belgisch Brabant). Lees mgl. echter biest i.p.v. Diest (bron: diest), d.i. de eerste (zeer voedzame) melk van de koe na het kalven.

161 goubloemen, goudsbloemen; hier door gou(d) dubbelz. voor goud, geld (vgl. ook r. 165, guldelingen). meersbloemen, boterbloemen; hier door meer dubbelz. voor ‘meer bezit’. hoven, tuinen (hier metonymisch voor ‘huishoudens’).

162 gheraken, vgl. aant. r. 153-4.

163 meer ... lamoenen, de bet. van deze grap is onzeker: lamoriën = wsch. een woordspel met Fr. l'amour; in de Znl. idioticons wordt voor lamoereren, lamoeren, lamoezen meestal een bet. opgegeven die overeenkomt met vleien, flikflooien, doch Lievevrouw-Coopman 1950-1, p. 758a verklaart de uitdr. ‘lamour maken’ als (ironisch voor) twisten, krakelen, en tenslotte kan er gedacht zijn aan lamoor (uit lam en oor), d.i. luiaard (vgl. Cornelissen en Vervliet, dl. 2, p. 861). Een vrucht of bloem met deze naam is echter onbekend. lamoenen = eig. citroenen, maar de uitdr. ‘in 't lamoen zijn’ betekent ‘overbelast zijn door werk’ (vgl. Cornelissen en Vervliet, dl. 2, p. 743). Voorzover te overzien, kan de zuurheid van de citroen bedoeld zijn als tegendeel van vleierij en kan hard werken bedoeld zijn als tegendeel van luieren.

164 cauwoorden, eig. pompoenen, kalebassen; hier dubbelz. voor ‘koude woorden’, d.i. onvriendelijke uitspraken (vgl. de stok-regel van het presentatie-refrein van de kamer ‘Tcauwoordeken’ in Antw. landjuweel 1561, ed. C. Kruyskamp, 1962, p. 50-1: ‘Schout Couwewoorden int Ionstich versamen’). mettelieven, eig. madelieven: hier ook elliptisch voor ‘met (de) lieve woorden’. leckaertspeeren, ‘lekkerbekperen’. onnae, bij lange na niet.

160-5 Vgl. voor soortgelijke grappen aant. S 211-3.

165 gheraect, vgl. aant. r. 153-4. smoutpeeren, eig. peer met zacht vlees; hier dubbelz. voor oorvijgen. guldelingen, eig. goudkleurige appels; hier dubbelz. voor goud, geld (vgl. ook r. 161, goubloemen), i.h.b. de bezitters ervan. rabauwen, eig. grauwe renetten; hier dubbelz. voor vagebonden, i.h.b. met gedachten aan de armoe van deze lieden.

[p. 179]

166Maer noyt te geenen daghe en hadden wy beter jaerschare van coren, van¹⁶⁶ 167wijne ende van alderhande graen dan nu dit jaer, indien den roep van den 168armen lieden verhoort wordt.

166 jaerschare, oogst, jaaropbrengst.

169Van den staet van eenighe lieden

170Hoewel dat meester Jan Tybaut ende meester Gaspar Laet (beyde docteurs 171in medicijnen) zeer geleerde ende vermaerde prognosticatieschrijvers ge-172weest zijn, soo en sullen si nochtans nimmermeer seggen noch schrijven^170-2 173datter eenich gesternte is voor de pausen, keysers, coningen oft andere 174groote personagiën, meer dan voor den armen ende simpelen menschen, 175gelijc als oft er nieu sterren geschapen waren tsindert der tijt van der Diluvie¹⁷⁵ 176oft van de eerste creatie oft makinge der voorseyder heeren. Als van den 177gesternte: dat en can ic niet begrijpen, noch ic en wilder niet op staen. Maer¹⁷⁷ 178laet ons couten van cometen, dat hoore ick veel liever, want de rijcke ende¹⁷⁸ 179machtige lieden veel meer gequelt ende ghemolesteert zijn met den cometen¹⁷⁹ 180dan d'aerme, Godt betert. Ende deghene die meynen dat hem 't gesternte 181meer moeyt met den coningen dan met den caggenest oft met den ridder dan¹⁸¹ 182met den meersman, desulcke late ic daeraf spreken ende wille hier alleenlijc-¹⁸²183ken schrijven van lieden van nederen state.¹⁸³

184Eerst sullen wy segghen van Saturnusghezibbe, als lieden qualijcken by¹⁸⁴ 185gelde, flouspinders, raescoppers, hooldroomers, quadegepeysen, suspicima-¹⁸⁵186kers, mollevangers, teecsoekers, mesrapers, sindaelsnijders, labberaers,^185-6186 187leuterers, leenaers, leurers, zeurers, woeckeners, financimakers, rentver-¹⁸⁷188coopers, quadebetaelders, bystermakers, afleggers, oft die de maeyers ghe-^187-8188

Saturnuskinderen

170-2 Hoewel ... zijn, deze inderdaad (‘in binnen- en buitenland’) beroemde astrologen voerden rond 1530 een ongekend felle polemiek over de juistheid van elkaars prognosticatie-methoden. Het is niet duidelijk of er in deze regels impliciet ironisch gerefereerd wordt aan het laagstaande karakter van die polemiek, of dat er alleen wordt ingehaakt op beider beroemdheid. Merkwaardig is dat Rabelais (ed. 1974, p. 14, r. 9-10) in de parallelle passage de namen geeft van twee Franse hofnarren (als pseudo-autoriteiten): Triboulet en Caillhette. Het is evident dat een Vlaams publiek dit niet zou begrijpen. Zou de bewerker door de klankverwantschap tussen Triboulet en Thibault (en evt. tussen Caillhette en Laet) juist deze namen gekozen hebben òf zou hij een opzettelijke verhaspeling van hun namen door Rabelais herkend hebben en deze vervolgens weer ‘teruggehaspeld’ hebben? Rabelais zet zich in zijn tekst expliciet af tegen de Leuvense prognosticaties (vgl. ed. 1974, p. 4, r. 4), waarvan Laet in Europa de beroemdste producent was. Gaspar Laet = geboren c. 1485 te Looz of Borchloon, studeerde in 1512 af in Leuven in wiskunde en medicijnen, woonde later in Frankrijk (Rouen?) en Antwerpen (rond 1530), was zeer actief als prognosticatieschrijver tussen ca. 1528 en ca. 1555, een ‘vak’ dat hij geleerd had van zijn vader en grootvader, gest. in Frankrijk, na 1554 (vgl. A.J. v.d. Aa e.a., Biogr. wdb. der Nederlanden, dl. 4, 8, Nouvelle Biogr. générale 27/8, 664, H. de Vocht, History of the Collegium Trilingue Lovaniense 1517-1550, dl. 2, 1953, p. 545); J[e]an T[h]ybau[l]t = geb. in Gournay en Bray, vanaf 1519 lid van St.-Lucasgilde in Antwerpen als lettersnijder en drukker (met uitermate slechte reputatie) tot 1527, daarna actief als arts en astroloog en schrijver daarover (pesttractaten en prognosticaties), rond 1530 ruzie met Antwerpse collega's, die o.l.v. de familie Laet een campagne tegen hem voerden, tussen ca. 1532 en 1540 actief in en om de medische faculteit in Parijs en aldaar doorlopend in conflicten en processen gewikkeld omtrent zijn bevoegdheden (vgl. NBW 3, p. 863-5 en Rouzet 1975, 219-20). Vgl. voor de polemiek en andere levensbijzonderheden Thorndike, dl. 5 (1941), p. 286 en BB I, 143, V, 343-4, III, 646-7, en A. Prost, Corneille Agrippa, dl. 2 (1882), p. 241-50.

175 Diluvie, Zondvloed.

177 begrijpen, hier (door het eropvolgende noch ... staen) dubbelz. voor vastgrijpen.

178 cometen, wsch. woordspel met ‘Kom eten’; welgestelden hebben immers veel vaker te maken met etensgasten.

179 ghemolesteert, gehinderd.

181 caggenest, sukkel, gewone man.

182 meersman, marskramer.

183 van nederen state, van lage stand.

184 Saturnusghezibbe, lett.: Saturnus' familie; variatie op astrol. term ‘Saturnuskinderen’.

185 flouspinders, de bet. van dit woord is onduidelijk. Rabelais ed. 1974, p. 15, r. 19 en Rabelais 1682, p. 13 hebben op deze plaats in de resp. parallelle opsommigen ‘jalous’ en ‘min-nijdige’. raescoppers, gekken. hooldroomers, dromerige lieden (het element hool is onduidelijk). quadegepeysen, kwaaddenkers.

185-6 suspicimakers, verdachtmakers.

186 teecsoekers, wsch. lieden die vee onderzoeken op en bevrijden van teken. mesrapers, dubbelz. voor beerputruimers (mes = mest). sindaelsnijders, eig. kleermakers of marskramers die sindael (d.i. linnen of zijde) verwerken en/of verkopen; hier als eufemistische aanduiding van beerputruimers (vgl. L. Willems, in: VMA, 1921, p. 915-28, m.n. 920-2: een sindaelsnijder zou met het scheuren van zijn stof hetzelfde geluid maken als veroorzaakt door het overgieten van de beer in de beerput). labberaers, kletsers of slomerds.

187 leuterers, weifelaars, treuzelaars. leenaers, leners. leurers, zeurers, bedriegers. woeckeners, woekeraars. financimakers, schuldenmakers of woekeraars.

187-8 rentvercoopers, lieden die geld lenen of uitlenen tegen interest.

188 quadebetaelders, wanbetalers, bystermakers, doordraaiers, afleggers, ‘wegleggers’, spaarders, vrekken (?).

[p. 180]

Koopman

Jupiterskinderen

[p. 181]

189dient hebben ende eyndelinghe alle melancolieuse ende truermoedighe^188-9189 190menschen, metgaders alle dienaers van Sinte-Reynuut; die en sullen dese¹⁹⁰ 191jaerschare niet al hebben dat si juyste wel wilden: sy sullen seer neerstelijc-^190-1192ken studeren op de vindinge des Cruycen ende veel coopmanschappen doen¹⁹² 193(daer si connen) op de conste van den hertoge van Gelder. Sy sullen veeleer¹⁹³ 194en meer gheneghen zijn om hun coren groen te eten, dan om haerlieder speck¹⁹⁴ 195den honden te werpen. Somma, si sullen henlieden dicwils crauwen daer 't¹⁹⁵ 196henlieden niet en joct.^195-6

197Van Jupitersvolcke, als sachtlevens, swellebuycks, dobbelkinnen, leckaerts,¹⁹⁷ 198crollaers, lollaerts, prollaerts, cromhals, casseners, paternostersvercoopers¹⁹⁸ 199ende alle die de nierkens saechte ligghen; die sullen hem hebben naedat si wel¹⁹⁹ 200by gelde zijn. Ooc mochtender dit jaer wel so veel geestelijcx volcx geraken te 201sterven, dat men niet en sal weten wien de beneficiën confereren en geven,²⁰¹ 202sodatser som sullen hebben en houden: drye, vier ende een te locaerde.²⁰² 203Nochtans, onder alle staten sal den geestelijcken staet den hebbelijcsten²⁰³ 204wesen.

‘Tavenier’

Zonnekinderen

Marskinderen

Venuskinderen

188-9 die ... hebben, misschien: degenen die zich door klaplopers e.d. hun goed hebben laten ‘afmaaien’.

189 eyndelinghe, ten slotte. melancolieuse, melancholieke.

190 dienaers ... Reynuut, d.i. doordraaiers, berooiden. Sinte-Reynuut = denkbeeldige patroon van degenen die door ondeugd (maar ook wel door tegenslag) hun bezit verloren hebben of bezig zijn dat te verliezen (Reynuut = lett. ‘rein uit’, schoon op). Vgl. C.P. Burger, in: Het Boek, 20 (1931), p. 209-21.

190-1 dese jaerschare, dit jaar.

192 de ... Cruycen, eig. feest (3 mei), waarop in de kerk de herontdekking van het H. Kruis op de Calvarieberg door keizerin Helena in 326 herdacht wordt; hier dubbelz. voor het ‘vinden’ (en dat wsch. eufemistisch voor ‘stelen’) van geld (cruys = kleine munt). Vgl. ook aant. A 102, sub cruysbroers. coopmanschappen doen, handel drijven.

193 op ... Gelder, d.i. volgens de methoden van (de troepen van) Karel van Egmond, hertog van Gelre (1492-1538), d.i. plunderend, of met gedachten aan Gelder als bekend scherts-toponiem, waarin geld letterlijk wordt genomen.

194 hun ... eten, uitdr.: hun inkomsten op te maken vóór ze die in handen hebben.

195 Somma, kortom.

195-6 henlieden ... joct, vgl. aant. K 46-7 (joct = jeukt).

197 Jupitersvolcke, variatie op astrol. term ‘Jupiterkinderen’. sachtlevens, lieden die een makkelijk leventje lijden; vgl. Joh. van Heemskerck, Minne-kunst (Amsterdam, H. Gerritsz, 1626), p. 63: ‘Sachtlevens, lanterfants, noch ander bloode loeren’. swellebuycks, lieden die zich dik eten. leckaerts, lekkerbekken.

198 crollaers, geilaards. lollaerts, oorspr. benaming van geestelijke orde (met allengs slechtere reputatie); later benaming voor pretmakers en wellustelingen. (vgl. Truwanten, ed. werkgr. Brusselse en Utrechtse neerlandici, 1976, p. 76-80). prollaerts, wsch. papvreters, vreetzakken (prol = brij, dikke pap). cromhals, lieden die hun hoofd laten hangen: schijnheiligen (Rabelais ed. 1974, p. 15, r. 29 var.: ‘Torticillos’, Rabelais 1682, p. 13: ‘hanghalsen’). casseners, lieden die rondtrokken met een reliek-kistje dat men tegen betaling mocht aanraken of inzien (ter genezing van kwalen of tot aflaat van zonden). paternostersvercoopers, handelaars in rozenkransen, mgl. dubbelz. voor ‘huichelaars’.

199 die ... ligghen, uitdr.: rijkaards, luiaards. hem hebben, ervoor staan, zijn.

201 beneficiën, vgl. aant. T 148-9, confereren, (te) verlenen.

202 sodatser ... locaerde, d.i. zodat ze (nl. de geestelijken) er sommige (d.i. ironisch voor ‘vele’) zullen hebben èn houden: wel drie of vier en (stiekum) nog een in een la.

203 hebbelijcsten, eig. geschiktste; hier dubbelz. voor ‘hebberigste’ of ‘meesthebbende’.

[p. 183]

205Van Marscomplicen, als lantsknechten, crijschknechten, aventuriers,²⁰⁵ 206waechalsen, wakers, sauweniers, 't garnisoen, swarteruyters, roovers, mor-²⁰⁶207deners, brantstichters, straetschenders, sergianten, diefleyers, hangmans,²⁰⁷ 208hontslagers, quacsalvers, tantreckers, culsnijders, cleemplackers, alchimis-²⁰⁸ 209ten, valschemunteners, tauwers, caefvagers, slagers, cabarettiers en ketel-²⁰⁹210buysschers; die sullen allegader dit jaer mooy slagen slaen, maer si mochten^209-10210 211wel som wat crijgen van bystaene. Veel crijschlieden die tjarent na den leger²¹¹ 212trocken te voete, die mochten wel soo domineren, dat si souden comen²¹² 213afgereden op muylen en wel gestoffeert zijn van clemmers. Daer mocht ooc^212-3213 214wel eenich van desen ghemaect werden bisschop buyten der Muyepoorte, die 215zijn schapen sou wachten in de mane en segenen de passanten met den 216voeten. Immers, onder alle staten en sullen dit jaer geen soo geluckich zijn^213-6 217noch so wel varen als de crijgers.²¹⁷

218Van Soliogeslacht, gelijc buysers, banckers, dempers, vegers, steenputruy-²¹⁸219mers, bierbutsen, verlichters van trongniën, dicksackmakers, boesemplaes-^218-9219220terers, brouwers, bierstekers, maeyers, hoyleggers, sacdragers, swaendra-^219-20220221gers, cryhierders, packers, pyoniers, cordewagecruyers, aerbeyders, spitters,^220-1221

Venus

Mercurius

Maankinderen

205 Marscomplicen, lett. Mars-genoten; variatie op astrol. term ‘Marskinderen’. lantsknechten, voetknechten, soldaten. crijschknechten, krijgsknechten, soldaten.

206 sauweniers, soldeniers (huursoldaten). swarteruyters, beruchte soldaten die, gekleed in het zwart, als fronttroepen opereerden om angst in te boezemen bij de tegenstander (vgl. Kiliaan ed. 1972, p. 546a).

207 sergianten, gerechtsdienaren. diefleyers, opbrengers en bewakers van dieven. hangmans, beulen.

208 hontslagers, hondemeppers. tantreckers, tandtrekkers, hier mgl. ook in zin van bedriegers (vgl. Soens 1900/2, p. 212) culsnijders, klootsnijders, castreerders. cleemplackers, lieden die muren en daken met leem bepleisteren.

209 tauwers, vervaardigers van leren riemen; vgl. ook aant. H 58. caefvagers, schoorsteenvegers, caberettiers, herbergiers.

209-10 ketelbuysschers, ketellapers.

210 mooy slagen slaen, lett. (vanwege hun martiale gezindheid) en dubbelz. in de zin van de uitdr. ‘een goede slag slaan’ (vgl. Stoett 1974, p. 281, ad nr. 1400).

211 som, soms. wat ... bystaene, uitdr.: vgl. J Sartorius, Adagiorum chiliades tres (Antverpiae, J. Loeï, 1561), fol. 12 verso, nr. 67, die het verklaart met ‘... aliquid mali esse propter vicinum malum’, d.i. in een slechte toestand verkeren door nabij onheil; hier echter ook lett. op te vatten als ‘iets (nl. klappen) oplopen door in de buurt te zijn’. crijschlieden, krijgslieden. tjarent, dit jaar.

212 domineren, te keer gaan (i.c. met plunderen).

212-3 dat ... muylen, uitdr.: d.i. dat ze er hun gemak van zouden kunnen nemen (vgl. aant. K 207).

213 welgestoffeert, welvoorzien. clemmers, gouden munten (met ‘klimmende’ leeuw in beeldenaar).

213-6 Daer ... voeten, d.i. opgehangen worden (vgl. Rabelais ed. 1974, p. 17, r. 44-6: ‘evesque des champs, donnant la benediction avec le pied aux passans’). bisschop (evesque) = ironisch: gehangene, wsch. gekozen i.v.m. segenen met den voeten, d.i. morbide aanduiding van het bungelen van de gehangene; Muyepoorte = alleen bekend als één der poorten van Gent (vgl. M. Gysseling, Gent's vroegste gesch.,, 1954, p. 63, nr. 294), waarvan de omgeving een slechte reputatie genoot (vgl. Lievevrouw-Coopman 1950-1, p. 892a), terwijl uit andere bron bekend is dat op de Gentse Muide doodstrafuitvoeringen plaatsvonden (vgl. F. de Potter, Gent, v.d. oudsten tijd tot heden, 1883, p. 251); schapen wachten in de mane = uitdr.: terechtgesteld zijn (vgl. ook Thuys der fortunen ende dat huys der doot, Utrecht, Jan Berntsz, 1531, fol. D4 verso en Vanden jongen geheeten Jacke, ed. G.J. Boekenoogen, 1905, p. 36, r. 5).

217 crijgers, dubbelz. voor ‘lieden die (van alles) krijgen’; vgl. voor een uitwerking van deze dubbelzinnigheid ‘Tspel van den Crijch’ in Spelen van Cornelis Everaert (ed. J.W. Muller en L. Scharpé, 1920), p. 209-31.

218 Soliogeslacht, variatie op astrol. term ‘Solio-’ of ‘Zonnekinderen’. buysers, metaalbewerkers (buysen = kloppen, slaan); hier dubbelz. voor drinkebroers. banckers, onbekend beroep; hier dubbelz. voor bezoekers van banketten, vreetzakken. dempers, hier dubbelz. voor schransers. vegers, hier dubbelz. voor drinkebroers of smulpapen.

218-9 steenputruymers, mijnwerkers; hier (net als het synonieme putters) dubbelz. voor zuiplappen.

219 bierbutsen, bierbuiken. verlichters van trongniën, pseudoberoep: ‘tronie-verlichter’, d.i. lieden die door drankmisbruik hun gezicht of neus rood doen worden of doen glimmen (vgl. Rabelais ed. 1974, p. 17, r. 47 var.: ‘Enlumineurs de museaux’, Rabelais 1682, p. 14: ‘neus-verlichters of snavel-verwers’). dicksackmakers, pseudoberoep: dikzakken.

219-20 boesemplaesters, pseudo-beroep: ‘bepleisteraars van boezems’, d.i. vreetzakken.

220 bierstekers, biertappers; hier dubbelz. voor zuiplappen. hoyleggers, hooi-opbinders; hier wsch. dubbelz. voor lieden die in het hooi liggen te luieren.

220-1 swaendragers, manddragers (in Gent verzameld in gilde dat zich toelegde op het dragen van etenswaren); vgl. Lievevrouw-Coopman 1950-1, p. 1812b.

221 cryhierders, roepers, herauten. packers, inpakkers. pyoniers, lieden belast met het opwerpen van schansen e.d. cordewagencruyers, kruiwagenrijders. aerbeyders, landarbeiders.

[p. 185]

222delvers, desschers, sweenders, schaepherders, koeywachters, vogelers, ho-²²²223veniers, winnepenninghs, nagelmakers, gasthuysgesellen, rattecruyt, plec-^222-3223 224kenuut, Gendbruggers, grandfainders, hoolcroppers, ammelakenscheerders,^223-4224 225schuyffelschrapraen ende generalijc al die 't gecnoopt hemde dragen, sullen²²⁵ 226meest alle ghesont en fraey zijn ende en sullen vry 't flerecijn in de tanden niet²²⁶ 227hebben als si van der bruyloft zijn. Ooc en sullen si hem so niet stooren om 't²²⁷ 228bovesitten, dat si daerom op haerlieder eten proncken sullen, noch en sullen^227-8 229hen om 't bescheet doen niet laten dagen, maer sullen seer d'accijse beteren.²²⁹

230Van Venusvassalen, als hoereerders, boeleerders, buggers, boeven, hoeren,²³⁰ 231hoerjagers, putiers, venusjankerkens, camercatten, soldermerytkens, cop-²³¹232pelers, coppelerssen, roffyanen, nachtuulen, platijnwachters, susannesbe-^231-2232233ven, pockeners, jobpeners, vorterics, heesschaerders, lepelvysters, tavern-^232-3233234maerten, naeysters, corte gehielde vroukens ende alsodanich volcxken, die^233-4234 235liever achter aenhouwen, naeyen dan sy spinnen, al hadden si 't vlas om niet;²³⁵ 236die sullen dit jaer al van haers gelijcke in grooter estime zijn. Maer de sonne,²³⁶ 237gaende in Scorpio ende andere contrarieteekenen, soo moeten si henlieden²³⁷ 238wachten van pocken, van cancker, van coupisse, van clapooren, van motte-²³⁸239gaten, ooc mede dat si van den peerde niet geslagen en worden, opdat den^238-9239 240gevel niet in en valle, noch 't stroo uuten dake niet en rijse, etc. Immer^239-40240 241moeten si hen wachten van eenen quaden eynde. 't Is van honderden in een,²⁴¹ 242oft dit jaer de oude maechden kint dragen sullen sonder toedoen van mans. 243Ende zeer luttel jonge maechden sullen spenne in den boesem hebben, maer²⁴³ 244het en wort henlieden niet al te wijten, want het sal henlieden som leet²⁴⁴

Maan

222 desschers, dorsers (vgl. Lievevrouw = Coopman 1950-1, p. 297b). sweenders, zwijnenhoeders. koeywachters, koeherders.

222-3 hoveniers, tuinlieden.

223 winnepenninghs, scheldnaam voor korenkooplieden: (woeker)winstmakers; vgl. Rabelais ed. 1974, p. 17, r. 47 var: ‘grangiers’. nagelmakers, spijkermakers, gasthuysgesellen, lieden die (vaak) in het armenhuis verblijven.

223-4 rattecruyt, pleckenuut, elliptische aanduidingen van en spotnamen voor venters van rattenkruid en vlekkenwater, aansluitend op het feit dat zij deze aard van hun negotie als verkoopleus uitriepen; vgl. voor ventersliedjes waarin deze leuzen letterlijk aangehaald worden Pleij en Resoort 1974/5, p. 402-3.

224 Gendbruggers, inwoners van Gentbrugge, d.i. een plaatsje dicht bij Gent, en (vanwege de schijnbare samenstelling uit twee plaatsnamen?) missch. spotnaam voor twijfelaars. grandfainders, lieden met grote honger (afgeleid van ‘grand faim’; vgl. ook H 127-8. hoolcroppers, wsch. ‘gatenstoppers’, lieden die met verstelde kleren lopen (vgl. Rabelais ed. 1974, p. 17, r. 48: ‘ravadeurs’, r. 49: ‘emboureurs de bastz’); croppen = stoppen, proppen. ammelakenscheerders, eig. lieden die onregelmatigheden van ruw fabrikaat laken wegscheren; hier dubbelz. voor tafelschuimers, klaplopers (ammelaken = bep. soort laken en tafellaken).

225 schuyffelschapraen, lieden die stiekum hun proviandkast ‘plunderen’ (schuyffel = scheldwoord voor stiekumerd, schapraai = proviandkast); vgl. ook Degroote 1947, p. 336, r. 189. die ... dragen, d.i. zwervers; vgl. voor de precieze status van dit gecnoopte hemde aant. A 44, sub netten en WNT 7, 4754.

226 fraey, vrolijk. flerecijn, jicht, i.c. tandpijn.

227 als ... zijn, nl. omdat ze zich dan ongelimiteerd tegoed kunnen doen (?).

227-8 Ooc ... bovesitten, de bet. hangt mgl. samen met die welke WNT 3, 924 geeft van bovenzitter: ‘iemand die anderen [...] overtreft en regeert, heerscher’, en fungeert dan als ironische evidentie-voorspelling: een zwerver of armoelijder verkeert immers nooit in een hoge positie. Vgl. echter ook WNT 3, 846: boven kan synoniem zijn met ‘in de gevangenis’.

229 bescheet doen, getuigen voor het gerecht. niet laten dagen, d.i. een ironische evidentie-voorspelling van het feit dat zwervers en beoefenaars van ‘oneerlijke’ beroepen bijna nooit als getuigen werden aanvaard (vgl. Danckert 1963, p. 9). accijse, belasting. beteren, boeten; hier ironisch voor ‘niet betalen’.

230 Venusvassalen, variatie op astrol. term ‘Venuskinderen’, boeleerders, overspelige, ontuchtige lieden. buggers, homofielen, knapenschenders.

231 putiers, hoereerders, losbandige lieden. venusjanckerkens, (hopeloos) verliefde lieden. camercatten, hoeren, bijzitten. soldermerytkens, ‘zolder-merrietjes’, d.i. hoertjes; vgl. ook Degroote 1947, p. 335, r. 134.

231-2 coppelers, coppelerssen, koppelaars en koppelaarsters.

232 roffyanen, hoerenwaarden. nachtuulen, nachtuilen, nachtbrakers. platijnwachters, koppelaars (voorgesteld als lieden die op de uitkijk staan bij de platijnen (d.i. een soort houten schoeisel) van twee gelieven, die ergens in de buurt de liefde bedrijven.

232-3 susannesboeven, wellustige oude mannen.

233 pockeners, syfilislijders (pocken = syfilitische zweren). jobpeners, lieden die lijden aan de ziekte van St.-Job, d.i. overdekt zijn met zweren, i.c. als symptoom van syfilis. vorterics, lieden wier lichaam door geslachtsziekte ‘verrot’. heesschaerders, d.i. wsch. lieden die door syfilitische zweren aan het slijmvlies van mond, keel, lippen en/of tong nog slechts hees en schor (schrapend) kunnen spreken. lepelvijsters, de bet. is onzeker: mgl. is er een relatie met het door Lievevrouw-Coopman 1950-1, p. 1711a opgegeven wepelvliegen (var.: lepelvliegen), d.i. vrijgezellen op leeftijd.

233-4 tavernmaerten, taverne-dienstertjes (bekend als losbandig).

234 naeysters, hier dubbelz. voor hoeren (naeyen = neuken). corte gehielde vroukens, hoertjes (omdat die zo gemakkelijk op hun rug kunnen vallen, werd schertsend gezegd dat ze korte hielen hadden).

235 achter aenhouwen, vgl. aant. S 199. (liever) naeyen dan sy spinnen, uitdr.: vgl. aant. U 59. om niet, voor niets.

236 estime, ironisch: achting

237 Scorpio, het zodiacteken Schorpioen, dat inderdaad in verband werd gebracht met venerische ziekten omdat het de geslachtsdelen regeerde. Elk zodiacteken correspondeerde met 'n deel van het menselijk lichaam, hetgeen het uitgangspunt vormde van de astrologica medica (vgl. inleiding, p. 9). contrarieteekenen, astrol. term.

238 pocken, syfilis. canker, harde sjanker. coupisse, stanguria (d.i. pijnlijk urineren als gevolg van syfilitische aandoening). clapooren, syfilitische liesbuilen.

238-9 mottegaten, wsch. (open?) zweren als gevolg van syfilis

239 dat ... worden, wsch. sarcastische referentie aan het feit dat syfilislijders door de liesbuilen wijdbeens moeten lopen (dat is tevens de reden waarom de Fransen deze clapooren ‘chevaux’ noemden).

239-40 opdat ... valle, overdrachtelijk: opdat de kaak niet invalle (als gevolg van tanduitval door syfilis).

240 noch ... rijse, overdrachtelijk: noch dat het haar uitvalle (als gevolg van syfilis).

241 hen wachten, rekening houden met, verdacht zijn op. 't ... een, 't is een kans van één op honderd.

243 spenne, moedermelk.

244 som, soms.

[p. 187]

245genoech zijn; God help se bat. S.-Niclaes en sal ooc voortaen niet veel meer²⁴⁵ 246getravailleert zijn met de maechden te beraen, want si sullen voortaen al²⁴⁶ 247meest henselven berayen, oft uuterlijcx, indien si eenigen raet nemen, soo²⁴⁷ 248wordet met haerlieder nichte in de doncker steke.^247-8248

249Van Mercuriuscnapen, als speellieden, pijpers, trompers, trommelers,²⁴⁹ 250danssers, tuymelers, beyaerders, bulmakers, Latijnschumers, leuyaers, loos-²⁵⁰251aerts, practizijns, penneleckers, magisters in artem, triakelproevers, const-^250-1251252vinders, schoolmeesters, schriveins, sleypers, sluyerers, schilders, moleners,^251-2252 253logeners, duveners, dieven, dobbelers, tuysschers, botters, scakers, verkeer-²⁵³254ders, rhetorizijns, dichters, verthooghers, cluchteners, camerspeelders, jon-^253-4254255geleurs, leysleckers, schuymers, brocvolgers, tailgioorbracken ende alle die^254-5255 256onder den septer van Maerta behooren; die sullen henliën dicwils veel blijder^255-6 257gelaten dan sy en zijn en luyde lachen met cleynen luste, oft dat der herten^256-7 258niet lijden en sal. Ooc sullen sy seer subject zijn van bankeroeten te maken,^257-8258 259indien si meer gelts in haerlieder borse vinden dan henlieden wel behoeft.²⁵⁹

260Van den lieden van Luna, als weyeners, jagers, dagers, valkeneers, vliegers,²⁶⁰ 261posten, laccayen, boden, messagiers, voetgangers, landloopers, wandeleers,²⁶¹ 262dunnegesinde, ronsseneers, gelaescackers, pelgrims, gipteneers, schipliën,²⁶² 263waghenaers en visschers; die en sullen dit jaer niet veel stede houden, noch²⁶³ 264ghestadich zijn. Al evenwel, nochtans, soo en sal men soo veel Sint-Joos niet 265versoecken om kinderen te hebben, als 't dede voor de jaren XIX en XX,^264-5265 266metgaders dat de mestinghe sindt seer gediert is. Maer men sal noch wel veel²⁶⁶ 267omganghen ende pelgrimagiën gaen, meer om keukene dan om de kercke, 268meer om goede chiere dan om goede wercken.

269Het is by d'octroy des keysers gheconsenteert te moghen prenten ende²⁶⁹ 270venten dese tegenwoordighe prognosticatie, als 't blijct per acte. Datum²⁷⁰ 271Bruxelle.^270-1

Postbode

‘Medea’

245 bat, beter, meer. S.-Niclaes, de goedheiligman treedt hier op als patroon van meisjes die om een minnaar verlegen zitten (vgl. voor de legendes die daaraan ten grondslag liggen: K. ter Laan, Folkl. wdb., 1949, p. 366b).

246 getravailleert, beziggehouden, vermoeid. beraen, bemoeien, raad geven.

247 uuterlijcx, op z'n hoogst.

247-8 soo ... steke [steke mgl. te verbeteren tot steken], wsch. dubbelzinnige referentie aan sexuele activiteiten.

248 nichte, wsch. dubbelz. voor collega-hoertje.

249 Mercuriuscnapen, variatie op astrol. term ‘Mercuriuskinderen’. pijpers, fluitspelers. trompers, trompetspelers.

250 tuymelers, capriolenmakers, acrobaten. beyaerders, klokkenluiders, klokkenspelers. bulmakers, oorkondemakers. Latijnschumers, ‘Latijn-radbrakers’, ‘Latijnverkrachters’ (vgl. Rabelais ed. 1974, p. 18, r. 67: ‘escorcheurs de latin’, Rabelais 1682, p. 15: ‘latijnvillers, taalmartelaars’). leuyaers, luiaards.

250-1 loosaerts, bedriegers.

251 practizijns, notarissen of advocaten (of aanverwant beroep). penneleckers, pennelikkers. magisters in artem, meesters in de (zeven vrije) kunsten. triakelproevers, verkopers van triakel, d.i. geneesmiddel dat aangeboden werd als remedie tegen alles; vgl. ‘Esbatement van den dryakelprouver’ in Spelen van Cornelis Everaert (ed. J.W. Muller en L. Scharpé, 1920), p. 197-208.

251-2 constvinders, kunstenaars (?).

252 schriveins, beroeps-schrijvers. sleypers, straatslijpers (vgl. Rabelais ed. 1974, p. 18, r. 64: ‘bateurs de pavé’). sluyerers, woord met onduidelijke betekenis [lees wellicht: sluymerers, d.i. doordraaiers].

253 logeners, leugenaars. duveners, duivenmelkers. tuysschers, kansspelers of valsspelers. botters, dobbelaars of valsspelers. scakers, schaakspelers.

253-4 verkeerders, spelers van het verkeerspel (d.i. soort tric-trac).

254 rhetorizijns, rederijkers; wsch. als pendant van Rabelais ed. 1974, p. 18, r. 65: ‘rimaseurs’, d.i. rijmelaars (vgl. het impliciete verschil in waardering met de vervolgens genoemde dichters). verthooghers, redenaars. cluchteners, kluchtspelers. camerspeelders, toneelspelers.

254-5 jongeleurs, jongleurs, voordragers.

255 leysleckers, liedzangers of ‘liedfanaten’ (leys = lied, lecker = lekkaard, lekkerbek) (?). schuymers [verbeterd uit sckuymers], (tafel)schuimers (vgl. de volgende woorden), brocvolgers, tafelschuimers (?). tailgioorbracken, tafelschuimers (tailgioor = schotel, bord, bracke = speurhond); vgl. MNW 8, 11-2: tellioorlecker.

255-6 alle ... behooren, d.i. allen die iets met huishoudelijk werk te maken hebben. Maerta = naam ontleend aan die van de nijvere vrouw in Luc. 10, 8-42: beeld van huishoudelijke bedrijvigheid (vgl. ook mnl. maerte, d.i. dienstmeisje).

256-7 (henliën) gelaten, zich voordoen.

257-8 oft ... sal, of zó dat 't het hart niet zal, dat het niet uit 't hart komt.

258 subject, onderwerp, slachtoffer.

259 borse, geldbeurs.

260 lieden van Luna, variatie op astrol. term ‘Luna-’ of ‘Maankinderen’. weyeners, jagers. dagers, gerechts-indagers. vliegers, vogeljagers.

261 posten, postbodes. laccayen, lakeien. messagiers, boodschappers. wandeleers, zwervers.

262 dunnegesinde, lichtzinnigen (?); vgl. Rabelais ed. 1974, p. 18, r. 74: ‘esventez’. ronsseneers, speurders, verspieders. gelaescackers, scheldnaam voor glasblazers. gipteneers, zigeuners

263 waghenaers, koetsiers, wagenvoerders.

264-5 soo ... hebben, nl. omdat St.-Jozef onvruchtbaar zou zijn geweest. Vgl. bv. de uitdr. ‘zijns wijfs Jozef zijn’ (WNT 7, 458), d.i. geen geslachtsgemeenschap met zijn vrouw hebben.

265 de jaren XIX en XX, het is niet duidelijk aan welke specifieke gebeurtenis of toestand hier gerefereerd wordt.

266 mestinghe, bemesting; hier schertsend voorgesteld als groeibevorderend middel voor kinderen. gediert, duurder worden.

269 octroy, vgl. aant. U 12. gheconsenteert, toegestaan.

270 teghenwoordighe, onderhavige. als, zoals.

270-1 datum Bruxelle, gedagtekend, gegeven te Brussel.