Een koopman in Venetië

[p. 85]

Slotbeschouwing

Op grond van de resultaten uit de voorgaande hoofdstukken kunnen we nu de balans opmaken en een poging doen om de kernvraag te beantwoorden die in de inleiding is gesteld: wat is dit voor een boekje? Wanneer, waar en door wie is het geschreven? Voor wie en met welk doel is het vervaardigd?

De exacte datum van het handschrift is niet bekend. Het enige aanknopingspunt in de tekst is de vermelding van het graf van Sint Bernardinus, dat in Aquila bezocht kan worden (1044). Bernardinus van Siena is in 1444 gestorven en in 1450 heilig verklaard. Dit laatste jaartal kan als een terminus post quem opgevat worden. Het schrift zelf verwijst naar de late vijftiende of het begin van de zestiende eeuw.

Uit de wijze waarop de tekst in het handschrift wordt gepresenteerd en uit het taalgebruik kan worden afgeleid dat de moedertaal van de auteur Nederlands is geweest. Hij schreef Italiaanse zinnen en plaatste de Nederlandse vertaling eronder. Bij analyse blijkt dat het Nederlands (vooral wat de spelling betreft) correct wordt weergegeven, in tegenstelling tot het Italiaans. Op grond van de Middelnederlandse dialectkenmerken kan men de moedertaal nog nauwkeuriger vaststellen: de auteur is zonder enige twijfel een Brabander geweest. Daarnaast wijst het gebruikte Italiaans op een dialect uit de Veneto.

Dit dialect heeft de auteur zichzelf eigen gemaakt in een Italiaanstalige omgeving. Uit de inhoud van de tekst waar de hoofdpersonen in Italië hun dialoog voeren, en uit de op de laatste dialoog aansluitende brief, waarin sprake is van een leerling-koopman die vanuit Venetië naar zijn meester in het Noorden schrijft, mogen we waarschijnlijk de gevolgtrekking maken dat het boekje in Italië tot stand is gekomen. En het ligt voor de hand daarbij aan Venetië te denken, mede omdat de vroegst bekende bezitter een Venetiaanse edelman is geweest.

De auteur van het Koopmansboek is anoniem. De onderwerpen die hij aansnijdt zowel op praktisch als ethisch gebied, zijn afkomstig uit het koopmansmilieu van de late Middeleeuwen. Waarschijnlijk wordt het achterdoek van deze koopmanswereld gevormd door de handelscontacten tussen Vlaanderen/Brabant en Venetië. De praktische onderwerpen die hij behandelt vinden we terug in contemporaine boeken die de koopman ter beschikking stonden. De manier waarop de auteur gebruikmaakt van bijbelse en klassieke bronnen

[p. 86]

vormt een aanwijzing dat hij de Latijnse school geheel of gedeeltelijk heeft doorlopen. In ieder geval kende hij Latijn. Kort samengevat: vermoedelijk is de schrijver een behoorlijk geschoolde Zuid-Nederlandse koopman die stage loopt in Venetië.

Het opvallendste kenmerk van deze tekst is de tweetaligheid. De auteur schreef, zoals gezegd, Italiaanse zinnen en plaatste daaronder de Nederlandse vertaling. Het eerste doel is ongetwijfeld geweest: het leren van een vreemde taal, in casu Italiaans. Het overtuigendste argument hiervoor is de passage van de cijfers en getallen, waarbij tot (honderd)duizend wordt geteld en waarbij alleen het Italiaans voluit geschreven is. Naast het leren van Italiaans - een proces dat als een rode draad door heel de tekst loopt - dient de inhoud nog een ander didactisch doel. De onderwerpen die behandeld worden zijn situationeel gebonden: ze hebben alle te maken met de koopmanswereld. De functie van de tekst is dus in de eerste plaats die van een leerboek, in het bijzonder een taalleerboek, maar tegelijkertijd worden de leerling praktische zaken met betrekking tot zijn beroep bijgebracht. Een methode die wij tegenwoordig communicatief zouden noemen, dat wil zeggen een taal leren, niet vanuit de grammatica, maar vanuit de (fictieve) praktijk. Een Berlitz avant la lettre!

Een tweetalige tekst dus. Het lijdt geen twijfel dat het boek met betrekking tot dit punt in de traditie staat van meertalige gespreksboekjes. Aanknopingspunten werden gevonden in de op Nederlands grondgebied ontstane Livre des Mestiers (Frans-Nederlands) en het op Italiaanse bodem verschenen Italiaans-Duitse Sprachbuch. Echter, na analyse van de verschillende werken kon, op enkele overeenkomsten met het Livre des Mestiers na, geen directe verwantschap worden aangetoond tussen het Koopmansboek en deze gespreksboekjes. De auteur is zeker bekend geweest met de traditie, maar het gaat te ver om een bepaald gespreksboekje als directe bron aan te wijzen. Dit hoeft overigens niet te betekenen dat het om een originele tekst gaat. Dit soort gespreksboekjes zijn typische gebruiksvoorwerpen en er is uiteraard veel spoorloos verdwenen. We kunnen dan ook alleen maar gissen naar de wijze waarop het Koopmansboek tot stand is gekomen.

Denkbaar is dat hij verschillende bronnen, zoals bloemlezingen van allerlei soort, tot zijn beschikking had en dat hij daaruit - misschien slechts ten dele - zijn boekje heeft samengesteld. Hierboven (p. 84) is al gewezen op de talrijke florilegia die gedurende de Middeleeuwen in omloop waren en, niet te vergeten, op het zeer getrainde geheugen van de middeleeuwer, waardoor hij als het ware een persoonlijk florilegium in het hoofd opsloeg.

Ook is het mogelijk dat de auteur een vergelijkbaar boekje onder ogen heeft gehad, waar hij dan dankbaar gebruik van heeft gemaakt. Dat zou zelfs een anderstalige tekst geweest kunnen zijn, die hij, geheel of gedeeltelijk, in het Italiaans en vervolgens in het Nederlands heeft omgezet. De vele correcties, zo-

[p. 87]

wel in het Italiaans als in de Nederlandse vertaling en de typische slordigheden van een non-native speaker in de Italiaanse spelling en morfologie, zouden daarop kunnen wijzen. De doorhalingen en correcties maken het echter waarschijnlijk dat heel veel ter plekke is bedacht of in ieder geval opnieuw geformuleerd. Misschien heeft hij Italiaanse zinnen verzameld die hij in de dagelijkse omgang - in het bijzonder in het dialect van de Veneto! - heeft gehoord en later heeft opgeschreven. Maar het is ook niet uitgesloten dat de auteur als ‘Vlaming’, die het Italiaans nog beter moest leren beheersen, een Italiaanse zegsman had, die al dicterend zinnen bedacht die de schrijver van het Koopmansboek - mét fouten - opschreef en vervolgens in het Nederlands vertaalde.

Het meest voor de hand liggend lijkt een combinatie van alle genoemde mogelijkheden. Die combinatie heeft dan geleid tot de tekst zoals wij die nu kennen. Hoe dit allemaal zij, de tekst zoals die ons is overgeleverd is zonder enige twijfel een autograaf en niet een gekopieerd exemplaar. Analyse van de Italiaanse en Nederlandse zinnen toont aan dat de auteur ook zelf verantwoordelijk was voor de Nederlandse vertaling van het Italiaans. Dit zou kunnen betekenen dat het boekje voor eigen gebruik bestemd was en mogelijk als een soort kladboek of notitieboek voor persoonlijke aantekeningen heeft gediend. Het zou gebruikt kunnen zijn als oefen- en leerboek voor de auteur zelf om het Italiaans onder de knie te krijgen. Het kleine formaat van het boekje maakte het meedragen ervan gemakkelijk en de versleten staat (van voor de restauratie) lijkt erop te wijzen dat het intensief gebruikt is geweest. De historische context waarbinnen het boekje is ontstaan maakt het aannemelijk dat de auteur zijn leerboekje tijdens een stage in Venetië heeft gemaakt en gebruikt. Het vormde een goede basis om in de praktijk Italiaans te leren, Italiaans waarmee hij in het Venetiaanse handelsmilieu uit de voeten kon. Bovendien leerde hij een taal die in het internationale handelsmilieu van die tijd groot prestige genoot.