Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

Regelnummers proza verbergen

[p. 100]

Aelwarich

Deze oudste van de hier uitgegeven spotprognosticaties is, zoals de titel meedeelt, geschreven voor gebruik in het jaar 1528. De tekst is mogelijk ook datzelfde jaar van de pers gekomen. Het enige bekende exemplaar, dat bewaard wordt in de Bibliotheca Thysiana te Leiden¹¹⁷, mist het laatste blad, waarop waarschijnlijk het colofon heeft gestaan. Nu dit ontbreekt, blijven de plaats van uitgave en de naam van de drukker onbekend, al lijkt het toch waarschijnlijk dat dit drukje, net als de andere spotprognosticaties, in Antwerpen verschenen is.¹¹⁸ Het tekstverlies bedraagt - gezien het quartoformaat - 1 blad, dat wil zeggen 2 bladzijden. Op grond van de grote inhoudelijke overeenkomst met Sorgheloos en Hongherenborch mag men aannemen dat het hier om de hoofdstukjes over de maand december, over de wassende dingen, de ziektes, oorlog en vrede en de landen en steden gaat.

Het gebruikte lettertype van Hendrik Lettersnijder is één van de meest voorkomende typen in de periode 1490-1560, en is dus niet exclusief genoeg om de identiteit van de drukker vast te stellen.¹¹⁹ Voor de initiaal op de titelpagina geldt hetzelfde.

Ook de houtsnede kan daar weinig aan verbeteren. De handel in houtsneden was in de zestiende eeuw dermate levendig en de vrijheid om afbeeldingen te kopieren dermate groot, dat het gebruik van een bepaalde houtsnede niet meer leiden mag tot exclusieve toeschrijving aan één bepaalde drukker. De houtsnede die de titelpagina van A siert, bestaat uit de figuur die astrologen gebruikten om horoscoop-gegevens in te tekenen. Het centrum, waarin men eigenlijk de naam van de onderzochte persoon noteerde, bevat hier een afbeelding van een zot met zijn marot. Deze verwijst niet naar een bepaalde passage uit de tekst, maar eerder naar de voordrachtsituatie zoals die zich oorspronkelijk bij dit soort teksten moet hebben voorgedaan en naar de zotheid van het voorspelbedrijf in het algemeen. De horoscoopfiguur en het gedeelte met de zot zijn samen met een deel van de titel in één houtblok gesneden.

Een kopie van alleen het centrale gedeelte komt voor in de Refreynen int sot, amoreus, wijs (Antwerpen, Jan van Doesborch, tussen 1528 en 1530) en geeft daar het gedeelte ‘int sot’ aan.¹²⁰ Een kopie van de horoscoopfiguur komt voor in Thuys der fortuynen ende dat huys der doot (Utrecht, Jan Berntsz, 1531).¹²¹ Opmerkelijk is dat hierin het centrale deel is losgemaakt uit de rest van de houtsnede. De kern is vervangen door een cirkel met een mannetje erin, waarmee het geheel voor een breder gebruik geschikt is gemaakt. Dezelfde horoscoopfiguur komt, met hetzelfde mannetje, weer veel later terug in Die groote prognosticatie vanden landtluyden (Antwerpen, Jan van Ghelen, 1572).¹²² In afwijking van Thuys der fortuynen zijn hier echter horoscoopfiguur èn kern weer uit één houtblok gesneden; gezien de open plekken heeft een combinatie als in Thuys der fortuynen hiervoor als voorbeeld gediend.

117 Petit, I (1882), nr. 20.

118 NK 3776 suggereert dit ook.

119 NK 3776; Vervliet 1968, T20.

120 NK 1784, ex.: UB Gent, fol. [A1] recto; Refreinenbundel ed. 1940.

121 Zie noot 15; fol. A1 recto.

122 Ex.: KB Den Haag, fol. [A1] recto.

[p. 101]

[p. 102]

Over de auteur van Aelwarich kan niets naders gezegd worden. De schrijver heeft zich verscholen achter een spotnaam die volledig in de sfeer van de tekst past, maar die identificatie in de weg staat.

Titelpagina Prognosticatie 1573

De tekst bevat ondanks zijn vroege verschijnen en ondanks het ontbreken van de vijf laatste hoofdstukjes, toch al veel van de elementen en procédés die men ook aantreft in het viertal rond 1560 verschenen spotprognosticaties. Het belang van een editie schuilt ook in het feit dat A - mogelijk via niet overgeleverde intermediairs - als voorbeeld heeft gediend voor S en H. In de ook door deze epigonen overgenomen hoofdstukstructuur weerspiegelt zich het meest de vorm die beroemde prognosticatieschrijvers als Jaspar Laet I en II aan hun geschriften gaven. Aelwarich is - zoals wij de tekst kennen - opgezet als een rechtstreekse parodie op het bij drukkers en publiek populaire, ‘vakwetenschappelijke’ genre van de serieuze prognosticatie. Toch ligt de inspiratie ervan bij de spotvoordracht van het volksfeest: de aard van de grappen, de ‘ontleningen’ aan verwante genres als de spotprofetie, het spotsermoen en het spotmandement, de zogenaamde ver-

[p. 103]

sprekingen en allerlei relativerende opmerkingen die eigenlijk alleen in een voordrachtsituatie maximaal kunnen functioneren, wijzen daarop.

De in A (en S) gemaakte grappen zijn over het algemeen moeilijker te duiden dan die in de overige teksten. Dit wordt vooral veroorzaakt door het grote aantal lokale en situationele, dus voor ons nauwelijks of niet meer te achterhalen toespelingen. Het wordt wat betreft A zeker mede-veroorzaakt door een nauwe band met de raadselprofetieën en de traditie van de parodieën op dat genre. Op dat laatste werd overigens in 1907 al gewezen door Sabbe, die ook de aandacht vestigde op verwante doch jongere teksten uit dit genre, maar zich wat betreft A nogal roekeloos heeft gebaseerd op de door Schotel verstrekte summiere en corrupte informatie over deze tekst.¹²³ Het goede begrip wordt ook sterk belemmerd door een vaak uiterst ingewikkeld zinsverband.

Van groot belang zijn anderzijds de expliciete aanduidingen van dubbelzinnigheid met frases als ‘om veel saken’ (d.i. om meer redenen), en in enkele gevallen de summiere uitleg van grappen in (macaroni-)Latijn.

Uit Refreyenbundel van Jan van Doesborch (1528-30)

123 Sabbe 1907/8; Schotel 1874, I, 98-9.

[p. 105]

1Vremde prenonicatiën, wien verwondert, van den jare M vijfhon-¹ 2dert ende XXVIII. Gesaveleert (ic mein: gecalculeert) op Ulen-² 3borch in de eerlicste stat van Liere bi mi, meter Herry Aelwarich 4Voirstel.^3-4

5Den aldervroomste here van Bijstervelt, grave tot Alroys. Ende ic, meter⁵ 6Herry Aelwarich Voerstel, scrive saluyt alle dwasen ende stultina. Dat si⁶ 7aenmercken willen hoe sot Gummaer van Liere, Coelken t'Antwerpen⁷ 8Hennen Carley te Mechelen bescreven hebben in 't vierde ende VII capittel^7-8 9van Mallegem, hoe dat dit jaer een dier opstaen sal met een haren monde⁹

‘Medicus’

1 Prenonicatiën, verhaspeling van prenosticatiën (vgl. Lat. prenosticatio) met Lat. non, d.i. niet; er wordt hierin dus niets of niets van belang voorspeld. wien verwondert, voor wie (er) benieuwd (naar) is.

2 gesaveleert, verhaspeling van gecalculeert met vervanging van -calc- door savel, d.i. zanderige klei. Ulenborch, zotheids-toponiem waarin ulen = wsch. domoren en ruziezoekers (vgl. Kiliaan ed. 1972, p. 677a sub wl, aant. r. 3, sub Aelwarich en de parallel in H 1-2: Crekelenberch). Vgl. tevens Van den Berghe ed. 1950, p. 22, r. 469, variant ‘G’, volgens welke de ‘uylenberch’ beheerd wordt door gemelijke ruziezoekers en spotters. De grap sluit als zodanig aan op de vele, ook in prognosticaties uitgevochten ruzies en meningsverschillen tussen astrologen.

3-4 eerlicste, dubbelz. voor heerlijk en eerlijk, spelend met de dialectische eigenaardigheid dat de h kan worden weggelaten (heerlijk = hier: begiftigd met heerlijke rechten); vgl. Cornelissen en Vervliet 1, p. 416, dat deze eigenaardigheid enkele eeuwen later voor Antwerpen en vooral(!) voor Lier vaststelde. Liere, stad op ca. 15 km. van Antwerpen; hier schertsend genoemd als plaats van herkomst van A, maar feitelijk referend aan het feit dat deze plaats de reputatie had dat er zeer domme mensen woonden (vgl. J. Cornelissen, Ndl. volkshumor, dl. I, 1929, p. 193 en J. Schrijnen, Ndl. volkskunde, dl. 2, 1916, p. 80). meter, verhaspeling van meester met gedachten aan hemelmeter, d.i. astronoom, astroloog. Herry Aelwarich Voirstel, pseudoniem van en spotnaam voor de auteur: Herry = naam voor ezel (vgl. Drie kluchten uit de 16e e., ed. F.A. Stoett, 1932, p. 75, r. 332-3), mgl. in woordspeling met herrie, d.i. rang of waardigheid van heer of gebieder; Aelwarich = gemelijk, twistzuchtig, met element van dwaasheid (vgl. P.J. de Jong, in: Spektator 5, 1975/6, p. 128-41, m.n. 128-30 en het personage Alwarigh voortstel in een ‘Tafelspeelken van twee personnagien’, b.v. ed. van J.F. Willems, in: Belgisch Museum 2, 1838, p. 102-6); Voirstel = bedoeling, opzet.

5 Den ... Alroys [grave verbeterd uit grabe], in parodie op soortgelijke formuleringen als aanhef van serieuze teksten: degene aan wie de prognosticatie is opgedragen (vgl. ook S 4-5) Bijstervelt = armoe-toponiem als spotnaam: eig. veel voorkomende benaming voor kaal, woest stuk land; Alroys = armoe-toponiem als spotnaam, waarin al = geheel en roy = berooid (met gedachten aan echte op -rode, -roy, enz. eindigde toponiemen), vgl. voor een gepersonifieerde pendant L 129, Alberoyt.

6 scrive saluyt, (ik) schrijf als groet, ter begroeting; gebruikelijke groet(-formule) aan lezers (vgl. O. Meyer, Clavis Mediaevalis, 1966, p. 257-8). stultina, Lat.: dwazen(?).

7 aenmercken, opmerken.

7-8 Gummaer ... Carley, scherts- of spotnamen voor (bestaande?) astrologen. De drie voornamen kunnen gekozen zijn vanwege de daaraan verbonden notaties van lulligheid en sulligheid: Gummaer = vernoemd naar St.-Gomaris, de patroon van Lier en van mannen die, net als deze heilige vóór het begin van zijn religieuze leven, last hebben van een onhandelbare vrouw; Hennen = wsch. verwijzing naar de figuur van de hennentaster (vgl. aant. U 282, ook i.v.m. Mechelen); Coelken (uit Nicolaes?) = mgl. in verband te brengen met Uit een Tongerschen dichtbundel (ed. J. Frère en J. Gessler, 1925), nr. XIII, r. 23-7: ‘Want noet en sach sys dieys gelyck koelken. Hy hiefft syn been op; met dien sach Golken Tusschen syn been syn heuheu waeghen’.

9 Mallegem, zotheids-toponiem als schertstitel voor astrol. geschrift: eig. plaats in West-Vlaanderen. Vgl. voor ‘eigenlijk gebruikte’ zotheids-toponiemen U 259, Keyenberch en S 49, Sotteghem.

[p. 107]

10ende met een vleeschen baerde, ende sal alsulcken gebeer maken in den 11dageraert, dat die lieden sullen lopen van anxte in haerder moeder lichaem 12oft buyck om gesalveert te zijn. Et vocabit gallus: ‘die bliven slapen en sullen^9-12 13geen noot hebben’. Voort so en sullen die arm lieden dit jaer niet begeren dat^12-3 14men voor haer bidden sal, want si sullen liever hebben een corte, dan dat men¹⁴ 15seit: ‘God help u,’ om veel saken. Die veel panden heeft, sal dit jaer wel¹⁵ 16mogen reysen in Lombardiën, want hi sal ontladen worden ende gelt mede¹⁶ 17thuys brengen. Medecijns oft apotecarisen en sullen dit jaer niet veel aen¹⁷ 18dronckaerts winnen, want si sullen dicwils selve haer water besien, om saken¹⁸ 19wil, so ons Tantalus bescrijft als hoochste god van den dronckaerts. Dus heb^6-1918-919 20ick voor mi ghenomen u heere wat te scriven, so ic onghewoon ben.²⁰

9-12 een dier ... buyck, pseudo-soteriologische raadselvoorspelling (soteriologie = leer betreffende Christus als Heiland): een dier... baerde = een haan; gebeer = rumoer, i.c. van gekraai; moeder = de kerk; buick = beuk, romp van de kerk. Tesamen zoveel als: ‘men zal, na gewekt te zijn door hanengekraai, naar de kerk gaan’. Deze passage hoort thuis in de traditie van de spotprofetieën (vgl. inleiding, p. 103).

12-3 gesalveert, behouden, gered. Et vocabit gallus, Lat.: en de haan zal roepen. noot, voordeel of problemen.

14 corte, klein muntje.

15 om veel saken, om veel redenen.

16 Lombardiën, scherts-toponiem: lommerd (eig. landstreek in Italië; vanaf de 15e eeuw treft men de Lombarden overal in Europa aan als pandjeshuis-eigenaars). ontladen, ironisch: ontlast, i.c. van verpande goederen.

17 Medecijns oft apotecarisen, hier (als in de standensatire gebruikelijk) getypeerd als lieden die vooral uit zijn op geldelijk gewin; apotecarisen waren veelal practiserende (kruiden)dokters.

18 si, nl. de dronkaards.

6-19 Dat ... dronckaerts, in parodie op soortgelijke prologen in serieuze prognosticaties: motivatie voor het schrijven van A (nl. omdat anderen het zo slecht gedaan hebben) en wel volgens het retorische principe van de insinuatio (d.i. het zwartmaken van de tegenpartij; vgl. Lausberg 1960, dl. 1, p. 160-1).

18-9 om saken wil, om bepaalde redenen, nl. omdat dronkaards veel wateren.

19 Tantalus, pseudo-autoriteit: eig. Griekse koning die voor vergrijp tegen de goden werd gestraft met de ook aan dronkaards maar al te bekende kwelling van eeuwige dorst.

20 so ... ben, grappige variant op de in serieuze geschriften gewone formule ‘so ic ghewoon ben’, d.w.z. ‘zoals ik ook in vorige publicaties gedaan heb’ (vgl. ook S 22).

21Van den here van desen jare²¹

22Navolgende die scrifte van cuysche Beele, seg ic dat Magerman dit jaer den²² 23pot sal rueren als here van desen jare. Want Magherman, in die figuere des 24ingancx in 't tiende huys, aldernaest den graet van veel gebreken, sal ter 25couwer tavernen ghelogeert zijn, om meer saken.^22-525

21 here, astrol. term.

22 die scrifte, het geschrift. cuysche Beele, pseudo-autoriteite: Beele = eig. een bekende meisjesnaam, maar betekent ook ‘berouw’ en refereert in die zin aan het niet treffen van voorzorgsmaatregelen tegen de gevolgen van de winter (vgl. ook aant. S 167-8, sub Beel Berous).

22-5 dat ... zijn, aanduiding in pseudo-astrol. jargon van voedseltekort. dat ... rueren = uitdr.: Magerman = bekende personificatie van de honger, vgl. Grauls 1957, p. 188-93, hier schertsend voorgesteld als astrol. entiteit; figuere des ingancx, huys, graet, astrol. termen. ter couwer tavernen = in koude (dus armoedige) kroegen, hier schertsend als astrol. plaatsbepaling.

25 om meer saken, om meerdere redenen.

26Die dispositie van den winter²⁶

27Die winter heeft in zijn beghin veel drupende nuesen. So ons Nout van 28Couwenberch bescrijft, so sullen die arme lieden meer om tuynen uut zijn^27-828 29dan om griffoenen, want ouwe tuynen sullen se bat crigen. Veel ouwe husen²⁹ 30sullen si te vuer wisen. Ende dit sal aenmercken Ribaert in zijn eerste aspect³⁰ 31van Luttel Hitten. Nadat ons Clippertant bescrijft, so sullen die alemosiniers³¹ 32ende die Heylich-Geestmeesters veel te liden hebben. 't Sal ooc quaet bayen³² 33zijn in lopende wateren. 't Sal luttel donderen oft weerlichten, dat 's daer.^32-333

26 dispositie, astrologisch bepaalde ordening, aard.

27-8 Nout, vóórnaam, mogelijk gekozen indachtig de reputatie der Arnoutsgesellen (vgl. aant. r. 43).

28 Couwenberch, pseudo-autoriteit: kou-toponiem als spotnaam voor koulijder; eig. ondermeer naam van armenwijk in Antwerpen (vgl. het personage den Couwenberch in een factie van P. de Herpener, ed. J.F. Willems, in: Belgisch Museum 2, 1838, p. 241 e.v.). tuynen, dubbelz. voor de zo geheten zilveren munten en voor houten omheiningen.

29 griffoenen, zilveren munten (met griffioen in beeldenaar). bat, meer, makkelijker.

30 te vuer wisen, d.i. aan de vlammen prijsgeven, nl. door onvoorzichting omgaan met vuur (vgl. ook S 25-6) of door het gebruik van oude, onbewoonde huizen als brandmateriaal. aenmercken, opmerken. Ribaert, personificatie van de winterse kou (wsch. ‘Rijpbaard’); vgl. Esbatementen van de Rode Lelye (ed. H. Meijling, 1946), p. 77, r. 9: rijbaert. Hier schertsend voorgesteld als astrol. entiteit. aspect, eig. astrol. term; hier ongeveer in zin van ‘toestand’, ‘hoedanigheid’.

31 Clippertant, pseudo-autoriteit: spotnaam voor koulijder (vgl. ook U 84). alemosiniers, geestelijken belast met uitdeling van aalmoezen.

32 Heylich-Geestmeesters, houders van de zo geheten armenhuizen en -dissen der Heilige Geest.

32-3 't ... wateren, parodie op voorspelling in serieuze prognosticaties van gunstige en ongunstige dagen om te baden.

33 daer, mgl. corrupt voor claer.

[p. 109]

34Die dispositie vander lenten

35Die lenten heeft aen zijn beghin als Pover uuter haghen sprinct, comende³⁵ 36uuten huse van luttel weelden, met vele stinckende nevelen ex Poortegale,³⁶ 37met sommige vochticheden daeruut descenderende ende met veel vuylder³⁷ 38winden ex culum, also mijn vrou Protele bescrijft in 't XII ende XX capittel.^37-838 39Scapen die dan begort zijn, sullen zeer geneycht zijn om mee te drincken,³⁹ 40want si en sullen anders niet roepen dan ‘mee’. Nochtans sullen si hem⁴⁰ 41moeten liden met schonen borne, om saken wil.^40-1

35 heeft aen (van aenheffen), begint. als ... sprinct, een bekend beeld voor het dynamische begin van lente, ook aangetroffen in serieuze voorspelteksten die zich trouwens wel vaker waagden aan evidentievoorspellingen: vgl. bv. De Pauw 1893-1914, dl. 2, p. 581-92, sub februari, r. 19-21, waar ook nog ‘voorspeld’ wordt dat het dan koud zal zijn, en in literaire teksten: vgl. L.C. Michels, in: NTg 43 (1950), p. 52-3. De armen en vagebonden kwamen inderdaad weer ‘tevoorschijn’ (uit gasthuizen e.d.), omdat het verblijf in de open lucht in herfst en winter grotendeels onmogelijk was; dit werd al in vroege Latijnse parodieën als basis voor grappenmakerij gebruikt (vgl. Lehmann l963, p. 162). Vgl. voorts r. 43, S 31-2 en H 16-7. Pover = bekende personificatie van de armoe, hier als vertegenwoordiger van alle armoelijders die in de lente weer gaan zwerven; uuter haghen sprinct = tevoorschijn springt, met gedachten aan de haghe als stereotiepe verblijfplaats voor zwervers en gespuis (vgl. aant. r. 43).

36 huse ... weelden, d.i. het armengasthuis, met dubbelz. gebruik van astrol. term ‘huis’. ex, Lat.: uit. Poortegale, bekend stront-toponiem: eig. Portugal; hier dubbelz. voor aars, gebaseerd op het in een zelfde zin dubbel geladen mnl. poorte (vgl. ook r. 56, H 18 en ll3, S 231).

37 Descenderende, neerdalende (eig. astrol. term).

37-8 met ... culum, in parodie op weersvoorspellingen in serieuze prognosticaties: een aantal weersgesteldheden krijgt de dubbele bet. van vormen en gevolgen van ontlasting, hier in verband met armoelijders en hun slechte voedingsgewoonten, waarvan darmstoornissen vaak het gevolg waren.

38 ex culum, Lat.: uit de aars. mijn vrou, mevrouw. Protele, pseudo-autoriteite: spotnaam voor ‘pruttel(aarster)’, d.i. hier ‘windenlaatster’. Vgl. MNW, sub pruttelen, Leeden-strijdt (z.p.n., 1630), fol. C2 verso: ‘preutel poorte’, Soens 1900/2, p. 358: ‘als er den eers om protelt’. Wsch. ook op te vatten als ‘zeurkous’ (vgl. MRG, p. 338, sub pruttelinghe en de verhaspeling ‘protelloghe’ in U 58. Missch. ook verhaspeling van Trotula, de naam van een beroemde 12e-eeuwse gynaecologe. in ... capittel, nl. van een denkbeeldig geschrift.

39 begort, drachtig. mee, mede (honingdrank).

40 ‘mee’ roepen, onomatopee: blaten.

40-1 hem moeten liden, zich tevreden moeten stellen, borne, bron. om saken wil, om bepaalde redenen.

42Die dispositie van den somer

43Die somer neemt aen zijn begin wanneer Arnoutsgesellen achter de hage⁴³ 44haer netten spreyen om vincken te vane. Ende als Fiel gaet in den dobbelen⁴⁴ 45naer den eersten treeckset, waerom sullen die raubauwen meer uut zijn om^44-545 46lijftocht dan om erve te copen, oft om cleeren, oft om schoenen, plus propter⁴⁶ 47cervisiam. 't Sal dan quaet ten yse te riden zijn. Nadat Beel Berous scrijft, so^46-747 48mochten veel meyskens aen groot geswellen geraken, willen si veel tegen⁴⁸ 49jonge gesellen spelen of tegen personen die ghetoot zijn. Mer 't sou al binnen⁴⁹ 50IX maenden beteren, als Venus comt in 't eerst huys van Cupido. Nu wel dan.⁵⁰

43 Arnoutsgesellen, benaming voor zwervers, armoelijders, gespuis, en daarmee (meestal tendentieus) voorgesteld als leden van een orde van de pseudo-heilige Sint-Arnout, die zich zouden toeleggen op een levensstijl waarin ze vaak juist uit nooddruft vervallen zijn. achter de hage, d.i. buiten de stad, op het platteland. Omdat zwervers e.d. werden verondersteld daar hun toevlucht te nemen, is men de hagen gaan associëren met allerlei dingen die in een kwade reuk stonden; wat er zich afspeelde onttrok zich immers aan de controle van de samenleving en kreeg zo de reputatie van stiekume heimelijkheid (vgl. ook WNT 5, 1330-1).

44 netten, eig. geknoopt kledingstuk, waarvan de vorm en het lichaamsdeel waarop het gedragen werd varieerden, beschouwd als typische uitrusting van landlopers e.d.; hier als vogelnet. om ... vane, lett.: om vinken te vangen; hier dubbelz. voor het vangen van meisjes (vgl. E. de Jongh, in: Simiolus 3, 1968/9, p. 22-74) of van roofbuit.

44-5 Ende ... treeckset, [de gesuggereerde samenhang is onzeker, want afhankelijk van de verbetering van naer uit naet]. Fiel =scheldnaam voor schooier, schurk (i.c. valsspeler?); gaet in den dobbelen = vrijwel zeker een speelterm voor ‘valsspelen’ (vgl. A. Joos, Waasch idioticon, 1900, p. 177b: ‘uit den dobbelen zijn’, d.i. een kaartspelterm voor een gunstige spelsituatie); treeckset = een representant van de in WNT 16, 67-8 reeds vermoede gokspel term die aan de uitdr. ‘strijk en zet’, d.i. onmiddelijk, ten grondslag moet hebben gelegen: na opgestreken te hebben meteen weer inzetten.

45 raubauwen, vagebonden, zwervers (hier als slachtoffers van Fiel).

46 lijftocht, mondvoorraad (i.c. bier?). erve, onroerend goed.

46-7 plus propter cervisiam, Lat.: (nl.) meer om bier.

47 Beel Berous, pseudo-autoriteite: spotnaam voor meisje dat pas achteraf berouw heeft over genomen beslissing, i.c. over sexueel verkeer; het woord beelberouw (eig. een pleonasme, daar het hier als voornaam fungerende beel op zichzelf al ‘berouw’ betekent) is ook bekend uit de uitdr. ‘beel berous is my gecomen’ (vgl. J. Sartorius, Adagiorum chiliades tres, Antverpiae, J. Loeï, 1561, fol. 168 recto, nr. 33) of variaties daarop, waarbij overigens niet steeds duidelijk is of er sprake is van personificatie; vgl. bv. Harrebomée I, p. XXXV, WNT 2, 1275 en MRG, p. 327b, sub poverjoye (aangehaald in aant. S 31-2).

48 aen ... geraken, eufem.: zwanger worden.

49 spelen, nl. het liefdesspel. ghetoot, d.i. ‘voorzien van een tuit’, i.c. penis (?).

50 als ... Cupido, aanduiding in pseudo-astrol. jargon van een bevalling. huys = astrol. term; Cupido = genoemd vanwege zijn gedaante van kind-godje, i.c. baby. Nu wel dan, een relativerend zinnetje, dat men eerder in een luister- dan in een leestekst zou verwachten.

[p. 111]

51Die dispositie van den herfst

52Den herfst neemt aen zijn begin als Aelwitta wert doorsteken ende ghebra-53den om des menschen wille, lijdende vele marteliën in kermissen supra 54dorpum. Ende, na 't ghevoelen van Calleminne, so sullen die van taerten^52-454 55descenderen supra tafelen en de daerna descenderen in buyckum, ende rijen⁵⁵ 56weder door Poortegale nae huys met veel donderen en de ghebeers, sodatter⁵⁶ 57veel conduyten sullen ghestoppet worden, sicut nasa.⁵⁷

52-4 als ... dorpum, in parodie op martel-doodverhalen uit heiligenlegendes: beschrijving van de dood van een gans aan het braadspit; overeenkomend met het spotsermoen van Alijt de gans (ed. G. Kalff, in: TNTL 9, 1890, p. 183-5, vgl. voor een bespreking van het genre Pleij 1976, p. 57-9 en Esbatement ed. 1965, p. 52, aant. r. 30). De formulering om ... wille wijst zelfs op een blasfemische parodie op het kruisdoodverhaal (vgl. Rom. 6,6); kermissen = genoemd als gelegenheden waar altijd veel geconsumeerd werd of i.h.b. waarbij ganzen traditioneel gegeten werden; supra dorpum = macaroni-latijn (n.b. één van de typische elementen van het spotsermoen): aan gene zijde van het dorp.

54 Calleminne, pseudo-autoriteite: spotnaam voor kletskous (callen = kletsen). die, nl. de ganzen (verwerkt in taerten). taerten, pasteien.

55 descenderen, astrol. term: dalen; hier ‘neergezet worden’. supra, Lat.: op. in buyckum, macaroni-latijn: in de buik.

56 Poortegale, vgl. aant. r. 36. met ... ghebeers, vgl. aant. r. [37-8] (ghebeers = lawaai).

57 conduyten, buizen, i.c. luchtwegen. sicut nasa, Lat.: zoals de neuzen.

58Januarius

59In januario sal 't eclipsis zijn, dat 's gebrec in den weye, want die coyen en⁵⁹ 60sullen dan niet uutgaen, mer bliven op 't stal. De arme lieden sullen dan van 61als behoeven. Nochtans salder veel nae coninclike crone steken in 't begin⁶¹ 62van dees maent. Veel volcx sal hem in dees maen anders fautsoneren dan se 63God gescapen heeft, ende sullen verstopt gaen met toertsen, met pipers, om^62-363 64bat gesien te zijn, et vocabunt ‘mom mom’. Den V dach van deser maent⁶⁴ 65sullender veel gecroonder coningen ende coninginnen zijn, die tsander-66daechs niet een cruys in haar borse en sullen vinden. Die dagen van verande-^65-667ringe sullen zijn Dertienavont, Dertiendach, Versworen Maendach ende^66-767 68daechs daerna.⁶⁸

59 eclipsis, vgl. aant. U 68. coyen, koeien.

61 als, alles. nae ... steken, d.i. zich t.g.v. Driekoningen als koning(inn)en uitdossen; vgl. aant. K 214.

62-3 anders ... heeft, d.i. (zich) vermommen, verkleden fautsoeneren = uitdossen).

63 verstopt gaen, vermomd gaan. met ... pipers, met fakkels en fluiten: attributen die horen bij het ‘zingen met de ster’, d.i. een gebruik waarbij men (meestal verkleed) musicerend en/of met een ‘ster’ (eig. een fakkel) langs de huizen trok om een beloning te krijgen of goedmoedig af te dwingen.

64 bat, beter. et ... mom, macaroni-latijn: en ze zullen ‘mom mom’ roepen. Vgl. R.C. Engelberts en W.P. Gerritsen, in: NTg 61 (1968), p. 391-6, waar in een analyse van een dobbelscene in Macropedius' Latijnse schooldrama Bassarus, waarschijnlijk wordt gemaakt, dat het daarin frequent voorkomende mom mom een traditionele uitroep was, waarmee gemaskerde dobbelaars hun uitdagingen en hun worpen begeleidden (H. Pleij bespreekt in: Volkskunde 70, 1969, p. 228-36 een afbeelding van dit mommekansen op Brueghels ‘Strijd tussen Carnaval en Vasten’, Wenen Kunsthist. Mus.). De context van de onderhavige passage maakt waarschijnlijk dat het een uitroep was die door alle gemaskerden geslaakt kon worden. Den V dach, d.i. Driekoningenavond, Dertienavond.

65-6 veel ... vinden, vgl. aant. r. 61. tsanderdaechs = de volgende dag; cruys = klein muntje; borse = geldbeurs.

66-7 dagen van veranderinge, eig. astro-meteorologische term; hier dubbelz. voor dagen met verandering in routine van alledag wegens feestviering (vgl. voor een explicitering S 68-9).

67 Dertiendach, Driekoningen (6 jan., 13 dagen na Kerstmis). Versworen Maendach, maandag na Driekoningen, gepaard gaande met een zelfde soort feestelijkheden als op Driekoningen.

68 daechs daerna, nl. wanneer het geen feest meer is of referentie aan een zgn. napret, d.i. het potverteren van wat er van het feest van de vorige dag resteert.

69Februarius

70In februario sal 't oppositie zijn als die dronckaerts sullen gaen sonder haer⁷⁰ 71gelach te betalen, bi faute van argentum. Heerscapen, ambachslieden, coop-⁷¹72lieden, om steenen te verleggen ende te verworpen om gelt te winnen - que⁷² 73habent pone iuxta qui non habent - en sullender niet gesien zijn. Cremers,^72-3 74conden si dicwils hare meerse verdobbelen, 't sou hen profijt sijn, mer si en⁷⁴ 75sullender niet gesien zijn. Willecome sullen se zijn, die dan deech heeft, yser 76ende vier: die sullen mogen wafelen backen. 't Sal dan ooc goet zijn t'eten te⁷⁶ 77gaen in riker lieden husen, propter wiltbraet ende ander spise. Die dagen⁷⁷ 78van veranderinge sullen sijn des sondaechs, manedaechs, dinxdaechs voor^77-8 79die Vasten.^78-9

70 oppositie, astrol. term; hier dubbelz. voor de ‘tegenstand’ van de waard, die wanbetalers niet laat weggaan.

71 bi faute, bij gebrek. argentum, Lat.: geld.

72 steenen, bij het verkeerspel (d.i. een soort tric-trac) en het dobbelspel gebruikte schijven en dobbelstenen.

72-3 que ... habent, ongrammaticaal Latijn: ‘die (iets?) achter (de hand?) hebben, evenmin (of evenzeer) (als) die niet(s) hebben’. niet gesien zijn, niet welkom zijn, nl. niet om gelt te winnen (r. 73-4). Cremers, marskramers.

74 meerse, mars, i.h.b. de inhoud en waarde daarvan. verdobbelen, eig. verspelen met dobbelen; hier dubbelz. voor verdubbelen in waarde. profijt, (tot) voordeel.

76 vier, vuur.

77 propter, Lat.: vanwege.

77-8 dagen van veranderinge, vgl. aant. r. 66-7.

78-9 des ... Vasten, d.i. Vastelavond; vgl. ook K 218

[p. 113]

80Martius

81In martio sullen de dagen lengen, al en wordese niet geramet. Veel salder in⁸¹ 82dees maent abstinencie doen: d'een uut devociën, d'ander om der lieden⁸² 83wille, d'ander van siecheden (sulc van ontsien), ende 't quaetste die 's niet en⁸³ 84hebben ende wel mogen souden, sullen hen moeten liden ende ooc vasten. In⁸⁴ 85dees maent sal 't volc seer zijn geneicht om quaet van hem selven te clappen 86ende gelt daeraf te geven omdat men 't horen soude. 't Sal dan dicwils eclipsis^85-6 87zijn in buyckum ende in dermen. Die dagen van veranderinge sullen zijn^86-7 88meest tsaterdaechs, tsondaechs ende tsmaendaechs, want tsaterdach ende 89maendach sal men vasten ende sondach niet.

81 lengen, langer worden; hier in dubbelz. toespeling op het spannen van weefgaren. geramet, op een raam uitgespannen.

82 abstinencie doen, vasten. uut devociën, uit vroomheid.

83 ontsien, onthouding van spijs en drank.

84 mogen, lekker vinden. hen moeten liden, zich moeten schikken.

85-6 om ... soude, ‘om kwaad van zichzelf te spreken en daar geld aan uit te geven, opdat men het zou horen’; mgl. cryptische aanduiding van een openbare biecht en (financiële) boetedoening als (ons niet uit andere bron bekend) vastengebruik.

86-7 eclipsis, vgl. aant. U 68. in bucykum, vgl. aant. r. 55, dagen van veranderinge, vgl. aant. r. 66-7.

90April

91In den april sal 't nyeuwe mane zijn als d'ouwe vergaen is. 't Sullen veel 92moorden geschiën onnoselic ontrent donredach, vridach, saterdach, propter⁹² 93corpus hominum. 't Sal dan quaet ontrent den coren wandelen zijn, want 't sal^92-3 94zeer geneycht sijn om schieten. 't Sal dan sorghelic dun in den buyck sijn,⁹⁴ 95want die mispelen sullen quaet te crighen zijn. Die daghen van veranderinghe⁹⁵ 96sijn Paeschavont ende Paesdach.

92 moorden, overdreven voor: het slachten van dieren, onnoselic, onschuldig. donredach, vridach, saterdach, te weten: Witte Donderdag, Goede Vrijdag en Paaszaterdag.

92-3 propter corpus hominum, Lat.: vanwege het menselijk lichaam, i.c. het zondige lichaam; vgl. aant. r. 52-4.

94 om schieten, eig. om òp te schieten, te groeien; hier dubbelz. voor het afschieten van projectielen (vgl. ook S 214).

95 mispelen, hier refererend aan gebruik als stopmiddel; vgl. Mnl. geneeskundige recepten (ed. W.L. Braekman, 1970), p. 309, nr. 1263 en Boec v. medicinen in Dietsche (ed. W.F. Daems, 1967), p. 198. daghen van veranderinghe, vgl. aant. r. 66-7.

97Mayus

98't Sal in den meye conjunctie sijn met veel personen. Dan sullen die scutters⁹⁸ 99tot veel plecken geneicht sijn opwaerts na den papegay te schieten. Venus-⁹⁹100kinderen sullen liefst schieten tusschen twee staken, also lange als si pilen^99-100100 101hebben in haren coker. D'eyeren sullen in dese maent goetcope sijn, mer al^100-1 102aet ghij er X, ghi en sult er 's maels maer een leggen. De cruysbroers sullen¹⁰² 103meer begeert zijn dan d'apsolvanten. Meest alle kerste naciën sullen geerne¹⁰³ 104met Cruce geladen gaen, non propter Jhesum Christum. Mocht in dese maent¹⁰⁴ 105sulke vrouwen tweewerf haren maechdom genomen worden of jonge meis-¹⁰⁵106kens - eens in 't secreet, anderwerf in de kercke of op 't strate - dragen se¹⁰⁶ 107geen onderriemen, so en is 't geen noot. Die dagen van veranderinge sullen¹⁰⁷ 108zijn Ascencioensdach, Sinxen, Sacramentsdach.¹⁰⁸

98 conjunctie, vgl. aant. U. 173. scutters, leden van schuttersgilde; wsch. dubbelz. voor mannelijke partners in liefdesspel (vgl. de strekking van de volgende zin).

99 na ... schieten, te schieten naar een op 'n hoge paal geplaatste namaakvogel, als wedstrijd; wsch. dubbelz. voor het bedrijven van de liefde (vgl. ook WNT 12, 362).

99-100 Venuskinderen, minzieke lieden (oorspr. astrol. term).

100 schieten, dubbelz. aanduiding van de mannelijke rol bij het liefdesspel; vgl. voor dit soort beeldspraak aant. U 238. staken, dubbelz. voor benen.

100-1 also ... coker, overdrachtelijk: zolang hun potentie het hen toelaat.

102 's maels, per keer. maer een leggen, nl. één ei; d.i. hier dubbelz. voor drol. cruysbroers, eig. benaming voor geestelijke orde; hier dubbelz. voor lieden die veel geld bezitten (cruys = muntstuk) of voor die muntstukken zelf (vgl. J.B. Drewes, in: NTg 69, 1976, p. 312-4). Vgl. voor de grap ook r. 104, H 78, L 72-3 en 192.

103 apsolvanten, (quasi-?)benaming voor (pseudo-?)orde van biechtvaders; hier genoemd omdat ze van biechtelingen geld eisten als boetedoening (vgl. H 79 waar dit woord in de parallelle passage is vervangen door opservanten, d.i. een strenge beweging binnen de orde der minderbroeders: een woordspelige verwijzing naar deze beweging is hier niet uitgesloten). kerste naciën, christelijke naties.

104 met ... gaen, met het kruis lopen, d.i. lett: in processie lopen, of fig.: het katholieke geloof aanhangen of verkondigen; hier dubbelz. voor beladen zijn onder geld, rijk zijn (cruce = muntstuk). non ... Christum [Christum opgelost uit een slecht leesbare abbreviatuur ‘c’], Lat.: niet vanwege Jezus Christus.

105 sulke vrouwen, nl. die vervolgens aangeduid worden. tweewerf ... worden, tweemaal van hun maagdelijkheid beroofd worden; dubbelz. voor één maal de inhoud van hun maag ontlasten, poepen, en één maal werkelijk hun maagdelijkheid verliezen.

106 secreet, dubbelz. voor geheim en ‘stilletje’, plee. in de kercke, refererend aan huwelijksvoltrekking als precedent voor ontmaagding in eerste huwelijksnacht. op 't strate, d.w.z. in de open lucht (bij vóórechtelijk geslachtsverkeer).

107 onderriemen, riemen die door de vrouwen om het middel werden gedragen; waarom ze eventueel hinderlijk konden zijn bij een ‘ontmaagding’ is niet duidelijk. so ... noot, dan hindert het niet. dagen van veranderinge, vgl. aant. r. 66-7.

108 Ascencioensdach, Hemelvaartsdag. Sinxen, Pinksteren. Sacramentsdach, tweede donderdag na Pinksteren (herdenking van instelling sacrament des altaars).

[p. 115]

109Junius

110In junio sal 't volc seer geneycht zijn t'Antwerpen ter merct te reysen, mer 't sal¹¹⁰ 111hen meest liegen aen pecuniam. Ende omdat veel kerstenen qualic haer¹¹¹ 112gelove houden, so mocht den Credo wel teniet gaen. Veel salder na Bordeeus¹¹² 113reysen, nochtans uut Antwerpen niet gaen. Scoolmeesters sullen haer sco-114lieren consenteren ten yse te rijden, is 't dat sij 't begeren. Dorpvolc sal in¹¹⁴ 115dese maent veel picken ende niet gevangen, om veel saken daertoe dienende.¹¹⁵ 116Die daghen van veranderinghe sullen sijn Sint-Jansavont ende Sint-Jans-¹¹⁶117dach.^116-7

110 merct, i.c. de grote vierweekse Sinxenmarkt (begonnen op tweede zondag vóór Pinksteren).

111 liegen, ontbreken. pecuniam, Lat.: geld.

112 Credo, Lat. titel der katholieke geloofsbelijdenis: ik geloof; hier dubbelz. voor het geloof, en dat, in een ellips, dubbelz. voor geloof in kredietwaardigheid (vgl. ook aant. T 146). Dubbelz. gebruik van Lat. gebedstitels (en bij uitbreiding van hele gebeden) komt in de 16e-eeuwse literatuur frequent voor; vgl. bv. VGD ed. 1899, p. 92, r. 19-25 en p. 49-63. Bordeeus, sextoponiem: eig. Bordeaux; bekende grap gebaseerd op klankovereenkomt met bordeel.

114 consenteren ... rijden, d.i. ijsvrij geven (consenteren = toestemming geven) - in juni vriest 't toch niet.

115 picken, eig. maaien; hier dubbelz. voor stelen. gevangen, gevangen (genomen) worden. om ... dienende, om meerdere redenen dienaangaande.

116 daghen van veranderinghe, vgl. aant. r. 66-7. Sint-Jansavont, 23 juni.

116-7 Sint-Jansdach, 24 juni (oorspr. het midzomerfeest en in de uitbundigheid van de gebruiken daar ook aan herinnerend); vgl. aant. S 127.

118Julius

119In julio sullen d'oude mans achter qualic aen connen houden, want daer en¹¹⁹ 120sal niet vergaert zijn. Pier Pincke sal qualick olie hebben. Apotecarisen oft¹²⁰ 121die water bernen, sullen planteyt van rosen vinden in weyen oft aerden achter¹²¹ 122Blaruw, vel calverum. Wevers behoeven wel te stercken, want men sal in dese¹²² 123maent veel quaet gaerns spinnen. Veel mans en sullen in die kercke niet¹²³ 124dorren gaen of vroech opstaen om 't sermoen te horen, want si sullen 't¹²⁴ 125dicwils gehoort hebben eer de predicaers sullen opgestaen zijn. Die daghen 126van veranderinghe suldi wel sien.^125-6126

119 achter ... houden, d.i. in toespeling op het niet meer kunnen beheersen van de sluitspieren als aanduiding van berooidheid; vgl. VGD ed. 1899, p. 159, r. 9-10: ‘... al zijnse [nl. de dronckaerts] versleten / Achter lam / ende oudt van Jaeren [...]’ en aant. H 24.

120 vergaert, wsch. in eigenlijke zin van toepassing op het voorradig zijn of ter beschikking hebben van goederen, i.t.t. de in r. 119 aangeduide berooidheid, en mgl., eveneens in aansluiting op het voorafgaande, dubbelz. in de bet. ‘eidragend worden’, waarbij ei = dubbelz. voor drol (vgl. aant. r. 102 en Loquela 1907, p. 5279a), en dat i.t.t. de in r. 119 geïmpliceerde buikloop. Pier ... hebben, bet. en evt. implicaties zijn onzeker: Pincke hangt mgl. samen met mnl. pincken, d.i. flikkeren, glanzen, nl. in verband met olie; mgl. ook is er een relatie met pieterolie (d.i. petroleum) of pierolie (d.i. uit wormen bereid extract, vgl. WNT 12, 1562): beide vloeistoffen waren bekend als volksgeneesmiddel, hier i.v.m. de in het voorafgaande aangeduide kwaal en met de vervolgens genoemde apotecarisen. Ook valt te denken aan een omschrijving van impotentie bij een oude man: Pincke = dubbelz. voor penis; olie = dubbelz. voor sperma.

121 water bernen, water branden, d.i. het vervaardigen van geneeskundige aftreksels, bv. van rozen. planteyt, volop. rosen, in de eig. bet. (als bestanddeel van rozenwater of -olie); hier mgl. dubbelz. voor de zo geheten uitpuilingen van de baarmoeder bij koeien die op het punt van kalven staan (vgl. A. Joos, Waasch idioticon, 1900, p. 560b). aerden, velden.

122 Blaruw, naam voor koe met blaar (d.i. bles); vgl. ook aant. S 129-32. vel calverum, macaroni-latijn: (nl.) bijvoorbeeld van kalveren. stercken, eig. het sterker maken van weversgaren (door bestrijking met bepaalde vloeistof); hier dubbelz. voor het vergroten van de eigen weerbaarheid.

123 quaet gaerns spinnen, uitdr.: oneerlijk handelen.

124 dorren, durven. sermoen, vgl. aant. K 86.

125-6 daghen van veranderinghe, hier in de eig. betekenis of dubbelz. voor veranderingen van welke aard dan ook.

126 suldi, sult ghy.

127Augustus

128In augusto sal veel volcx mayen dat hi niet gesayet en hevet, als ons Losaert¹²⁸ 129bescrijft in veel capittelen. Criecken ende kersen sullen dan gedaen hebben.¹²⁹ 130Is 't dat men in dees maent scoon weer heeft, soe sal gemayet gers geringe hoy¹³⁰ 131zijn, siet maer wel toe. Veel lieden, arm ende rijc, sullen geneycht zijn haren 132cost te halen op ander lieden erve. Al en souden si mer een hagebesie¹³² 133plucken, si en sullen hen niet connen wachten. Men sal veel vincken metten^132-3 134plumen eten, in potten gesoden, met lepelen. Die dagen van veranderinge^133-4134 135zijn Mariën Hemelvaert.¹³⁵

128 Losaert, pseudo-autoriteit: scheldnaam voor loos (d.i. doortrapt, bedriegelijk) persoon.

129 gedaen hebben, gedaan zijn, niet meer bloeien of verkrijgbaar.

130 gers, gras. geringe, spoedig.

132 hagebesie, haagdoornbes of braam.

132-3 si ... wachten, ze zullen zich niet kunnen inhouden.

133-4 vincken metten plumen, de blijkbare dubbelzinnigheid is niet duidelijk: enerzijds werden er inderdaad vinken gegeten (vgl. F.E.J.M. Baudet, Maaltijd en keuken in de m.e., 1904, p. 82), anderzijds ‘plukt men met enkele veertjes de vink kaal’ (vgl. Harrebomée II, 364a), doch kende men wel de gewoonte pauwen met de veren op kop en staart op te dienen (vgl. F.E.J.M. Baudet, a.w., p. 80). Misschien betreft het dan ook, in de zin van ‘veêrvoeren’ (d.i. overdadig eten, vgl. Harrebomée II, 364a) een ironische aanduiding van voedselschaarste.

134 gesoden, gebraden. dagen van veranderinge, vgl. aant. r. 66-7.

135 zijn, dit woord verraadt een zetfout: wsch. is de zetter vergeten nog één (of meer) feestdag(en) uit zijn kopij over te nemen. Mariën Hemelvaart, 15 aug.; vgl. aant. K 69.

[p. 116]

Arts (piskijker)

[p. 117]

136September

137Men sal in dees maent tot veel plecken ende steden ende in dorpen vanen ter¹³⁷ 138kercken uutsteken, waerom dat veel beesten sterven sullen, als kiecken,¹³⁸ 139duven, braetvercken en de alsulcken gevasel, waeraf dat een grote beruerte¹³⁹ 140wel mocht comen onder 't volc. Als den eenen sondach die vane wort 141uutgesteken, so mocht men tsondaechs daer wel veel volcx vergaren ende 142helpen haer vianden verschoren metten tanden, ter plaetsen daer die vanen¹⁴² 143uutsteken. T'sulcke plaetsen mocht er wel vele dun in corpus zijn, sodatmer¹⁴³ 144wel mochte vinden veel beseghelde hemden.¹⁴⁴

137 vanen, i.c. kermisvanen; vgl. voorts aant. r. 52-4.

138 sterven, eufem.: geslacht worden.

139 ende alsulcken gevasel, ‘en meer van dat gedoe’, ‘en consorten’. beruerte, opschudding; dubbelz. voor beroering in darmstreek door consumptie van gevogelte (vgl. aant. r. 52-4). Tevens parodie op de in serieuze prognosticaties veelvuldig voorkomende waarschuwingen voor onrust en opstand onder het gewone volk (vgl. bv. Appendix A. r. 52-3, 201-16).

142 helpen ... tanden, d.i. een omschrijving van ruzie, wsch. in toespeling op het opeten van het gevogelte (verschoren = verscheuren).

143 in corpus, Lat.: in het lichaam, i.c. in de buik (vgl. ook H 69-70. datmer, dat men (da)er.

144 beseghelde, hier dubbelz. voor ‘bevuild met poepvlekken’.

145October

146In octobri en derf men na gheen heet zonschijn wachten. Het mocht dan wel¹⁴⁶ 147tot veel plaetsen gebreck van houte zijn ende van alrehande berringhe. 't¹⁴⁷ 148Volc sal dan beginnen om rapen uut te zijn ende wie meest raept, sal meest¹⁴⁸ 149hebben. Die joncwijfs mochten in dees maent wel bat ghelooft zijn bi haer¹⁴⁹ 150meesters te slapen dan haer selfs wijfs. Die dagen van veranderinghe: slaet¹⁵⁰ 151dees gaye.

146 en derf men, hoeft men niet.

147 berringhe, brandstof.

148 rapen, eig. het zo geheten knolgewas; hier dubbelz. voor inhalig zijn, een bekende grappige hekeling van de schraapzucht: vgl. bv. het refrein ‘Rapen moet wel syn een ghesonde spijs’ (in: Styevoort ed. 1930, dl. 2, p. 59-61). Dit rapen is verwant met het hooi-motief, volgens hetwelk de mensen slechts uit zijn op aards bezit, dat toch niet meer is dan 'n plukje hooi in vergelijking met hogere waarden; vgl. Jeroen Bosch' ‘Hooiwagen’-triptiek (Prado Madrid), en ook S 183, H 125 en L 154-5.

149 joncwijfs, dienstmeisjes. bat gehelooft zijn, lett.: meer (of eerder dan anders) toegestaan worden (vgl. WNT 4, 1276); hier dubbelz. ‘(van hen zal men) eerder geneigd zijn te geloven’ (?). De relatie met de maand oktober is niet duidelijk, maar doet misschien niet ter zake; alsdan is het een aaanduiding van de algemene belustheid van meesters op joncwijfs.

150 haer selfs wijfs, hun eigen echtgenotes. dagen van veranderinghe, vgl. aant. r. 125-6.

152November

153In dees maent sal 't volc meer uut zijn om haer selfs profijt dan om ander 154lieden. D'erm lieden sullen meer den Heiligen Geest versoken dan den¹⁵⁴ 155Vader oft den Sone, om veel saken wil. 't Sal ooc wer- ................¹⁵⁵

154 Heiligen Geest, hier dubbelz. voor de zo geheten liefdadigheidsinstellingen. versoken, verzoeken, bidden.

155 om ... wil, om meerdere redenen.