Het zal koud zijn in 't water als 't vriest

Regelnummers proza verbergen

[p. 80]

Knollebol

Net als U is ook de ‘pronstelcatie’ van Malfus Knollebol een uitgave van Marie Ancxt, de weduwe van Jacob van Liesveldt. In de titel wordt al meegedeeld dat de tekst van toepassing is op het jaar 1561 (‘elvenvijftich’), zodat de tekst in datzelfde jaar gedrukt is.¹¹⁵

Het enig overgebleven exemplaar van deze editie wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.¹¹⁶ Het is een uitgave in quartoformaat van één katern (4 bladen). In tegenstelling tot de andere spotprognosticaties bevat de titelpagina van Knollebol geen houtsnede, maar begint de tekst onmiddellijk na de titel. Wie die auteur is, blijft een raadsel; hij verschuilt zich achter een spotnaam die nadere identificatie niet toelaat.

Knollebol vertegenwoordigt het genre spotprognosticatie op het eindpunt van haar ontwikkeling: de tekst functioneert meer dan de andere bekende voorbeelden als kruiwagen van de bekende oude grappen. De relatie met de technische aspecten van de astrologie is bijna helemaal losgelaten. Herkenbaar is nog het stramien van de hoofdstuk-indeling van de serieuze prognosticatie.

Het rijm, dat vooral in de contemporaine rederijkersliteratuur een groot aanzien genoot en uitsluitend als uiterlijk kenmerk vermocht een tekst acceptabel te maken, verraadt in K juist het nagenoeg ontbreken van zoiets als ‘literaire kwaliteit’. Met een elders zelden aangetroffen onverschilligheid heeft de schrijver zijn toevlucht genomen tot stoplappen en leenwoorden, terwijl ook aan het metrum zo goed als geen aandacht is geschonken.

Het zijn echter ondermeer juist deze elementen die deze tekst mede tot een derivaat van een voordrachtstekst bestempelen, want juist een snel in elkaar gedraaide, misschien zelfs gedeeltelijk geïmproviseerde ‘buut’ zal dit soort trekjes vertonen (vgl. ook p. 45-6).

Anders dan in U zijn er in K geen aanwijzingen meer overgebleven van een verbaal actief aandeel van een marot. Wel herkent men een enkele keer een rudiment van het soort zot met marot-voordracht waarin de marot een stomme, mimische rol is toebedeeld die geheel door de zot wordt gedragen. Die herhaalt dan de woorden die de marot hem zogenaamd influistert en interpreteert voor het publiek de door de marot gemaakte bewegingen.

Een opvallend kenmerk van de tekst is de bijzondere betrokkenheid bij alles wat met vreten en zuipen te maken heeft: veelvuldig worden er allerlei lekkernijen opgesomd of worden de nadelen van te overvloedige consumptie aan het publiek voorgehouden.

115 Vgl. de inleiding op U (p. 56) en noot 110.

116 BT 2080; BB, IV, 743-4; Zech-Du Biez 1903, nrs. 109 en 120.

[p. 81]

[p. 83]

Pronstelcatie van den jare ons Heeren¹
duysentvijfhondert, sonder verseeren,²
en elvenvijftich daertoe gheresen,³
van meester Malfus Knollebol ghepresen.⁴
Ghecalvuleert op den meregaen⁵
van die esele stadt Norivaen.⁶

1 Pronstelcatie, verhaspeling van pro(g)nosticatie met pronsel(en), d.i. rommel(en); vgl. U 36, pronselinghe.

2 sonder verseeren, zonder twijfel.

3 elvenvijftich, d.i. 61; hier vervormd tot een constructie met het zottengetal 11. Vgl. voor gelijksoortige dateringen, typisch voor de volksfeest-literatuur: Pleij 1972/3, p. 207-8. daertoe gheresen, daarbij opgeteld.

4 Malfus Knollebol, pseudoniem van een spotnaam voor de auteur. Malfus = spotnaam met nadruk op mal, wsch. gevormd naar analogie met soortgelijke (meestal Bargoense) scheldwoorden op -es en -us; vgl. WNT 9, 150-1, sub malkus waarvan het synoniem markolfus wijst op een zelfde woordvormings-relatie tussen Malfus, Mousolfus (r. 9) en Molfus (r. 136), en ook J.v. Ginneken, Handb. der Ndl. taal, dl. 2 (1934), p. 129; Knollebol = spotnaam, samengesteld uit knol, d.i. een dun soort bier met bol, d.i. buik (samen dus ‘bierbuik’) of met hetzelfde -bol (= ‘kerel’) dat ook in woorden als losbol voorkomt. ghepresen, bepaling bij meester Malfus Knollebol.

5 Ghecalvuleert, verhaspeling van ghecalculeert met gedachten aan calf en de bij dat dier horende noties ‘dom’ en ‘onervaren’, of met gedachten aan kalven in de bet. braken (vgl. Cornelissen en Vervliet, dl. 2, p. 613). meregaen, verhaspeling van astrol. term meridiaen; mgl. met gedachten aan mergen, d.i. vervrolijken (vgl. MNW 4, 1448, waar van dit woord een oorspronkelijke vorm merrigen wordt verondersteld, en vgl. voor een andere verhaspeling L 3).

6 esele, vgl. aant. U 5. Norivaen, scherts-toponiem (voor Antwerpen?), waarvan evt. dubbelzinnigheid ons ontgaat.

Proteloghe⁷

Ter bede van mijnen goeden beminden vrint,
Den eersamen bottoor Mousolfus, het si u bekint,^8-9
Heb ick dees pronstelcatie voor my ghenomen
Te scrijven van 't ghene dat ons toe sal comen.
Want elck wel can weten, verstaghet bediet,¹²
Hetghene dat over hondert jaer is gheschiet,¹³
Want dat mach men lesen in storiën en de cronijcken.¹⁴
Maer ick sal toecomende dinghen door mijn ezel practijcken¹⁵
Des astrolomijlen bekijcken in die sterren excellent,¹⁶
Die in den hemel van mijn koetse staen gheprent.¹⁷
So vind ick dat Venus sal sijn ontrent Priapus' habitatie¹⁸
En Mars sal nu hebben cleyn dominatie,¹⁹
Want hy leyt in Janustempel ghebonden²⁰
Met een ketene wel van eenendertichduysent ponden.²¹

Door Hans Holbein

7 Vgl. aant. U 40 en 58.

8-9 Ter ... Mousolfus, deze openingsformule geeft een parodie op de amicitia, d.i. het noemen van een vriend als opdrachtgever; vgl. Lausberg 1960, dl. 1, p. 157, en voor een praktische toepassing Appendix A, r. 26-30 en 36-7. bottoor = (ook van elders bekende) verhaspeling van doctoor, met gedachten aan botoor (= domoor) of, vanwege het gulzig-consumptieve karakter van de tekst, met gedachten aan botten, d.i. gulzig eten; vgl. ook de zoekgeraakte Rijm-Almanach 1595 (zie inleiding, p. 31), die geschreven heet te zijn door ‘Bottoor H. Plomparius Gecco’, en de aant. op U 3, sloctoor. Voor de vorming van de naam Mousolfus (waarvan een evt. dubbelz. betekenis ons ontgaat), vgl. aant. r. 4, sub Malfus.

12 verstaghet bediet, wanneer u de bedoeling begrijpt.

13 over hondert jaer, honderd jaar geleden; vgl. voor implicaties aant. U 47.

14 storiën, historiën.

15 ezel, vgl. aant. U 5.

16 astrolomijlen, verhaspeling, wsch. van astronomiën = verbogen vorm van astronomie) met astrologhie, waarbij de herkomst van de tweede l en de evt. daardoor geconstrueerde dubbelzinnigheid niet duidelijk zijn. excellent, hoog verheven.

17 koetse, (hemel)bed.

18 Aanduiding van het feit dat de sexualiteit een belangrijke rol zal spelen. Priapus = god van de vruchtbaarheid (veelvuldig voorgesteld als fallus); habitatie = verblijfplaats.

19 Aanduiding van het feit dat er geen oorlog gevoerd zal worden, wsch. in aansluiting op het feit dat er sinds de vrede van Cateau Cambresis in 1559, die een eind had gemaakt aan de lange reeks van oorlogen tussen Frankrijk en Karel V en Philips II, een stabiele vrede leek te heersen. cleyn dominatie = weinig (over)macht.

20 Janustempel, een poort in Rome (van het Forum Romanum) die alleen gesloten werd als er vrede heerste in het Romeinse Rijk; daarom hier genoemd in kader van voorspelling van vredig jaar: Janus werd immers ook beschouwd als sleutelbewaarder van de tijd.

21 D.w.z. met een zeer zware ketting, zeer vast.

[p. 85]

 

En Serberus leyt oock nu wel vast

 

In Nabbegat, drie mijlen door die helle ghetast,^18-2322-3

 

Soodat hi ons nu en can ghebrenghen in gheen verseeren.²⁴

25

Hier hebt ghi die heculatie van die planeten oft heeren²⁵

 

Dees teghenwoordighen jaers van elvenvijftich claer,

 

Door meester Malfus Knollebol voorwaer.

18-23 Parodie op soortgelijke synoptische jaarkarakteristieken, zoals in de prologen van serieuze prognosticaties vaak bij wijze van voorproefje gegeven; in deze regels zijn alleen Venus en Mars astrol. entiteiten.

22-3 Deze regels vormen een merkwaardige variant van de door Harebomée I, 75b opgetekende uitdr. ‘hij gaat naar Bommelskonten, drie uren boven de hel, daar de honden met het gat blaffen’. Nabbegat - (net als Bommelskonten) een benaming voor de hel, betekent lett.: aars van de duivel, en is etymologisch verwant aan het woord nobis, de benaming voor de oudgermaanse conceptie van de ‘verkeerde wereld’ (een soort paradijs-idee dat in de christelijke cultuur gedemoniseerd is; vgl. de situering van Luilekkerland in VGD ed. 1899, p. 142, r. 16-8: ‘het [t.w. Luilekkerland] is gheleghen recht in noort-hommelen / dwars op dese syde / na by die Galghe / drie mijlen door lange nachten’); Serberus (Lat.: Cerberus) = de driekoppige hellehond uit de Griekse mythologie, die niemand liet terugkeren tot de levenden; hellehonden kwamen dus blijkbaar ook in de oudgerm. concepties voor als poortbewakers (vgl. ook Bax 1949, p. 34); drie mijlen = gebruikelijke imaginaire afstandaanduiding in soortgelijke benoemingen van verkeerde wereld, voorgeborchte en hel (vgl. voor het getal drie A. Viaene, in: Volkskunde 61, 1960, p. 97-103, m.n. 102-3); ghetast = op de tast, onzeker gelopen, wat aansluit bij de voorstelling van de hel als ware het daar stikdonker (vgl. VGD ed. 1899, t.a.p., en Dat boeck vander voirsienicheyt Godes, ed. A.F.S. Burssens, 1930, p. 106, r. 17-9: ‘In die helle is voirt een ewich nacht . nymmermeer dach . ende duusternisse alsoe groet dat men se tasten mach mit handen’). Vgl. in het algemeen voorts: MRG, p. 271, sub nobis, J.J. Mak, in: Volkskunde 49 (1948), p. 11-21 en in: TNTL 69 (1952), p. 104-9, WNT 3, 333. Vgl. over de verkeerde wereld M. de Meyer, Volks- en kinderprent (1962), p. 428-440.

24 verseeren, kwelling.

25 heculatie, verhaspeling van speculatie (d.i. beschouwing), wsch. met hekelen en dat in de gewone bet. of in die van ‘gedurig van plaats verspringen’ (vgl. Cornelissen en Vervliet, dl. 2, p. 547). heeren, astrol. term.

Van den clypsis van desen jare²⁸

Wanneer ick tsavonts thuyscome ende ben wel ghedroncken,
En meyn op mijn bedde te gaen ligghen roncken,
So coemt mijn wijf met eenen drijvoetstoele³¹
En 't wort clypsis ontrent mijnen doele,³²
Waerdoor het gheheel verduystert
En veel swerte wolcken, hierna luystert,
Comen dan door de locht ghedreven,
Soodat een onweer wort boven schreven.³⁶
D'operatie van desen clypsis hebbende wel versint,³⁷
Seg ick dat den reghen volcht na den wint.³⁸
Den tweeden clipsis worde ick oock ghewaer,
Want als ick mijn ghelt verdroncken heb hier en daer,
Soo is 't t'onsent clipsis in de schappraye;⁴¹
En dan, gaende in mijn borsse sonder delaye,⁴²
Soo is 't daer oock clipsis door sulcx bestieren,
Soodat ick niet meer en mach gaen bieren.⁴⁴
En desen clypsis sal tot veel plaetsen thoonen sijn cracht,
Soodat die menighe sijn hooft sal crauwen onsacht⁴⁶
Daer 't hem niet en jueckt, ick seg 't u bloot.^46-747
Dus wacht hem elck van desen clypsis groot.⁴⁸

28 clypsis, astrol. term (eclips).

31 drijvoetstoele, hier als slagwapen; vgl. aant. U 177.

32 D.w.z. ‘dan word ik bewusteloos geslagen’ (of: ‘zó geslagen dat ik sterretjes zie’). clypsis = hier dubbelz. voor bewusteloosheid, duizeling; doele = eig. schietbaan voor balspel, hier dubbelz. voor lichaam (of lichaamsdeel: bv. achterwerk, vgl. Van den Dale ed. 1944, p. 152, r. 149: ‘Ick sou hem verset hebben sinen doel’, d.i. ik zou hem slaag gegeven hebben).

36 onweer, in parodie op weersvoorspelling in serieuze prognosticaties; hier overdrachtelijk voor ruzie (vgl. ook S 129). boven schreven, boven mate.

37 operatie, werking. hebbende wel versint, goed overwogen hebbend.

38 reghen, hier mgl. overdrachtelijk voor tranen. wint, hier mgl. overdrachtelijk voor de onstuimigheid van de ruzie.

41 clipsis, vgl. aant. U 68. schappraye, proviandkast.

42 borsse, geldbeurs. delaye, uitstel.

44 bieren, bier drinken.

46 die menighe, menigeen.

46-7 sijn ... jueckt, uitdr.: zich krabben, als blijk van radeloosheid, besluiteloosheid.

47 bloot, onomwonden, ronduit.

48 Dus ... van, dus neme eenieder zich in acht voor.

Van die mane

Als die mane uut is, sonder ghecken,
Salder een nyeuwe wederom verwecken.
Maer als 't volle mane is, verstaet den sin,
Soo licht si beter dan in 't beghin.
En wildy weten die vloeyen oft ghetijen,⁵⁴
Soo suldy weten, ick moet belijen:⁵⁵

54 wildy, wilt ghy.

55 suldy, sult ghy. moet, moet 't. belijen, verklaren, zeggen.

[p. 86]

 

‘Eedelaert’

[p. 87]

 

Als die mane vol is, half, oft als se beghint te wassen,

 

Soo ees 't goet ghetije; wilt hierna rassen⁵⁷

 

Tsondaechs ende 's heylichsdaechs ter eender uren

 

Na Borgerhout, na Berchem en Dueren,

60

Na Mercxem, na Wulrijck en na 't Kiel mede,

 

Na de plucke en na de koeketel te Hoboken in 't stede,⁶¹

 

Ende al dees contreye door, sonder missen.^59-62

 

Dees partije comet weder metter ghissen⁶³

 

Na de stadt van Antwerpen snel;

65

Dit is te profijte van elck goet drinckghesel.

57 wilt hierna rassen, d.i. gaat hierop af.

61 De bet. van plucke en koeketel is in deze context niet duidelijk; misschien zijn het kroegnamen.

59-62 De hier genoemde dorpen lagen alle op geringe afstand, doch buiten de banmijl van Antwerpen. Hier werd sinds 1516 slechts de helft van de binnen die grens geheven accijns op dranken geïnd, zodat deze dorpen zich, ondanks de verbodsbepalingen die Antwerpen aan haar burgers oplegde, in een grote belangstelling van Antwerpse drinkebroers mochten verheugen. Vgl. H. Soly, in: Belg. tijdschr. voor filologie en gesch. 46 (1968), p. 337-92 en D.M. Nicholas, Stad en platteland in de m.e. (1971), p. 53-5.

63 [Dees verbetert uit Deen (D,een); een alternatieve verbetering is Desen]. partije, troep, nl. van drinkebroers. metter ghissen, ordeloos, i.c. door dronkenschap.

Van siecten en sterften van desen jare

In dit teghenwoordich jaer, het is te grof,
Salder meer sterven aen die galghe dan op 't kerckhof.
En ontrent Halfoochst, 't en baet gheen lueren,⁶⁹
Soo moeten 't die gansen deerlijck besueren.⁷⁰
En te Paesschen, seg ick sonder duchten,⁷¹
Sullen veel calveren sterven in alle ghehuchten.
En t'Alderheylighen oft daer ontrent⁷³
Soo sullen deerlijck worden gheschent
Ossen en verckens in alle wijcken,
Maer principael onder die rijcken
Sullen sij 't te lijden hebben, ick seg 't u vast,⁷⁷
Want die hebben 't ghelt met hoopen ghetast.⁷⁸
Ende dan sullen oock diveersche siecten wesen,
Maer principael, ick seg 't sonder vesen,⁸⁰
Onder die gasten die buyten gaen knollen,⁸¹
Want dees sullen dick sieck sijn en haer broeck volprollen,⁸²
Jae, en na Enghelant schieten en spouwen⁸³
En 's morghens van pijnen haer hooft moeten houwen.⁸⁴
Ende dan crijghen si den losschen hooftsweer door 't verstooren⁸⁵
Van 't sermoon dat si moeten hooren.⁸⁶
En dan dees moosjanckers groot en smal,⁸⁷
Die sullen van liefden oock worden mal,
Dies men se na Gheel, seg ick, al worden si erre,⁸⁹
Wel sal moghen voeren op een vulniskerre.
En dan dees dicspillekens, in wiens hoven⁹¹
Nyemant backen en mach, onder oft boven,

69 Halfoochst, dag van Maria Hemelvaart, 15 augustus. lueren, er omheen draaien.

70 gansen, hier mgl. als slachtoffer van een volksvermaak als ‘ganstrekken’ (het aftrekken van de kop van een aan een lijn opgehangen gans); mgl. ook wordt er alleen gerefereerd aan de slacht van deze vogel ter gelegenheid van een traditonele Halfoochst-maaltijd. Vgl. ook A 52-4, H 30-1 en 86-8.

71 te Paesschen, hier min of meer synoniem met de eerste slachttijd: die van jonge dieren in het voorjaar.

73 t' Alder Heylighen, hier min of meer synoniem met de tweede slachttijd.

77 vast, met nadruk, stellig.

78 ghetast, opgestapeld.

80 sonder veesen, zonder veinzen, zonder omhaal.

81 buyten, i.c. buiten de banmijl (vgl. aant. r. 59-62). knollen, bier drinken.

82 dick, dikwijls. volprollen volpoepen (van prol = dikke brij)

83 na Enghelant schieten, uitdr.: last hebben van diarree, schijterij. Enghelant = stront-toponiem, waarin eng = (bouw)grond; dus: in plaats van naar boven, naar beneden schieten.

84 houwen, vasthouden.

85 losschen hooftsweer, schele hoofdpijn.

86 sermoon, eig. kanselpreek; hier dubbelz. voor uitbrander van echtgenotes.

87 moosjanckers, vrouwenjagers, hopeloos verliefden.

89 Dies, om welke reden. Gheel, plaats in prov. Antwerpen, waar al vanaf de 15e eeuw grootscheepse opvangmogelijkheden bestonden voor armlastige krankzinnigen (vgl. H.H. Beek, Waanzin in de m.e., 1969, p. 225-7 en M.H. Koyen, Gezinsverpleging van geesteszieken te Geel [...], 1973). erre, boos, kwaadaardig.

91 clicspillekens, lichte vrouwtjes. hoven, oven; hier dubbelz. voor vagina (vgl. ook U 122).

[p. 89]

 

Dan kassiers en Spaenjaerts. Och, dees arm slooren⁹³

 

Sullen, sorch ick, van die mieren moeten smooren.⁹⁴

95

En dees speelvoghelkens sullen crijghen leepe ooghen⁹⁵

 

En druyperkens, clapoorkens sullen si moeten ghedooghen⁹⁶

 

En eenen crancken rugghe tot elcker stont.⁹⁷

 

Dus wacht er u voor, wildy blijven ghesont.⁹⁸

 

En, als ander doen om een verschoonen,⁹⁹

100

Hant van den teerlinck, oft hi sal u hoonen!¹⁰⁰

93 kassiers en Spaenjaerts, hier gekozen als voorbeeld van de categorie ‘mannen met geld’; vgl. voor de erotische reputatie van Spanjaarden ook U 245 en 274. slooren, sloeries, hoeren.

94 sorch ick, vrees ik. mieren, naam voor syfilitische uitslag; vgl. Van den Berghe ed. 1950, p. 16, r. 287-90 (in een aan syfilis gewijde passage): ‘Deze warande is vol wreeder dieren, Vol cleyns wiltbraets wit ende root, Onder een doyleeghe gequelt metten mieren, By een cranc fondament dwelc dicwils lijdt noot’. Vgl. over syfilis in de 16e eeuw L. Elaut, in: Scientiarum Historia 2 (1960), p. 9-16, 173-81, 3 (1961), 61-73.

95 speelvoghelkens, pretmaakstertjes. leepe, druipende.

96 druyperkens, etterige uitscheiding van de geslachtsdelen, kenmerkend voor gonorrhoe, maar in de m.e. verklaard als symptoom van syfilis. clapoorkens, syfilitische liesbuilen.

97 crancken, pijnlijke. tot elcker stont, op elk ogenblik, steeds.

98 wacht... voor, behoedt u ervoor. wildy, wilt ghy.

99 om een verschoonen, d.i. wsch. om verschoond te blijven (i.c. van geslachtsziekte) of ‘voor de lol’.

100 Hant... teerlinck, d.i. wsch. een waarschuwwing tegen onanie, waarbij teerlinck = dubbelz. voor geslachtsdeel. hi, d.i. de marot, die hier door de zot wordt aangewezen; vgl. voor de marot als brutale waarheidspreker en ‘Publikums-beschimpfer’ inleiding, p. 41-3.

Van die vruchten der aerden

Die vruchten der aerden, na mijn heculatie,¹⁰²
Sullen goeden coop sijn tot elcker spatie¹⁰³
Is 't dat wel gheraect is in alle wijcken.¹⁰⁴
En daer en sal niet te dier sijn voor den rijcken¹⁰⁵
Oft die ghelts ghenoech hebben in koffers, in laeyen;¹⁰⁶
Nochtans mach ick oock wel goey appelvlaeyen¹⁰⁷
En wat leckers, als heeren en vrouwen,¹⁰⁸
Maer 't en ghebuert my niet by mijnder trouwen.¹⁰⁹
En in die terwe, haver en coren
Sal grooten afslach sijn, ick seg 't tevoren,¹¹¹
Wanneer dat die pickers dat sullen afslaen¹¹²
En afsmijten met grooten hoopen, wilt dit verstaen.¹¹³
En wast er wel boeckweye, na mijn vermeten,¹¹⁴
Soo sal men veel boeckweyekoecken eten.
En wordt er gherst ghemaeyt met grooten hoopen,
Soo sullender veel om heet broot loopen.
Kees, boter en eyeren fijn
Sullen al tsamen niet te dier sijn,¹¹⁹
Willen 't die boeren niet teveel vercoopen.¹²⁰
En met alderhande melck sal men loopen¹²¹
Op alle hoecken, eynden en straten,
Met cruycken, stoopen en volle vaten¹²³
En dat vercoopen alle volcken,¹²⁴
En 't sal wel gheraect sijn, isser veel ghemolcken.¹²⁵
En wast er veel ayjuyns, loock en rapen,¹²⁶
Dat sal wel doen vijsten en den eers doen gapen.¹²⁷
En wassender veel peen en pastenaken,¹²⁸
Soo sal men goeyen hutspot maken

102 heculatie, vgl. aant. r. 25.

103 tot elcker spatie, op elk moment.

104 dat, dat 't. wel gheraect, goed geslaagd, overvloedig.

105 te dier, te duur.

106 die, meew. vw.: voor degenen die.

107 mach... wel, houd ik ook wel van.

108 als, net als.

109 by mijnder trouwen, naar mijn overtuiging.

111 afslach, eig. vermindering in prijs; hier dubbelz. voor het afslaen, d.i. maaien.

112 pickers, maaiers; hier mgl. (vgl. de eerste bet. van afslach) dubbelz. voor dieven.

113 afsmijten, afhouwen, maaien.

114 vermeten, (plechtige) verzekering.

119 te dier, te duur.

120 teveel, voor teveel, te duur.

121 men, nl. venters.

123 stoopen, kannen.

124 alle volcken, (aan) iedereen.

125 wel gheraect, vgl. aant. r. 104.

126 ayjuyns, ajuinen. loock, knoflook.

127 vijsten, winden laten.

128 peen, penen. pastenaken, soort witte wortels.

[p. 90]

 

Door Frans Huys naar (pseudo) Hieronymus Bosch

[p. 91]

130

En die sullen die Hollanders eten met volle caken,

 

Maer die Vlaminghen sullenten oock wel mueghen¹³¹

 

Soo wel als die Hollanders, 't en is gheen lueghen.

131 mueghen, lekker vinden.

Van peys ende oorloghe¹³³

Nae 't gaen van die teekenen en planeten,¹³⁴
Soo vinde ick in 't openbaer secreten,¹³⁵
En na 't lexponeren van meester Molfus seerbaer,¹³⁶
Dat dit jaer peys wesen sal voorwaer
Daer men niet en vecht in wat ghehuchten.
En tusschen twee amoreuskens, verstaet die cluchten,
En sal gheenen twist wesen, het come hoe 't wilt,
Heeft d'een de speere, d'ander heeft den schilt.¹⁴¹
En wat si bedrijven, 't sal sijn uut ghenuechten reyn.
Dus sal 't al peys sijn, ick seg 't certeyn.¹⁴³
Noch men en sal vechten oft kijven
Tenwaer onder dees quaey arghe wijven,¹⁴⁵
Die niet en doen dan die straet besaeyen¹⁴⁶
met eersbillen en sijn altoos belaeyen^146-7147
Met eens anders ghebreken aen alle canten.¹⁴⁸
En als die baken uutcomen, dan gaen dees danten¹⁴⁹
En maken eenen strijt, dat een mach eysen, sonder lieghen,¹⁵⁰
Die 't siet, soodat die haren vlieghen
Lancx die straten, soo dicke als wolsacken,
En lappen d'een d'ander voor haer kinnebacken¹⁵³
En pluckharen d'een den anderen wel tedeghe goet ront,
Ghelijck dees jonghe haenkens doen, tot elcker stont.
En dan sal 't oock oorloghe wesen sonder versaghen
Om dees wijfs die de broeck willen draghen
En haer mans, wilt hierop letten,
Gheerne in den torfhoeck souden setten.¹⁵⁹
En die catten en honden sullen, ick meen 's,
Dit jaer oock qualijck draghen eens.¹⁶¹
En die craeyen sullen den uul oock qualijck mueghen
En sullen hem vervolghen, 't en is gheen lueghen,
In alle weghen met groot verlanghen.¹⁶⁴
En menighe salder eenen onder sijn bonet vanghen.¹⁶⁵

133 peys, vrede.

134 't gaen, d.i. de beweging. teekenen, zodiactekens.

135 secreten, geheimen.

136 lexponeren, verhaspeling van exponeren, d.i. uiteenzetten, met lex, d.i. les, onderricht (?). Molfus, spotnaam voor pseudoautoriteit; vgl. voor de vorming aant. r. 5, sub Malfus, en WNT 9, 1035, sub molferd waarvan het aldaar besproken Molphus (een scheldwoord in een tekst uit 1636) een gewijzigde vorm zou representeren. seerbaer, mgl. variant van se(d)ebaer, d.i. zedelijk, naar vaste beginselen levend (vgl. MNW 7, 849-50), vervormd o.i.v. het bijna synonieme eerbaer.

141 Uitdr.: zoveel als ‘zich niet gewonnen geven’, ‘een weerwoord hebben’ (vgl. WNT 7, 2620, Antwerps Liedboek, ed. K. Vellekoop e.a., 1972, dl. 1, p. 18 en dl. 2, p. 139 G. Kazemier, in: TNTL 91, 1975, m.n. p. 250-1); hier zijn speere en schilt dubbelz. voor resp. mnl. en vrl. geslachtsorgaan. Vgl. ook aant. U 238.

143 ick ... certeyn, ik zeg het met nadruk, stellig.

145 Tenwaer, behalve.

146 Die ... doen, die niets anders doen.

146-7 die straet ... eersbillen, uitdr.: overal de afdruk van billen achterlaten, d.w.z. doelloos en lui op straat rondhangen.

147 belaeyen, ironisch: belast.

148 aen alle canten, stoplap: overal.

149 als... uutcomen, uitdr.: als de aard van de zaak duidelijk aan het licht komt; mgl. samen met de regels 150-5 teruggaand op de uitgebreidere uitdr. ‘als de hoeren kijven, komen de baken uit’ (vgl. A. de Cock, in: Volkskunde 9, 1886, p. 107-11, m.n. 110, nr. 663). danten, lichtzinnige vrouwen.

150 eysen, ijzen, rillen.

153 lappen, meppen.

159 in ... setten, uitdr.: in de hoek drukken, overheersen, versmaden in sexueel opzicht; vgl. aant. U 285.

161 draghen eens, eendrachtig zijn.

164 In alle weghen, allerwegen, overal.

165 Uitdr.: vgl. aant. U 29.

[p. 92]

[p. 93]

Van die vier tijden des jaers¹⁶⁶
Ende eerst van den winter

Den winter beghint naer mijn ghewach
So haest als wy crijghen den eersten dach.
En hi en sal niet seer cout sijn, wilt hierop bouwen,
Is 't dat niet veel en vriest, by mijnder trouwen.¹⁷¹
Oft, is 't oock dat ic 't te bat mach raeyen,¹⁷²
Dat die winden niet te straf en waeyen.
Nochtans sal men in alle hoecken
Het goet vier en werm stoven soecken.¹⁷⁵
En het goet bier en edelen Rijnschen wijn
Die souwer oock ghenuechelijck by sijn.
En goede braeyworsten, wilt daerna haken,¹⁷⁸
Die souwen daer oock wel by smaken.
En eenen eyndtvoghel, ghesmoort in de boter, wel vet,
Dat waer dan oock een aerdich bancket.
Ende het ghemeen volck naer mijn meenen
Sal meer soecken hout en torf dan steenen.
En wulle soccken en bonte wanten
Sullen dan oock wesen goede callanten.¹⁸⁵
Hoolbloken en plattijnen mede¹⁸⁶
Sal dan oock neeringhe sijn na d'oude sede.
En den edelen Heyn sal sonder verlaten¹⁸⁸
Menich oudt wijf wel comen te baten¹⁸⁹
En menich camer schilderen hier en overal,¹⁹⁰
Sodat hi in d'ambacht moeten comen sal.¹⁹¹
En men sal desen winter oock, na mijn verstant,
Veel snotvincken vanghen metter hant.¹⁹³
Ende die sneppen sullen eenen onghelogen
Vanselfs comen toeghevloghen.^194-5
Ende die Vriesen sullen ons oock doen overlast.¹⁹⁶
En mijnheere Van Haren, den onweerdighen gast,¹⁹⁷
Sal ons oock bevechten aen alle sijen.
Maer die Turcken sullen 't dan bijster hebben te lijen¹⁹⁹
Soodatmer wel hondert sal coopen²⁰⁰
Om eenen schellinck; jae, en met grooten hoopen²⁰¹
Sal men se verberren in alle quartieren²⁰²
En haer en sal baten jancken oft tieren.
Ende in den winter sal oock goet wesen vry

166 tijden, seizoenen.

171 by mijnder trouwen, vgl. aant. r. 109.

172 te bat, nog beter.

175 vier, vuur.

178 haken, verlangend reiken.

185 callanten, klanten; overdrachtelijk voor: gewilde produkten.

186 Hoolbloken, soort klompen. plattijnen, muilen op houten klompzolen.

188 Heyn, d.i. Magere Hein, hier als personificatie van de honger. sonder verlaten, zonder pardon.

189 comen te baten, ironisch voor: overlast aandoen.

190 camer schilderen, overdrachtelijk: de plee onderspetteren (door diarree); vgl. aant. U 162. Dat oude vrouwen werden geacht grote moeilijkheden te hebben met de stoelgang, mag bv. ook blijken uit Refreinenbundel ed. 1940, dl. 2, p. 234, r. 68-9: ‘Oude quenen die ontrent den vier en den heert zijn, Bemasselt, berompelt tot in haer fronsse’; vgl. daarvoor ook U 208.

191 d'ambacht, nl. het schilders-ambacht.

193 snotvincken, snottebellen.

194-5 Deze regels refereren aan een bekend element uit de ‘verkeerde wereld’ (vgl. aant. r. 22-3), en mgl. meer in het bijzonder uit ‘Van dat Luyeleckerlant’ (in: VGD ed. 1899, p. 142-50), m.n. 144, r. 15-20: ‘... soo sietmen daer over alle t'lant in de lucht de Hoenderen / Gansen / Duyven / Snippen / ende ander Ghevoghelte vlieghen [...] ende isser yemant soo luy dat hijse niet vangen en mach / so vlieghen sy dien wel van selfs inde mondt [...]’. sneppen = mgl. een vroege (volks-etymologische?) verwijzing naar snipverkouden (een woord waarvan ons overigens geen 16e-eeuwse bewijsplaats bekend is).

196 Vriesen, Friezen; hier dubbelz. voor vrieskou, vorst.

197 Haren, kou-toponiem: eig. plaatsje in Vlaanderen; hier personificatie van de haren (d.i. schrale, snijdende) wind, i.h.b. de oostenwind.

199 Turcken, dubbelz. voor het zo geheten volk en voor toortsen, fakkels. De voortzetting van de Turkse veroveringstochten in de 15e en 16e eeuw leidde in veel prognosticaties tot een apart hoofdstukje waarin de te verwachten vorderingen van hun legers werden voorspeld; er werden zelfs ook volledige prognosticaties aan gewijd. bijster, zeer.

200 Soodatmer, soodat men (da)er.

201 schellinck, munt ter waarde van 6 stuivers.

202 verberren, verbranden.

[p. 95]

205

Goede dicke pappe en boeckweyenbry.

 

En daer salder veel, ick derf 's wel belijen,²⁰⁶

 

Al en sijn 't gheen jonckers, op muylen rijen.²⁰⁷

 

En menighen ezel, al mach 't er vuylen,²⁰⁸

 

Sal oock willen rijen op muylen,²⁰⁹

210

Maer si sullen goeden coop wesen dit jaer,²¹⁰

 

Want om twaelf stuyvers cooptmer wel een paer.²¹¹

 

Ende in desen tijt coemt aenghestreken

 

Den Derthienavont en dan siet men onbesweken²¹³

 

Menighen coninck sonder landt domineren.²¹⁴

215

Al sou men 't ghelt in de lombaerde finieren.²¹⁵

 

En tsanderdaechs moet men dicke vasten.²¹⁶

 

Dus maect desen avont veel beroyde gasten.

 

Ende te Vastelavont, ick moet belijen,²¹⁸

 

Siet men loopen veel mommerijen.²¹⁹

220

En dan siet men sonder beyen²²⁰

 

Die winter terstont van ons scheyen.

206 ick ... belijen, ik moet het zeker verklaren, zeggen.

207 op muylen rijen, uitdr.: ‘er zijn gemak van nemen’, ‘het op z'n sloffen (= muylen) doen’, waarin muylen = dubbelz. voor muildieren. Vgl. WNT 9, 1202 en F.A. Stoett, Ndl. spreekw., spreekwijzen, uitdr. en gezegden, dl. 2 (1916), p. 252, nr. 1979.

208 vuylen, wsch. winderig zijn.

209 rijen, dubbelz. voor bespringen, copuleren.

210 si, nl. de muylen, hier in de bet. pantoffels.

211 cooptmer, coopt men (da)er.

213 Derthienavont, Driekoningenavond (5 jan.). onbesweken, onbevangen.

214 coninck sonder landt, d.i. persoon die zich t.g.v. Driekoningen als koning heeft uitgedost. De koningen werden, meestal door loting, gekozen en konden degenen die aan de loting hadden meegedaan beschouwen als tijdelijke onderdanen. Ze maten zich in ieder geval een kroontje aan, maar konden ook de rest van hun kleding aanpassen aan hun tijdelijke waardigheid. Vgl. Pleij 1972/3, p. 201-7. De referenties aan dit feest in de spotprognosticaties (vgl. A 61-66, S 63-68, H 40-43) impliceren steeds dat het feest vooral werd gevierd door minimumlijders, die hun uitspattingen de dagen erna met (des te schrijnender) armoe moesten bekopen. Hieruit blijkt dat men de functie van dit soort feesten, nl. die van uitlaatklep, waarmee men de traditionele rolverdeling alleen maar bevestigde en zelfs versterkte, haarfijn aanvoelde. domineren, heersen; mgl. dubbelz. voor feestvieren.

215 lombaerde, lommerd. finieren, bijeenbrengen.

216 tsanderdaechs, kort daarna. dicke, dikwijls.

218 Vastelavont, de avond, de dag, of bij uitbreiding de drie dagen die voorafgaan aan de Vasten; tegenwoordig meestal ‘carnaval’. belijen, vgl. aant. r. 206.

219 mommerijen, gemaskerden of gemaskerde optochten (bekend vastelavondgebruik; vgl. Van Gilst 1974, p. 87-95).

220 beyen, beiden, wachten.

Van die lenten

Wanneer die winter uut is, na mijn verstant,
Soo coemt die lente terstont in 't lant,
Diewelcke seer soete wesen sal, ic derf 's affirmeren,²²⁵
Is 't dat hem de meert wel wilt reguleren²²⁶
En ons met haghel en wint niet en coemt bestrijen,
So sal 't goet weder sijn na mijn belijen.²²⁸
En dan coemt ons die Vasten oock aen boort²²⁹
En dan siet men aen alle canten voort²³⁰
Met vijghen, rosijnen en leckeren compost,²³¹
Stockvisch, pekelharinck is dan oock goeden cost,
Nootkens, amandelen en crakelinghen mede
Brengt die Grave van Halfvasten nae d'oude sede.²³⁴
Ende dan crijghen wy den soeten april
En dan seyndt men die sottekens waer men wil.²³⁶
Ende dan worden die paescheijeren weder gheboren.
En die vlaeyen comen dan oock te voren,
Die elck wel mach in elcken wijcke,²³⁹
Soowel die arme als die rijcke.
En dan coemt den mey ons oock beneven,

225 ic ... affirmeren, ik dien het te benadrukken.

226 hem reguleren, zich ordelijk gedragen.

228 na mijn belijen, naar mijn overtuiging.

229 Vasten, vastentijd; hier wsch. gepersonifieerd.

230 siet ... voort [van voresien], neemt men overal maatregelen, bereidt men zich overal op voor.

231 compost, vruchtenmoes.

234 Grave van Halfvasten, een als een soort Sinterklaas optredende personificatie van het Halfvasten-feest, d.i. een onderbreking van het regime van de Vasten, met feestelijkheden die de uitbundigheid van de Vastelavond-viering vaak evenaarden; vgl. P. de Keyser, in: Volkskunde 44 (1941/2), p. 28-42.

236 En ... wil, nl. op Verzendekensdag (l apr.), de dag waarop men probeerde iemand met een onmogelijk uit te voeren boodschap op pad te sturen. Vgl. voor een amusant ‘Refereyn up Verzenderkensdag’ van Eduard de Dene: Degroote 1947, p. 332-3.

239 Die ... mach, die iedereen (erg) lekker vindt.

[p. 96]

 

Venus

[p. 97]

 

Diewelcke sal, vry sonder sneven,²⁴²

 

Seer schoon ende coel wesen voorwaer,

 

Is 't dat hi is ghelijck hi was over jaer.²⁴⁴

245

Ende als 't tsmorghens schoon weer is, so sullen certeyn

 

Dees venuspagiën groot en cleyn²⁴⁶

 

's Morghens loopen om haer gheriefken

 

En cruypen en sluypen als een hoenderdiefken.

 

Maer venuscamenierkens, dees aerdighe nichtkens,²⁴⁹

250

Schijnende eerbaer, nochtans lichtkens,²⁵⁰

 

Na 's Merckgravenlije siet men se loopen²⁵¹

 

En te Hoboken ontbijten met grooten hoopen.²⁵²

 

En na den Rolwaghen siet men se oock seylen,²⁵³

 

Achter Spaengjens Hof, daer men met volle teylen²⁵⁴

255

Soetmelck met wittebroot mach slabben.^254-5

 

Ende van daer siet men se na Borgherhout drabben²⁵⁶

 

Ende voorts yewers in een gracht oft achter een haghe,²⁵⁷

 

Ende daer crijghen si altemets die neghenmaentsplaghe.²⁵⁸

 

Ende dan souwen si noch wel maecht bliven dees aerdige drillen,²⁵⁹

260

Tenwaer 't sake, dat den buyck niet en wou swillen.²⁶⁰

242 sonder sneven, stoplap: ongetwijfeld.

244 over jaer, vorig jaar.

246 venuspagiën, ‘venus-pages’, d.i. minzieke knapen.

249 venuscamenierkens, minzieke meisjes. nichtkens, ontuchtige meisjes.

250 lichtkens, nl. van zeden.

251 's Merckgravelije, de tegenwoordige Markgravenstraat in Antwerpen, die in de 16e eeuw een wulpse reputatie had. Vgl. J.F. Willems, Hist. onderz. naer den oorspr. en den waren naem der openb. plaetsen e.a. oudheiden v.d. stad Antwerpen (1828), p. 136.

252 Hoboken, bekend uitgaansoord bij Antwerpen (vanwege de daar goedkope drank, vgl. aant. r. [59-62]). Vgl. ook H 74.

253 Rolwaghen, kroeg-bordeel; bekende, vaker voorkomende Antwerpse huisnaam (vgl. Carthotheek Stadsarch. Antwerpen).

254 Spaengjens Hof, kroeg-bordeel; vgl. J.F. Willems, a.w. (aant. r. 251), p. 134.

254-5 daer... slabben, overdrachtelijk: het minnespel bedrijven; vgl. ‘wittebroods-’ of ‘zoetemelksweken’ als aanduiding van de eerste onbezorgde weken van het huwelijk (?).

256 Borgherhout, plaatsje bij Antwerpen, om dezelfde reden als Hoboken (r. 252) bekend om de er heersende lichtheid van zeden. drabben, draven, rennen.

257 yewers, ergens. gracht, greppel.

258 altemets, soms.

259 drillen, dellen.

260 Tenwaer 't sake, indien het zo was.

Van den somer

Tsanderdaechs na de lenten, dit seg ick omer,²⁶²
Soe coemt den eersten dach van den somer
Ende die sal heet ende drooge wesen op alle termijnen,
Is 't dat die sonne wel werm wilt schijnen.
Ende 't sal oock altijt schoon weer sijn ende niet nat,
Is 't dat niet en reghent, verstaet wel dat.²⁶⁷
En 't coren sal dan fraey sijn, sonder ghecken,
Om ghemackelick twee gheliefkens te bedecken.
Ende daer salder veel haren legher in maken,
Die anders aen gheen bedde en connen gheraken.
Ende daer en sal gheen onweer wesen voorwaer,
Is 't dat niet en blixemt oft en dondert, dat 's claer.
Ende die kriecken en kerssen sijn dan met grooten hoopen,
Soodat men se om ghelt sal vercoopen,
Meer dan wechgheven, wilt dit ghelooven.
En als 't coren af is, soo bindt men 't tot schooven.
Hier hebt ghi den somer claer, goet en jent²⁷⁸
En hoe dat nu wesen sal sijn regement.²⁷⁹

262 Tsanderdaechs, de volgende dag. omer, vorm van ommer (= immer, d.i. ‘met nadruk’); terwille van rijm (?).

267 dat, dat 't.

278 jent, mooi, schoon.

279 regement, heerschappij, gedrag.

[p. 99]

Van den herft

Den eersten dach na den somer schoon
Soo springt den herft uut sinen throon²⁸²
En die brengt ons peiren en appelen abundant,²⁸³
Pruymen, noten en mispelen vailiant²⁸⁴
En wijndruyven, niet om verfraeyen.²⁸⁵
En is 't dat den wijngaert wel is ghelaeyen,²⁸⁶
So sullen daer veel besiën sijn.²⁸⁷
En rijpen se wel, so maken se goeden wijn
Oft leckeren most, die de vroukens wel mueghen,²⁸⁹
Want si drinckenten gheerne met groote tueghen.
En dan coemt Sinte-Martensavont ons oock by²⁹¹
En dan maken haer die kinderen met vieren bly²⁹²
En roepen: ‘Stoock vier, maeck vier,’ also si pleghen,²⁹³
En maken groote vieren, hebben si wel ghecreghen
Hout en torf daertoe goet.
En met eten en drincken maect men dan oock moet²⁹⁶
En die mispelen sal men dan over den balck worpen²⁹⁷
En goeden Rijnschen most slorpen.
Hier hebt ghi den herft ghepresen,
Die alle druck wel can ghenesen.³⁰⁰

282 D.w.z. dan wordt de herfst actief.

283 abundant, overvloedig.

284 vailiant, voortreffelijk.

285 niet om verfraeyen, de allerfraaiste (vgl. voor constructie aant. U 104).

286 wel is ghelayen, overvloedig is beladen, i.c. met druiven.

287 besiën, druiven.

289 most, appelwijn. vroukens, vgl. aant. U 134. mueghen, lekker vinden.

291 Sinte-Martensavont, de dag vóór Sint-Maarten (10 nov.); vgl. voor de gebruiken J. Schrijnen, Ndl. volkskunde, dl. 1 (1915), p. 116.

292 vieren, vuren, i.c. de traditionele, St. Maartensvuren.

293 Stoock... vier, traditionele nog recentelijk opgetekende leus bij het inzamelen van de brandstof (vgl. K.C. Peeters, Eigen aard, 1963, p. 258).

296 maect ... moet, spant men zich dan ook in.

297 mispelen, herfstvrucht. sal ... worpen, uitdr.: er kwistig mee omspringen, er veel van eten (in kader van feestviering; vgl. A. de Cock en I. Teirlinck, Kinderspel en kinderlust in Z.-Ndl., dl. 7, 1907, p. 105).

300 druck, bedruktheid.

Conclusie

Beminde leser, wilt in dancke ontfanghen
Mijn pronstelcatie, sonder verstranghen,³⁰³
Die ick ghemaect hebbe, sonder verwijte,
Door begheerte en tot elckens profijte
En den swaermoedighen tot recreatie
En voor den ledighen een collatie³⁰⁷
En om den tijt daermede te vergheten.
Want leecheyt, dit moet ghi weten,
Is een moedere van alle boosheyt quaet.
Daerom, al is 't slecht, nochtans in dancke ontfaet,³¹¹
Want daer salder meer worden ghemaect,
Die 't niet soo wel als ick en sullen hebben gheraect,³¹³
Al sijn 't groote meesters die sulcx beghinnen meest.
Bevolen blijft den Vader, den Soon en den Heylighen Gheest.

316Gheprint t'Antwerpen met consente van den Hove, in den Schilt van Artoys,³¹⁶ 317by die Weduwe van Jacob van Liesveldt.

318Onderteekent, J. de Perre.³¹⁸

303 sonder verstranghen, zonder terughoudendheid, vrijmoedig.

307 collatie, vermaning, les.

311 Deze regel geeft een variant van de in conclusies en epilogen van toneelstukken gebruikelijke bescheidenheidsformules (ontfaet = ontvangt).

313 Die het niet zo goed als ik hebben getroffen.

316 consente, toestemming.

318 J[an] de Perre, de secretaris der Geheime Raad, namens welke hij octrooien als het onderhavige ondertekende. Als zodanig actief tussen ca. 1556 en ca. 1568. Vgl. BB VII, 371.