Een koopman in Venetië

[p. 11]

Het boek

De inhoud

Na een traditionele aanroeping - ‘Jhesus Maria’ - begint de tekst van het hier uitgegeven handschrift aldus (zie ook afb. 1):

Omni cosa ha soy principio.
Alle dinch heft sijn begiin.

Omni principio ha soy fine.
Alle beginsel heft sijn inde.

Omni principio con soy fine ha medio.
Alle beginsel met sinen inde heft middel.

Omni mezo ha doy chose contrarie.
Alle middel heft twe dingen tegen.

Omni contrarietà voel soy adiuto.
Alle tegenheit wilt sijn holpe.

Omni adiuto voel soy rasoen.
Alle holpe wilt sijn redelicheit.

E'-lla de besogna che omni homo parla iustamente.
Het es noet dat alle minsche spreke met rechte. (1-7)

Het zijn algemene uitspraken, zin voor zin eerst in het Italiaans, dan zin voor zin in een Middelnederlandse vertaling, enigszins beschouwend. Maar in 8 spitst de tekst zich toe:

Iusto debe esser omni mercadante.
Rechtverdich sal sijn alle coepman. (8)

En vanaf hier draait de hele tekst om kwesties - soms met breed uitweidende, ietwat abstracte ‘terzijdes’, veelal van ethische, godsdienstige en praktische aard - die allemaal van doen hebben met koopmanschap.

[p. 12]

Afb. 1. f. 1r, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 13]

Bij eerste lezing is het overigens niet zo helder dat het hier om een samenhangend geheel gaat. De auteur lijkt een aantal onderwerpen in een associatieve opeenvolging aan elkaar te rijgen, zonder dat wordt aangegeven waar het ene onderwerp eindigt en het volgende begint, waardoor het soms zelfs niet duidelijk is of een bepaald gedeelte nu wel of niet is afgerond. Bij aandachtiger lezing blijkt echter dat de tekst bestaat uit verschillende onderdelen, die niet steeds op dezelfde manier worden gepresenteerd: als wijze lessen, of in de vorm van een dialoog dan wel monoloog, of als een brief. Op grond hiervan hebben wij een keuze gemaakt voor de indeling van de tekst.

Op een aantal plaatsen is het zonder meer duidelijk dat er sprake is van een dialoog: de spreker richt zich dan rechtstreeks tot een toegesprokene: Che voy plaze misier miyo? / Wat ghelievet u min here? (27). Op verscheidene plaatsen valt uit de tekst bovendien af te leiden wat voor personen een gesprek voeren: er is een samenspraak tussen een verkoopster en een koper, een dialoog van een oudere koopman en een jonge specerijenhandelaar, een vertrouwelijk gesprek van een oudere man met zijn jonge vriend, en een dialoog tussen een Italiaanse koopman en een collega uit de Lage Landen. Maar, als gezegd, het wordt ingewikkelder daar waar men als lezer zich afvraagt of een dialoog wel of niet ten einde is en overgaat in een monoloog of een algemene beschouwing van de auteur/verteller.¹

Hieronder volgt de inhoud.

1 Zo is het bijvoorbeeld zeker dat het gesprek van de verkoopster en de koper in 104 nog aan de gang is: de koper zegt Madona mya graciosa, voy disete el vero / Mine suverlike vrouwe, ghy segget waer. Maar vanaf 105 tot en met 170 is het onduidelijk hoe we de tekst moeten lezen. In 105 kan zowel de ‘hij’ als de ‘zij’ aan het woord zijn en dan eventueel doorgaan tot en met 111, waarna in 112 de ander weer een vraag stelt, die vanaf 113 wordt beantwoord. Maar dat - eventuele - antwoord gaat vervolgens over in een godsdienstige beschouwing (doorlopend tot en met 170) die niet als een ‘gesprek’ kan worden geïnterpreteerd. Het hele stuk vanaf 105 (of vanaf 112 dan wel 113) kan echter ook gelezen worden als een beschouwende monoloog van de koper óf van de verkoopster óf als een overpeinzing van de auteur/verteller.

I. Inleidende wijsheden (1-24)

De auteur begint zijn werk met een aantal sententies - algemene gezegdes - die pleiten voor ‘het midden’. Vervolgens noemt hij enkele noodzakelijke voorwaarden voor rechtvaardig koopmanschap: een koopman moet rechtvaardig, welbespraakt en betrouwbaar zijn. De schrijver waarschuwt voor een koopman die onbetrouwbaar is. Een publiek dat niet in staat is een goede koopman van een slechte koopman te onderscheiden wordt zelf bedrogen. Vertrouw niet iedereen.

[p. 14]

II. Gesprek Verkoopster en Koper (25-111)

De tekst vervolgt met een gesprek tussen een vrouw (verkoopster) en een heer (koper). Aan deze samenspraak ligt een situatie ten grondslag die typerend is voor het koopmansberoep. Hoe benader je een koper? Hoe prijs je je koopwaar aan? Hoe onderhandel je over de prijs en de wijze van betaling? Het is duidelijk dat een verkoper of verkoopster goed van de tongriem moet zijn gesneden en het imago van betrouwbaarheid moet uitstralen. Pas dan zal de klant vertrouwen in hem of haar hebben en tot de koop overgaan. Bij het onderhandelen over de betaalwijze blijkt dat betrouwbaarheid niet alleen een zaak is van de verkoper, maar ook van de klant. Zoals de verkoper het vertrouwen van de koper vraagt als het gaat om de kwaliteit van het product, zo vraagt de klant het vertrouwen van de verkoper inzake de wijze van betaling. Déze verkoopster vindt een afbetaling in termijnen zonder borg of pand als garantie niet acceptabel: Sy tu non ha' pezeria né pigno, qua tu non pò' fare mercato / En hebdi noch borge noch pant, hier en mogedi niet doen comescap (81). Dit voorval is aanleiding voor het uitwisselen van enkele wijze lessen over het geweten en over betrouwbaarheid. Het geweten is een spiegel van de ziel; het goede geweten is edel boven alles; een zuiver geweten is rijkdom. Wie zijn naaste bedriegt, verliest het goede geweten en daarmee het paradijs.

III. Wijze lessen (112-170)

Tot zover kan het aan de orde gestelde nog steeds min of meer direct betrokken worden op de koopmanswereld. Maar dan tilt de auteur de bespreking van het onderwerp op een hoger niveau door het gesprek een filosofische wending te geven met de vraag: Que te inpara de questo mundo / Wat duncket u van deser werelt? (112). Wat er dan volgt is een uiteenzetting over de valsheid, de bedrieglijkheid van de wereld, die in schril contrast staat met gegevens uit de Schrift, de wet van God. De wereld is een bedriegster, want ze doet haar belofte niet gestand: ze belooft veel maar geeft weinig en ze spoort aan tot onbetrouwbaarheid en bedrog. Van het onderwerp ‘bedrog’ in de koopmanswereld is de auteur uitgekomen bij de betekenis van bedrog in het algemeen: wie zijn naaste bedriegt, krenkt God. Als door een soort van kettingreactie belandt de auteur tenslotte bij de onvermijdelijkheid van de dood. Wie God niet vreest, leeft in het ongewisse. Wie niet aan de dood denkt, leeft in het ongewisse. In de dood worden alle mensen aan elkaar gelijk: arm en rijk, jong en oud. De enige bescherming tegen de onvermijdelijke dood is rechtvaardigheid, een van de drie kwaliteiten die in de inleiding vermeld worden als onontbeerlijk voor goed koopmanschap (vgl. 8).

[p. 15]

IV. Gesprek Meester en Dienaar (171-256)

Bij 171 begint evident een dialoog. Deze kan getypeerd worden als een sollicitatiegesprek tussen een jonge specerijenhandelaar en een oudere edelman. De jonge koopman knoopt een gesprek aan met een edelman die voorbijkomt. Als deze hem naar zijn beroep vraagt, vertelt de jongeling dat hij een expert is in het conserveren van (bedorven) peper en andere specerijen. De edelman is zeer met hem ingenomen en biedt aan hem in dienst te nemen. Vervolgens wordt er onderhandeld over de duur van de aanstelling en de arbeidsvoorwaarden. De werkgever stelt een salaris van tien dukaten per jaar voor, met inachtneming van een proefperiode en een eventuele bijstelling van het salaris. De specerijenkoopman - de werknemer - vindt het aangeboden salaris aan de lage kant en stelt een wederzijdse proefperiode van een maand voor met eventuele bijstelling van het loon. Hij omkleedt zijn antwoord met gezegdes en wijsheden, zoals ‘vriendelijke woorden vullen geen buidel’ (201, 210), dat is: ‘praatjes vullen geen gaatjes’.

De edelman reageert positief op het voorstel en maakt eveneens gebruik van diverse sententies om zijn tevredenheid over de antwoorden van zijn toekomstige dienaar uit te drukken. Zo stelt hij dat iemand die wijs is de juiste woorden op het juiste moment weet te kiezen. De edelman vervolgt het gesprek met het noemen van eisen die hij aan zijn nieuwe knecht stelt. Vóór alles moet een dienaar gehoorzaam zijn, in de eerste plaats natuurlijk aan God, vervolgens aan zijn heer. Een gehoorzame dienaar onderhoudt niet alleen de tien geboden van God, hij onderwerpt zich ook aan de tien huisregels van zijn meester.

(Op dit punt (fol. 14v) breekt de dialoog af, terwijl de pagina nog niet vol is: de laatste Italiaanse regel (256) is niet in het Middelnederlands vertaald, en als de tekst weer begint op de volgende bladzijde is de dialoog in ieder geval afgelopen en bevinden we ons in een reeks ‘wijze lessen’).²

2 Hier speelt het handschrift ons parten: na fol. 14 zijn er twee folia verloren gegaan. Zie hierna in de paragraaf over het handschrift p. 27

V. Wijze lessen (257-373)

Na deze dialoog volgt een gedeelte dat gewijd is aan allerlei algemene wijsheden in de vorm van spreuken, gezegdes en citaten. Met name het beschikken over sapientia (wijsheid) en prudentia (inzicht en verstand) - twee benamingen voor dezelfde kardinale deugd - wordt beschouwd als een groot goed: inzicht is zaliger dan kostbaar zilver of goud; wie inzicht heeft zal altijd voldoende hebben; spreek met verstand en zwijg als u uw vijand ziet. Daarnaast wordt gewaarschuwd voor het aanschouwen van mooie vrouwen: zelfs de grootste ge-

[p. 16]

leerden kunnen haar geen weerstand bieden. Deze les wordt geïllustreerd met beroemde voorbeelden uit de Grieks-Romeinse cultuur en de bijbel.

VI. Gesprek van twee vrienden: Oudere Vriend en Jonge Vriend (374-1288)

Wat de omvang betreft neemt dit gesprek een prominente plaats in: het beslaat meer dan de helft van de totale omvang van de tekst.

De auteur leidt deze dialoog in met de mededeling dat hem een verhaal over twee vrienden ter ore is gekomen. De oudste van de twee bekent zijn vriend dat hij tegen beter weten in verliefd is geworden op zijn dienstmaagd. Zij is niet alleen dwaas, maar ze drijft ook de spot met alle mannen. En toch houdt hij van haar. De verliefde man vraagt zijn vriend hem te adviseren. Deze geeft gehoor aan dit verzoek en omkleedt zijn raadgevingen telkens met argumenten ontleend aan de bijbel en andere gezaghebbende bronnen (399-424).

Ten eerste wijst hij zijn vriend erop dat deze zichzelf schade toebrengt door verliefd te worden op een vrouw, want wie verliefd is, is nooit meer bij zichzelf, maar is altijd bij de geliefde. Zijn advies luidt dan ook: word nooit verliefd, want de geliefde zal haar slechte aard laten zien en de man te gronde richten; door haar zal de man al zijn kracht en al zijn deugden verliezen (met verwijzing naar Salomon en Hieronymus, 425-460). Maar er is nog een reden om niet verliefd te worden. Wie verliefd is kan de geboden van God niet onderhouden. Het is daarom beter alleen God boven alles en iedereen te beminnen, want niemand kan Hem overtreffen in deugdzaamheid, niemand is schoner, rijker, machtiger, zoeter, groter, vreugdevoller en rechtvaardiger dan God.

Vervolgens weidt de jongere vriend uit in een zeer lange monoloog (461-847): over rechtvaardigheid (iustitia) en een aantal andere deugden waarover God in de meest volmaakte vorm beschikt. Zijn conclusie is dan ook dat zijn vriend God boven alle mensen dient te beminnen en dat hij dus uitermate dwaas is door van zijn dienstmaagd te houden. Liefde voor deze wereld betekent immers verlies van de andere wereld. Het materiële bezit is niets anders dan vuilnis en eeuwige dood. De wereld is onbestendig en veranderlijk en levert je uiteindelijk niets op (461-571). Deze beschouwingen over de ijdelheid en vergankelijkheid van dit aardse bestaan koppelt de auteur vervolgens aan de ijdelheid en vergankelijkheid van de koopmanswereld. Om zijn argumenten kracht bij te zetten memoreert de auteur de vergankelijkheid en vergane glorie van beroemde bijbelse en antieke helden (572-737). Zijn conclusie: bemin daarom alleen God, want Hij is machtiger, rijker en schoner dan alles en iedereen. Wat niet van Hem komt is alleen maar rook die vervliegt. Kortom, het zou een grote dwaasheid zijn om verliefd te worden op je dienstbode. Heb je haar daarentegen nodig omdat ze nuttig is voor het huishouden, zorg er dan voor dat ze haar werk goed doet, want aan een slordige huishoudster heb je niets op je oude dag! (647-847)

[p. 17]

De verliefde vriend is heel dankbaar voor dit verstandige advies. Maar hij is nog niet helemaal tevreden gesteld. Hij prijst zijn dienstmaagd als een geweldige huishoudster, een voortreffelijke kokkin, en somt allerlei gerechten op die zij kan klaarmaken. Hij kan zich deze gerechten en hun ingrediënten permitteren. Zijn welvarende levensstijl, zo concludeert hij, heeft hij behalve aan Gods genade te danken aan zijn koopmanschap. En deze constatering is voor hem aanleiding om een ander onderwerp aan te snijden. Hij gaat over op het thema ‘valse kooplieden’, kooplieden die hun klanten bedriegen. Opnieuw vraagt hij zijn jongere vriend om advies (848-982).

In het gesprek dat hierop volgt wordt het probleem ‘borg staan voor iemand’ besproken; de jongere vriend raadt dit ten sterkste af. Veel beter is het je te concentreren op het koopmansberoep zelf. Zorg dat je als koopman rechtvaardig handelt en dat je geen geloof hecht aan leugens en roddelpraat. Hij weet waar hij het over heeft, want hij spreekt uit ervaring. Vervolgens leert hij zijn vriend op welke manier hij winst kan maken in de specerijenhandel en waarschuwt hem voor bedriegers en oplichters in de koopmanswereld (983-1021). Hij verstrekt allerlei informatie over diverse handelsroutes en plaatsen langs de Adriatische kust, de voordeligste koopjes, conventies en gebruiken in het internationale koopmansverkeer. Verder heeft hij scherpe kritiek op kooplieden die hun geld verdienen met ‘het verkopen van vers vlees’: hij heeft hier het oog op pooiers. Hij drukt zijn vriend op het hart om geen zaken met dit soort lieden te doen. Een andere belangrijke les is nog dat een goede koop alleen gesloten kan worden indien de koopman te allen tijde over alle soorten munteenheden beschikt (1022-1230).

Zijn oudere kameraad, die deze stortvloed van informatie over zich heen heeft laten komen, kan niet anders dan beamen dat geld inderdaad zeer geliefd is bij iedereen. Hij moet echter tot zijn spijt bekennen dat hij zelf niet kan tellen, maar dit graag zou willen leren. Dit verzoek wordt ingewilligd en op de volgende vijf bladzijden worden de Arabische cijfers van 1 tot en met 99 gepresenteerd, met daarboven steeds de voluit geschreven Italiaanse benamingen die hiermee corresponderen. Dit gesprek wordt afgesloten met een tevreden opmerking van de oudere vriend: met wat hij geleerd heeft kan hij nu goede zaken doen, want hij kan ook tellen en rekenen (1231-1288).

VII. Gesprek Italiaanse koopman en Nederlandse koopman (1289-1424)

Het nu volgende gesprek vindt plaats tussen een ‘Vlaming’ (in de tekst aangeduid met Duusche (1289) en Vlaminch (1291))³ en een Italiaan. Waarschijnlijk

3 Over het probleem tudisco/Duusch, Flamingo/een Vlaminch en ‘Zuidelijke Nederlanden’, zie hierna p. 51 en 292.

[p. 18]

speelt het zich af in Italië (vergelijk 1303). De Italiaanse koopman handelt in specerijen en nodigt zijn collega uit zaken met hem te doen. Deze toont zich geïnteresseerd, maar vindt de prijs die de specerijenhandelaar vraagt veel te hoog: in Rusland zou hij voor hetzelfde bedrag twee keer zoveel kunnen kopen. De Italiaanse koopman laat zich door dit argument geenszins van de wijs brengen. Hij laat zien dat de reactie van de ander is ingegeven door onkunde en gebrek aan zakelijk inzicht. Immers iedere weldenkende en zichzelf respecterende koopman zou hebben begrepen dat hij onmogelijk zijn koopwaar tegen kostprijs kan verkopen. Een koopman die zijn waren verkoopt zonder loon te vragen voor de moeite en zorgen die dit vak nu eenmaal met zich meebrengt, is geen goede koopman. Wat zou hij er daarom van vinden bij hem in de leer te komen? Binnen een jaar zou hij hem de kneepjes van het vak kunnen leren, en daarna zou hij het koopmansberoep overal ter wereld met succes kunnen uitoefenen. Op zo'n aanbod kan de koopman uit het noorden natuurlijk geen nee zeggen. Hij stemt erin toe knecht te worden bij de Italiaan.

VIII. Monoloog Nederlandse koopman (1425-1502)

De ‘Vlaminch’, inmiddels terug in eigen land, bidt tot God en roept diens hulp in bij het aanvaarden van zijn nieuwe baan. Hij bezint zich op de komende veranderingen: in plaats van eigen baas wordt hij nu knecht; ook zal hij moeten verhuizen. Voor hij echter naar het buitenland vertrekt, wil hij eerst zijn eigen huis en zijn voorraad aan koopwaar verhuren. Hierna vertrekt hij naar Italië (1448). Hij deelt mee dat het hem heel veel tijd heeft gekost om alle spullen van zijn heer te verkopen. Daarom is hij van plan een brief te schrijven aan zijn meester om rekenschap af te leggen van de zaken die hij tot dusverre voor hem heeft gedaan. Maar voor het zover is, heeft hij nog een aanvaring met zijn knecht, kleine Jan, die ongegeneerd een stinkende scheet laat. Hij is zo ontevreden over hem dat hij hem op staande voet ontslaat. Bevrijd van deze waardeloze nietsnut kan hij zich nu eindelijk, met Gods hulp, gaan concentreren op de brief aan zijn heer, van wie hij veel heeft geleerd over hetgeen koopmanschap inhoudt.

IX. Italiaanse brief (1503)

Met deze brief eindigt de tekst. In afwijking van de tweetalige vorm die de auteur tot nu toe heeft gebruikt bij het vervaardigen van dit boek, is de brief slechts in één taal, namelijk het Italiaans, geschreven. De schrijver van de brief, naar men mag aannemen de ‘Vlaminch’, die in Venetië verblijft, stelt zijn (Italiaanse?) meester, die zich waarschijnlijk in Antwerpen bevindt, op de hoogte van zijn handel en wandel in Italië.

[p. 19]

Het handschrift

Het handschrift waarin deze tekst is overgeleverd, wordt bewaard in de British Library te Londen onder de signatuur Add. MS 10802. Het is een handschrift op papier, naar het schrift te oordelen uit de late vijftiende of het begin van de zestiende eeuw.⁴ Uiterlijk en uitvoering maken een eenvoudige indruk. Dit bescheiden boekje echter - een bundel katernen, een paar schutbladen en een moderne band - kan ons veel informatie verschaffen over de tekst die erin te lezen is, over zijn karakter, zijn ontstaan en zijn geschiedenis.

4 Met dank aan Michelle P. Brown, handschriftenconservator van de British Library en aan J.P. Gumbert, met wie menig gesprek is gevoerd.

De structuur van het handschrift

Het boekje, gefolieerd van 1 tot 93, bestaat uit 92 papieren bladen in quartoformaat (4°) met de afmetingen 200 × 135 mm, en een tussen de eerste twee bladen ingebonden jongere strook papier van 95 × 107 mm met enkele latere aantekeningen, die merkwaardigerwijs het folionummer 2 gekregen heeft. In het hele boek komt één soort watermerk voor: een zwaan met een lange, naar achteren gebogen hals en met een kruis op zijn kop (afb. 2).⁵ Uit nauwkeurig onderzoek van de katernopbouw is gebleken dat er oorspronkelijk 96 bladen geweest moeten zijn, die verdeeld waren over zes katernen. Het eerste en het laatste blad zijn verdwenen, waarschijnlijk zonder tekstverlies, want het is aannemelijk dat begin en einde van de tekst bewaard zijn gebleven.⁶ Misschien hebben deze bladen als schutblad gediend of waren zij als dekblad op een vroegere band geplakt en zijn zij met deze band verwijderd. Verder zijn twee bladen, vermoedelijk mèt tekst, verloren gegaan tussen de huidige folia 14 en 15. Het handschrift heeft namelijk een oude foliëring, waarschijnlijk van de schrijver zelf (zichtbaar tot fol. 62), en deze springt van 13 (fol. 14) naar 16 (fol. 15); de oude folia 14 en 15 zijn dus verdwenen. Het waren de laatste bladen van het eerste katern. In het hele handschrift moeten de buitenste bladen van deze vrij dikke katernen van acht dubbelbladen door slijtage zijn losgeraakt, waardoor het wegraken van deze twee bladen gemakkelijk valt te verklaren.

5 Er zijn wel twee duidelijk onderscheiden vormen die door elkaar en in gelijke aantallen voorkomen. Dit toont aan dat het om ‘twins’ gaat, dat wil zeggen dat zij afkomstig zijn uit twee gelijktijdig, d.w.z. om en om, gebruikte schepvormen.

6 Het blad waarop de tekst begint en waar oorspronkelijk één blad aan voorafgegaan moet zijn, draagt zowel in de nieuwe als in de oude foliëring folionummer 1. En aan het einde breekt de tekst niet zomaar af, maar wordt afgesloten door een brief.

[p. 20]

Afb. 2. Watermerk in twee vormen.

De bladindeling

De tekst is geschreven zonder dat er vooraf, zoals gebruikelijk, schrijflijnen zijn getrokken. Wel is op sommige plaatsen de ruimte waarbinnen geschreven wordt, de tekstspiegel, afgebakend door vier met een bleke stift getrokken lijnen, twee verticale en twee horizontale.⁷ Maar nog afgezien van het feit dat de afmetingen van de hierdoor verkregen ruimte heel wisselend zijn, de schrijver trekt zich ook weinig van deze afbakening aan. Het schriftbeeld wordt bepaald door paren van regels, telkens één Italiaanse en één Nederlandse,⁸ gevolgd door een witregel. Het aantal regels per bladzijde wisselt sterk, hoewel niet willekeurig: het worden er geleidelijk steeds minder. Op de eerste zeven bladen schommelt het aantal tussen de 20 en 22, later tussen de 16 en 18, vaak ook weer met uitschieters naar 20, en in het laatste gedeelte zijn er meestal slechts 14 - of zelfs 12 - regels per bladzijde, met steeds ruimer wordende afstand tussen de regelparen.

7 Dit is een zogenaamde kaderliniëring. Enkele voorbeelden van afmetingen: fol. 3r 16 <159> 25 × 22 <100> 15 mm; fol. 52r 19 <151> 30 × 17 <110> 8 mm; fol. 72r 20 <148> 31 × 20 <100> 13 mm. Mogelijk gaat het om papier dat van ander schrijfwerk was overgebleven.

8 Er zijn slechts twee uitzonderingen: in fol. 22r, 5-8 en 27r, 17-20 volgen twee Italiaanse en twee Middelnederlandse regels op elkaar.

[p. 21]

Hetzelfde geldt voor de breedte van het tekstblok. Deze wordt niet bepaald door de afbakening van de te beschrijven ruimte, maar door de lengte van de tekst die de schrijver in één regel kwijt wil. In het begin zijn de regels vaak veel te lang - of is het boekje te smal - en moet de tekst op de volgende regel worden afgemaakt.⁹ Meestal kiest de schrijver echter voor een ander middel: als de tekst te lang is, wordt de rest, één of enkele woorden, in de ruimte eronder bijgeschreven, maar nu achteraan de regel, waarbij een accolade-achtig teken met onderstreping van de overlopende woorden aangeeft dat deze tekst bij de vorige regel hoort (afb. 3).¹⁰ In het begin is dit een frequent voorkomend verschijnsel, vaak drie of meer keer per bladzijde, maar na fol. 36v is het ineens zo goed als afgelopen. En niet alleen is het blad dan overal breed genoeg, de marges worden steeds breder door de steeds kortere stukken tekst.

De regelparen, een Italiaanse en een Nederlandse regel, zijn van elkaar gescheiden door een witregel, of beter gezegd een stukje wit van wisselende hoogte. In het begin komt het een paar keer voor dat deze witregel te smal is uitgevallen; ter verduidelijking trekt de schrijver dan een lijn over de hele breedte van het blad (het duidelijkst is dit op fol. 11v en 17r) of hij geeft met accolades aan welke regels bij elkaar horen (fol. 1v, 3r, etc.). Later heeft hij deze hulpmiddelen echter niet meer nodig en wordt de indeling vanzelf overzichtelijker.

Wij zien dus telkens hetzelfde stramien. Het boek is geschreven zonder een van tevoren vastgesteld plan. Er is geen indeling van de bladzijde gemaakt, geen afbakening van de tekstspiegel (afgezien van enkele onduidelijke uitzonderingen). Regelaantal, afstand tussen de regels en de hoeveelheid tekst die een regel zou moeten bevatten, zijn niet vooraf bepaald, maar krijgen pas in de loop van het schrijfproces hun beslag. Doch ook al slaagt de schrijver er steeds beter in zijn tekst overzichtelijk op de bladzijde te rangschikken, er is toch nog geen sprake van een vaste regelmaat, zoals men dat bij een ‘echt’ boek zou verwachten, dat immers altijd volgens bepaalde regels wordt geproduceerd. Het regelaantal blijft tot het einde toe wisselen,¹¹ en de ruimte tussen de regelparen is nooit gelijk. Dit lijkt erop te wijzen, dat wij eerder te doen hebben met een notitieschrift voor persoonlijk gebruik, dan met een boek dat tot doel heeft een tekst aan anderen te presenteren.

9 Dit komt zes keer in de Italiaanse én de bijbehorende Nederlandse tekst voor, maar opmerkelijk genoeg tien keer alleen in de Nederlandse en niet in de Italiaanse tekst. De verklaring zou kunnen worden gezocht in de mogelijkheid dat het Italiaans zich beknopter uitdrukt, maar ook in het verschijnsel dat een vertaling gewoonlijk meer woorden nodig heeft dan het origineel.

10 Hierbij is het verschil tussen het Italiaans en het Middelnederlands nog groter: van de 66 regeloverschrijdingen zijn er slechts zeven in het Italiaans.

11 Ter verduidelijking een voorbeeld: het regelaantal tussen fol. 86r en 90v bedraagt 14/14/16/14/12/12/14/14/16/16 regels.

[p. 22]

Afb. 3. f. 5v, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 23]

Het schrijven

De gehele tekst is door één hand geschreven. De schriftsoort is een eenvoudige, goed leesbare littera hybrida,¹² een lettertype dat zich onderscheidt van de littera cursiva door het ontbreken van lussen aan de stokletters (de letters b, h, k en l). Dit principe is echter niet consequent doorgevoerd: in de eerste regel op fol. 1 staat een letter h mèt lus. Pas op fol. 3r komen weer lussen voor, nu liefst zes keer, en telkens bij de letter h; in vijf van de zes gevallen gaat het om de combinatie gh. En zo gaat het voorlopig verder: letters met en zonder lussen wisselen elkaar af, de lussen overwegen bij gh, zijn elders heel schaars en komen bij andere letters dan de h nooit voor. Waarom de lussen tot de h beperkt zijn en dan ook bijna uitsluitend in de combinatie gh, is niet goed verklaarbaar. Ook hier doet zich na enige tijd een wijziging voor: rond fol. 30 worden de lussen schaars. Drie factoren zijn hiervoor verantwoordelijk: het in het begin nogal ongebreidelde schrift wordt in lichte mate gefatsoeneerd, en daarbij hoort het terugdringen van de lussen; maar evenzeer speelt een spellingverandering een rol, namelijk het weglaten van de h in het voorvoegsel ghe-, en tenslotte het onregelmatige gebruik van het woordje ghi (of ghy), waarin de h bijna altijd een lus heeft. Maar dit moet ook weer met een korrel zout worden genomen: tot de laatste bladzijden komen lussen voor. Concluderend zou men kunnen veronderstellen dat het hier niet gaat om de hand van een professionele kopiist, maar eerder om die van een weliswaar vaardige, maar vrij slordige scribent.¹³

Het schrijfproces lijkt ook niet in één keer te zijn voltooid. Op sommige plaatsen onthult de kleur van de inkt iets over de manier waarop de schrijver te werk is gegaan. Op fol. 20r is regel 1 in donkere inkt en met een scherpe pen geschreven; vanaf de volgende regel is de kleur van de inkt veel lichter en heeft de schrijver een minder scherpe pen gehanteerd: hier valt duidelijk een cesuur in het schrijven waar te nemen. Een soortgelijk verschil is ook op andere plaatsen aanwezig (bijvoorbeeld tussen fol. 24r en 24v). Een ander verschijnsel geeft echter nog meer inzicht in zijn manier van werken. Van fol. 56v tot de eerste vier regels van fol. 57v zijn de Italiaanse regels in een bleke, de Nederlandse regels daarentegen in een donkere inkt geschreven; daaruit valt duidelijk af te

12 Michelle P. Brown wees op het in haar ogen enigszins humanistische karakter van deze littera hybrida.

13 Hij was wel vertrouwd met de gebruikelijke afkortingen, die hij frequent toepast: ք voor per en par,



voor pro en p' voor pri, de tilde (een liggend streepje) voor een weggelaten m of n en andere letters (bijvoorbeeld in en̄ voor ende en q̄ voor que), 9 (naast cō) voor con, com of co, en cħ voor che.

[p. 24]

Afb. 4. f. 56v, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 25]

leiden dat hij de Italiaanse regels eerst achter elkaar heeft opgeschreven en pas daarna de Nederlandse regels heeft ingevuld (afb. 4). Het is goed mogelijk dat hij ook elders op deze wijze heeft gewerkt; hiervoor pleiten bijvoorbeeld de losse Q in regel 16 van fol. 14v (zie hieronder) of een verschrijving zoals op fol. 9v, regel 20, waar hij, in het Italiaans, per vergissing een woord uit 18, de vorige Italiaanse regel, herhaalt (en weer doorstreept). Op andere plaatsen is het zeker anders gegaan; op fol. 26v lijken de regelparen bij elkaar te horen en enkele cesuren tussen de regelparen te vallen. Dit alles maakt het zeer aannemelijk dat hier sprake is van het totstandbrengen van een nieuwe tekst, en niet van het kopiëren van een bestaande tekst.

Deze veronderstelling wordt overtuigend bevestigd door de talloze verschrijvingen, correcties, doorhalingen en toevoegingen. Vooral in het begin, op ruwweg de eerste 20 folia, is haast geen bladzijde te vinden zonder opvallende correcties: letters zijn wild doorgekrast of met inkt zwart gemaakt, woorden of zelfs halve regels zijn niet eenmaal, maar twee- of driemaal doorgestreept, nieuwe woorden zijn, met invoegingsteken, boven de regel of in de zijmarge toegevoegd (afb. 3 en 6). En waar op het eerste gezicht alles in orde lijkt te zijn, blijken vaak letters door een kleine toevoeging in andere letters te zijn veranderd. Later wordt het schriftbeeld rustiger: er is minder vaak, maar ook (met uitzonderingen) onopvallender gecorrigeerd terwijl daar tevens de regellengte aan de bladzijde is aangepast. Het is moeilijk voorstelbaar dat een afschrijver van een bestaande tekst zulk een werkstuk zou afleveren.

Het is dan ook interessant na te gaan wat voor fouten de schrijver maakt en hoe hij deze gecorrigeerd heeft, omdat dit bij uitstek inzicht kan geven in zijn manier van werken. In de eerste plaats laten zijn fouten, net zoals zijn schrift, een schrijver zien die slordig en onprofessioneel te werk is gegaan. Maar er is meer dan dat; sommige fouten laten op vrij directe wijze zien hoe deze tekst tot stand is gekomen. Twee categorieën zijn het die dit kunnen verduidelijken.

De eerste categorie betreft correcties in de Italiaanse tekst. Op fol. 13v, regel 1 (228), bij de Tien Geboden, waar eerst gestaan heeft wardate voy che tu no, zijn de laatste drie woorden doorgestreept en vervangen door de robare. Op fol. 16v, regel 1 (287) zijn de woorden Wardate ben con doorgestreept en in de regel daaronder vervangen door ben wardate con, waarbij vóór con ook nog et doorgestreept is. En ten slotte is op fol. 55r, regel 15 (949) may non saciava doorgestreept en daaronder vervangen door de quilla vidanda may non saciava. De strekking van deze voorbeelden - de lijst zou nog kunnen worden uitgebreid - is duidelijk: de Italiaanse tekst stond niet van tevoren vast, er was geen voorbeeld dat alleen maar overgeschreven hoefde te worden, maar de zinnen en zinsneden werden ter plekke geformuleerd of misschien zelfs bedacht.

De tweede categorie betreft correcties in de Nederlandse tekst. Het eerste

[p. 26]

Afb. 5. f. 1v, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 27]

voorbeeld staat op fol. 1v, regels 5-6 (13). De Italiaanse tekst luidt con soy fede; de Nederlandse versie was eerst met sinen ghelove; de laatste twee woorden zijn doorgestreept en vervangen door sinder trouwen, een in deze context juistere weergave van soy fede (afb. 5). Op fol. 8r, regels 15-16 (130): het Italiaans luidt Ama dyo sopra omni cosa, en het Nederlands Mint gode voer alle dinch; maar hier stond eerst Mint gode op; op, de hier niet bedoelde betekenis van sopra, is doorgestreept. Ook de strekking van deze (en talrijke andere) voorbeelden is duidelijk: terwijl de schrijver van deze tekst bezig is met schrijven, zoekt hij naar de beste vertaling. In beide genoemde gevallen vertaalt hij woord voor woord, om óf onmiddellijk (fol. 8r) óf naderhand te ontdekken dat het gekozen woord niet de betekenis van de zinsnede weergeeft. De volgende twee gevallen zijn eveneens zeer illustratief voor deze werkwijze. In de zin (fol. 16v, regels 13-14 (293): qui de omni bona voluntate iudica male dentro soy mente / dy van alle goeden wille ordeilt quaet in sijn sinne, wordt mente eerst met hertte vertaald, daarna wordt hertte doorgestreept en vervangen door sinne. Kennelijk ontdekte de auteur bij nader inzien dat sinne de betekenis van het Italiaanse mente veel beter weergaf dan zijn eerste vertaling van het woord. Op fol. 19v, regel 7 (343) had het Italiaans qui de soy bella amorose. De schrijver begon woord voor woord te vertalen: dy van sinder …, maar zag toen in dat het Nederlandse equivalent van amorose, lief, onzijdig is, streepte sinder door en ging verder met sinen sconen lieue (afb. 6). In andere gevallen kiest hij voor een andere woordvolgorde (fol. 20v, regel 4 (356): volch godes is veranderd in godes volch), of voor een juistere spelling (fol. 43v, regel 14 (757): wasche - het woord was nog niet af - is doorgestreept en vervangen door wassen, in de betekenis ‘groeien, toenemen’). In zulke gevallen zien wij als het ware de auteur aan het werk: hij bedenkt, hij redigeert, hij formuleert en hij vertaalt, terwijl hij zijn zinnen op het papier brengt.¹⁴

Slechts op twee plaatsen is de tekst zichtbaar onvolledig gebleven. Op fol. 14v breekt de tekst na regel 15 (256) af; de Nederlandse vertaling van regel 15 ontbreekt, en in het lege gedeelte eronder staat op de plaats waar de volgende Italiaanse tekst had moeten staan, alleen een hoofdletter Q. (De volgende twee bladen zijn verloren gegaan. Op fol. 15 (257) begint een nieuw gedeelte; het is dus denkbaar dat de oorspronkelijk ertussen gelegen bladen blanco waren en daarom verwijderd zijn. De vraag blijft dan echter waarom zij mee gefolieerd waren - de oude foliëring springt hier van 13 naar 16. Had de schrijver hier later nog iets tussen willen voegen?) Ook op fol. 78r is de tekst onvolledig: hier ontbreekt de Nederlandse tegenhanger van de Italiaanse regel, regel 3 (1294).

14 Hierbij moet niet uit het oog worden verloren dat dergelijke zinnen meestal niet vrij werden bedacht, maar dat er bloemlezingen of verzamelingen van citaten in omloop geweest zullen zijn, zowel in het Italiaans als in andere talen, waaruit de auteur van deze tekst kan hebben geput.

[p. 28]

Afb. 6. f. 19v, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 29]

De geleding van de tekst

Een belangrijk aspect van ieder met de hand geschreven boek is de geleding, de manier waarop de tekst uiterlijk vormgegeven of gestructureerd wordt; het meest opvallende middel daartoe zijn de initialen. Maar de schrijver van ons handschrift was met geledingsmiddelen uiterst spaarzaam. De enige middelen die hij gebruikt om aan de tekst een structuur te geven, zijn witregels en hoofdletters. Terwijl hij van de gewoonte, de regelparen door wit van elkaar te scheiden, nergens afwijkt, past hij het andere geledingsmiddel, hoofdletters aan het begin van de regel, veel minder consequent toe. Misschien was hij oorspronkelijk van plan iedere regel met een hoofdletter te beginnen. Maar dat hield hij alleen tot het midden van de eerste bladzijde vol. Daarna zijn de kleine letters in de meerderheid, niet alleen op deze, maar ook op bijna alle volgende bladzijden. Het is niet duidelijk, wat hem bewogen heeft om al of niet een hoofdletter te plaatsen. Soms beginnen beide regels van een regelpaar met een hoofdletter, soms alleen de Italiaanse, dan weer, minder vaak, alleen de Nederlandse regel.¹⁵

Iedere verdere tekstindeling ontbreekt. Er is geen verdeling in hoofdstukken of paragrafen, zichtbaar gemaakt door initialen, paragraaftekens, koptitels, andere schriftsoorten of decoratie; er zijn geen rubrieken of gerubriceerde hoofdletters, noch grotere stukken wit tussen tekstgedeelten; de tekst loopt zonder enige onderbreking van bladzijde tot bladzijde door. Ook hier ontbreekt dus ieder vooropgezet plan voor het maken van dit boek; er is geen indeling gemaakt, geen enkele poging gedaan om de inhoud overzichtelijk te rangschikken. Het is moeilijk voor te stellen dat een dergelijk boekje een ander doel gehad zou hebben dan voor eigen gebruik te dienen.

Sporen van andere gebruikers van het boekje zijn dan ook schaars, hoewel niet geheel afwezig. Op fol. 28r is op twee plaatsen boven de Nederlandse tekst in een andere, contemporaine hand een woord toegevoegd, als alternatieve vertaling (493, 495). Op enkele andere plaatsen (fol. 11r, 15r, 19v) is er, hoogstwaarschijnlijk door een andere hand dan die van de schrijver, een correctie aangebracht, en ook de cijfers in de marges van fol. 13r en v en 14r lijken door een andere hand toegevoegd. Op fol. 59r tenslotte staan enkele losse aantekeningen in de marge (misschien een berekening), en boven enkele Italiaanse woorden, op dezelfde pagina, zijn lussen gezet, wellicht als accenten. Deze no-

15 Opvallend is dat hij een voorkeur heeft voor bepaalde letters: M, O, Q komen zeer frequent voor, iets minder vaak A, D, S, zelden P en H, waarbij ook nog twijfels bestaan of het hier om een hoofdletter of een kleine letter gaat; dit geldt ook voor de I of J. En alleen per hoge uitzondering komt men een C of E tegen, bijvoorbeeld als de bladzijde met het woordje E begint (fol. 34v, 37r). Zou de keuze voor of tegen de hoofdletter met de vorm van de letter te maken hebben?

[p. 30]

tities doen echter niets af aan de slotsom dat het boekje voor persoonlijk of in ieder geval voor privé-gebruik moet zijn aangelegd.

Huidige toestand

Een klein stempeltje achterin het boek wijst erop dat het in 1980 een nieuwe band heeft gekregen.¹⁶ Het is een halfleren band: de rug, een deel van de platten en de hoeken zijn in zwart leer uitgevoerd, het overige is bekleed met blauw linnen; er is een goudstempeling op de rug. Bij deze restauratie moet ook een verandering zijn aangebracht in de opbouw van de katernen. Het handschrift heeft thans een vreemde katernopbouw: er zijn twaalf katernen in een afwisseling van telkens een klein katern van vier bladen en een groot katern, variërend tussen acht en veertien bladen. Verwarrender nog is de ontdekking dat de kleine katernen, die ieder hun eigen naaisel hebben, geen echte katernen kunnen zijn. Bij een boek in quartoformaat wordt namelijk ieder vel papier gehalveerd en dan dubbelgevouwen; normaal gesproken bestaan de katernen dan uit een even groot aantal dubbelbladen met of zonder watermerk.¹⁷ Het watermerk bevindt zich in de binnenmarge aan beide kanten van de vouw. In dit boekje is het watermerk, zoals reeds gezegd, een zwaan. Als één helft van het dubbelblad de kop van de zwaan laat zien, moet de andere helft uiteraard de poten hebben. Bij de grote katernen klopt dit overal, maar niet bij de kleine. Fol. 14 vormt, zo lijkt het, met fol. 15 een dubbelblad; fol. 14 heeft de kop van de zwaan, maar fol. 15 heeft niets. Fol. 45 heeft de poten, de tegenhanger, fol. 48, heeft niets; fol. 46 heeft niets, fol. 47 de poten, en zo voort … De oplossing van dit raadsel ligt in de restauratie. De kleine katernen blijken te zijn samengesteld uit de buitenste bladen van de grote katernen. Kennelijk waren door veelvuldig gebruik de buitenste bladen van de oorspronkelijk zeer dikke katernen (16 in plaats van de gebruikelijke 8 of 10 bladen) losgeraakt. Blijkbaar om verdere slijtage te voorkomen, heeft men bij de restauratie deze bladen niet meer bij het intact gebleven deel van de katernen teruggebonden; de losse bladen zijn tussen de katernen bij elkaar gevoegd: fol. 29 en 30 waren de laatste bladen van het tweede (nu vierde) katern en vormen nu twee (kunstmatige¹⁸) dubbelbladen met fol. 31 en 32, die oorspronkelijk de eerste bladen van het volgende katern vormden.¹⁹ Zie afbeelding 7.

16 Helaas bleek bij navraag dat de staf van de British Library geen gegevens over de toestand vóór 1980 kon verstrekken.

17 Het watermerk zit meestal in het midden van de rechterhelft van het vel.

18 Door moderne technieken, bijvoorbeeld aanvezelen, is het mogelijk twee bladen nagenoeg onzichtbaar aan elkaar te voegen.

19 Dit kan op eenvoudige wijze worden gecontroleerd aan het watermerk: fol. 32 laat de kop van de zwaan zien, fol. 45 - de echte tegenhanger - de poten; fol. 31 en 46, ook oorspronkelijk een dubbelblad, zijn bladen zonder watermerk. In deze reconstructie klopt het watermerk weer overal. Een extra controle biedt het feit dat het om een watermerk in twee duidelijk onderscheiden versies gaat (zie p. 19, noot 5). Ook dit is door ons gecontroleerd en blijkt overal te kloppen.

[p. 31]

Afb. 7. Katerntabel. De tabel laat naast elkaar de oorspronkelijke en de huidige indeling in katernen zien: links de indeling in zes oude, rechts in 12 nieuwe katernen. Voor de eerste twee oude katernen is bovendien de oude foliëring (zichtbaar tot het huidige fol. 62) in cursief aangegeven. Stippellijnen geven aan dat iets verloren is gegaan (dit kunnen ook blanco bladen geweest zijn). Met dank aan Rob Dückers, Roermond.

[p. 32]

Het handschrift heeft dus weer een net uiterlijk gekregen. Naar de vroegere toestand kunnen we alleen gissen. Gezien de slijtage van de buitenbladen van de katernen, is het denkbaar dat het boekje geruime tijd zonder band is gebleven. Daarna heeft het mogelijk een kopert gekregen, dat wil zeggen een omslag van perkament waar de katernen direct op waren vastgenaaid. Nog weer later heeft een van de bezitters er een mooiere band om laten zetten en tegelijkertijd de snede laten kleuren of vergulden. Sporen daarvan zijn aan alle drie kanten nog te zien. Bij deze ‘opwaardering’ van het handschrift moeten ook de marges zijn besnoeid, wat op een aantal plaatsen tot verlies van enige letters tekst heeft geleid.

Het is niet te achterhalen waardoor deze laatstgenoemde band verdwenen is. Bruine vlekken op het papier, vooral voor, maar ook achter in het boek, wijzen op flinke waterschade, waarbij misschien ook de band zo sterk beschadigd is dat hij verwijderd moest worden. Helaas is dit niet meer met zekerheid vast te stellen. Andere vlekken, vooral op de folia 64 tot 78, hebben meer te maken met de slechte kwaliteit van het papier of de inkt; maar het is denkbaar dat dit effect pas zo hinderlijk zichtbaar werd nadat het boek waterschade had opgelopen.

Datering en lokalisering

Vóór de behandeling van de latere lotgevallen van het handschrift is het noodzakelijk op twee andere, zeer essentiële vragen in te gaan, namelijk wanneer en waar het handschrift is ontstaan. Voor beide vragen biedt het handschrift weinig aanknopingspunten. Helaas is er geen enkele vorm van decoratie. Een terminus post quem is in de tekst te vinden: op fol. 61r wordt bij de plaatsnaam ‘Aquile’ vermeld dat daar het lichaam van Sint Bernardinus te vinden is. Bernardinus van Siena is in 1444 in Aquila gestorven en in 1450 heilig verklaard. Het schrift daarentegen verwijst naar de late vijftiende of het begin van de zestiende eeuw.²⁰ Voor de lokalisering biedt het handschrift in zijn materiële as-

20 Helaas biedt ook het watermerk geen hulp bij de datering. Noch in de ‘Wasserzeichensammlung Piccard’ in het ‘Hauptstaatsarchiv Stuttgart’ (J 340 Fach 16/3 Vogel; brief van 17-4-1996, met dank aan Frau Christine Bührlen-Grabinger), noch in de ‘Papierhistorische Sammlungen’ van het ‘Deutsche Buch- und Schriftmuseum’ te Leipzig (brief van 15-5-1996, met dank aan Frau Andrea Lothe) werd dit watermerk aangetroffen. De meeste overeenkomst vertoont het met Briquet 12121 = Nassogne 1458 (Briquet 1907), maar de gelijkenis is niet groot genoeg om hier een aanwijzing voor de datering uit af te leiden.

[p. 33]

pecten geen enkel houvast. Er kan evenwel nauwelijks twijfel aan bestaan dat het in Venetië is ontstaan, zoals met name uit het onderzoek naar de taal zal blijken (zie p. 37-49).

Geschiedenis van het handschrift

Hoewel met de oude band ook de eventueel aanwezige schutbladen verloren zijn gegaan, is toch een aantal bezittersaantekeningen bewaard gebleven. Het boek begint met vier moderne, papieren schutbladen. Op het recto van het vierde schutblad is een gelinieerd stuk papier geplakt, 98 × 110 mm groot, waarop in inkt in een achttiende- of vroeg-negentiende-eeuwse hand geschreven is: Raccolta di motti detti ed ammaestramenti²¹ italiani colla loro traduzione in lingua tedesca. Cod. cartaceo del sec. xv. in. 4°.²² Onderaan, links: Lib. 2 - scaf 1, en rechts: N^o 771(?). In de linkerbovenhoek staat een R. Op het schutblad zelf, onderaan, staan twee nummers: 141. a en 142. a (het laatste nummer is doorgestreept). Hierop volgt een schutblad dat ouder is, maar eveneens niet origineel. Daarop is in de negentiende eeuw, in inkt, geschreven: Purchased of Rodd. January 1837. Daaronder, in potlood, in een andere hand: From the Canonici & Sneyd Collections. Op het volgende blad begint de tekst, en in de rechterbovenhoek staat een heel dik geschreven signatuur uit de zeventiende eeuw: N°106. Er heeft eerst iets anders gestaan, vermoedelijk 96. De 9 is misschien eerst doorgestreept, dan in een 0 veranderd, en de 1 is onder de ° ingelast. Maar het is ook denkbaar dat er nu N°106 staat (afb. 1). Tenslotte is er fol. 2, een stuk papier in een andere papiersoort dan het schutblad vóór fol. 1, met de afmetingen 95 × 107 mm. Daarop is in een zeventiende-eeuwse hand, in inkt, geschreven: Detti Italiani e Franzesi. ms. c^a. 1500. Franzesi is doorgehaald en daaronder, in een andere hand, vervangen door Tedeschi (afb. 8).

Aan de hand van deze gegevens laat zich de geschiedenis van het handschrift tot in de vroege achttiende of zelfs de zeventiende eeuw traceren. Het boekje maakte toen deel uit van de verzameling van de Venetiaanse edelman Bernardo Trevisan (1652-1720), die eigenhandig de (onjuiste) inhoudsopgave op de strook papier zette die nu tussen fol. 1 en 3 als fol. 2 is ingebonden. In vele van zijn boeken komt een signatuur voor, zoals het nummer op fol. 1r, bovenaan (afb. 1), dat hoogstwaarschijnlijk naar een nog oudere - Italiaanse - verzameling verwijst.²³ Men kan daarom rustig aannemen dat het boekje tot die tijd

21 ed ammaestramenti is in dezelfde hand boven de regel toegevoegd.

22 ‘Verzameling Italiaanse spreuken, gezegdes en leringen met hun vertaling in de Duitse taal. Papieren codex uit de 15de eeuw in 4°.’

23 In Mitchell 1969 is twee keer de hand van Trevisan afgebeeld: afb. XI bevat een boekenlijst van zijn hand; in afb. XIIa is het vooral de datum die grote overeenkomst met die op het strookje, fol. 2, vertoont. Op deze afbeelding is ook een signatuur te zien, die sterk lijkt op de signatuur op fol. 1r boven. Een soortgelijke signatuur komt ook in andere Trevisan-handschriften voor; hij is niet geïdentificeerd; volgens Mitchell 1969: 127 en afb. XIIa zou hij naar een oudere collectie verwijzen dan die van Trevisan. - In de Archivia Statale dei Frari in Venetië wordt de - door een andere hand geschreven - catalogus van Trevisans collectie bewaard (Misc. cod. 113). Onder het hoofd ‘Umani’ wordt op p. 3 vermeld: ‘Detti italiani e francesi, manoscritto antico in 4°. II 22’. Met dank ook aan Mevrouw M.F. Tiepolo, ex-directeur van het archief, die de hand van Trevisan onmiddellijk herkende (17-4-1996). De hand van Trevisan is eveneens te herkennen op een strook papier die is meegebonden voorin een handschrift dat in 1467 in het bezit was van de Brugse koopman Jan van Hersvelt en dat een opmerkelijke verzameling tweetalige teksten bevat, waaronder een Leere van hoveschede. Zie Kienhorst 1999: 63 en 64-66.

[p. 34]

Afb. 8. f. 2r, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 35]

nooit buiten Italië, of beter gezegd Venetië, is geweest. Dit handschrift was overigens niet het enige meertalige boek in Trevisans bezit. Identieke gebruikssporen vindt men in een handschrift, nu in Oxford, dat teksten in het Latijn, Middelnederlands en Frans bevat, waaronder een Leere van hoveschede in het Frans met een Middelnederlandse vertaling, naast elkaar. Deze tekst was bedoeld om Frans én om goede manieren te leren.²⁴

Na de dood van Trevisan kwamen de ruim 700 manuscripten in handen van zijn broer Francesco; na diens dood in 1732 ging een groot deel ervan over in het bezit van Jacopo Soranzo (1685-1761), een Venetiaanse staatsman en groot boekenverzamelaar.²⁵ Deze periode heeft geen herkenbare sporen in het boekje achtergelaten.²⁶ Ongeveer 20 jaar na de dood van Soranzo werd het grootste deel van zijn verzameling gekocht door een andere Venetiaanse boekenliefhebber, de jezuïet Matteo Luigi Canonici (1727-1805), en daar moet dit boek ook bij geweest zijn. Een groot deel van de handschriften uit zijn collectie werd in 1817 door de Bodleian Library in Oxford gekocht. Een kleiner deel, 829 handschriften uit de late Middeleeuwen en voornamelijk afkomstig uit de Veneto, is pas in 1835 verkocht aan Reverend Walter Sneyd uit Coventry.²⁷ Dat ons boek erbij hoorde, blijkt uit de aantekening op het schutblad dat aan de tekst voorafgaat: ‘From the Canonici & Sneyd Collections’. Het jaar daarop, op 25 juni 1836, verkocht Sneyd een deel van deze handschriften bij het veilinghuis Sotheby. Ons boek is opgenomen in de catalogus van de op die dag te veilen Italiaanse en Latijnse handschriften: de titel bij nr. 176 luidt: Raccolta di Motti Detti ed Ammaestramenti Italiani colla lora (sic) traduzione in Lingua Tedesca, Saec. XV, 4to.²⁸ Deze inhoudsopgave is uit het boek zelf overgeno-

24 Signatuur: Oxford, Bodleian Library, Can. misc. 278. Zie Kienhorst 1999: 53-70. Met dank aan Jeanne Verbij-Schillings. Zie ook de vorige noot.

25 Rossi 1907: 3-8.

26 Het is ook niet waarschijnlijk dat de inhoudsopgave op het gelinieerde stuk papier dat op het vierde schutblad is geplakt door Soranzo's bibliothecaris, Francesco Melchiori, is geschreven, zoals H. Kienhorst ons heeft gesuggereerd. Zie hierna.

27 Merolle 1958: IX.

28 Onder hetzelfde nummer wordt nog een ander handschrift vermeld: ‘Raccolta di Frasi Italiane, MS on vellum, saec. XV, 12mo’. Dit handschrift is niet teruggevonden.

[p. 36]

men. Soortgelijke beschrijvingen, met signatuur, zijn ook in vele andere boeken uit deze collectie te vinden; zij houden verband met een catalogisering die moet hebben plaatsgevonden tussen de dood van Canonici en de verwerving door Sneyd. De hand is dezelfde als die van de catalogus, maar is niet geïdentificeerd.²⁹ Een laatste aantekening tenslotte, wederom op het laatste schutblad vóór de tekst, laat zien dat het boek door Thomas Rodd, boekverkoper te Londen, is aangekocht en op 7 januari 1837 is doorverkocht aan het British Museum (later British Library), waar het gecatalogiseerd werd onder het nummer Additional MS 10802.

29 Mitchell 1969: 134-5.

Conclusie

Wat heeft dit voorgaande onderzoek opgeleverd? Het meest in het oog springende resultaat leveren de talloze correcties en veranderingen, die over het hele boek verspreid voorkomen. De doorhalingen en toevoegingen in de Italiaanse tekst laten duidelijk zien dat deze zinnen, althans het grootste deel ervan, op het moment van het optekenen zijn geformuleerd, en dat zij soms zijn verworpen en opnieuw geformuleerd. De Nederlandse teksten laten sporen van het vertalen van de Italiaanse zinnen zien, waarbij soms een vertaling onmiddellijk werd verworpen en doorgestreept, voordat het vervolg op het papier werd gezet. Het lijdt dus geen twijfel dat het hier echt om een autograaf gaat.

Ook de manier waarop hij dit gedaan heeft, is veelzeggend: hij heeft vooraf slechts een ruw plan gemaakt van de gewenste vormgeving van het boek: een naar believen uit te breiden reeks door wit gescheiden regelparen. Hij heeft niet bedacht hoe lang de regels zouden moeten zijn, zodat deze pas geleidelijk aan de afmetingen van het blad werden aangepast. Hij heeft, voordat hij met schrijven begon, het blad niet ingedeeld en het aantal regels niet vastgelegd. En hij heeft vooral niet bedacht of de tekst een verdeling in hoofdstukken of paragrafen zou moeten hebben en met welke hulpmiddelen deze zichtbaar gemaakt zouden kunnen worden. Met uitzondering van de indeling in regelparen heeft hij geen enkel geledingsmiddel gebruikt. Zo gaat een schrijver niet te werk die een boek wil maken. Het is duidelijk: het gaat hier niet om een boek in de eigenlijke zin van het woord, dat een bestaande tekst toegankelijk maakt en bedoeld is voor algemeen gebruik en dat daarom aan bepaalde regels van gelijkmatigheid en zorgvuldigheid moet voldoen.

Een derde punt betreft het gebrek aan netheid. De tekst is weliswaar vlot en makkelijk leesbaar geschreven, in een schriftsoort, littera hybrida, die veel voor

[p. 37]

boeken wordt gebruikt. Maar er is weinig zorg aan het schrijven besteed. Gebrek aan zorgvuldigheid spreekt ook uit de talloze verschrijvingen en uit de manier waarop de fouten zijn gecorrigeerd: ruw en zonder enige poging de correcties wat minder in het oog te laten vallen. Men zou kunnen veronderstellen dat het hier om een klad ging dat bedoeld was om overgeschreven te worden. Maar of dit boek ooit gediend heeft als legger voor het maken van een net afschrift, is niet meer na te gaan. Of zou het bedoeld geweest zijn om in deze vorm een (nader te bepalen) functie te vervullen? Blijkbaar is het inderdaad in deze vorm gebruikt, en wel zeer intensief. Hoe zou het anders te verklaren zijn dat van alle zes katernen de buitenste bladen los waren geraakt, zo niet door het gebruik? De restauratie, in 1980, is zo zorgvuldig gebeurd, dat niet meer te achterhalen is hoe de toestand daarvóór precies is geweest. Maar een boek waarbij de oorspronkelijke structuur - de indeling in katernen - zo grondig verstoord is als hier, moet daarvóór wel in een heel slechte toestand hebben verkeerd om hiertoe aanleiding te geven.

Het codicologisch onderzoek leidt tot de slotsom dat het hier gaat om een autograaf, die hoogstwaarschijnlijk voor privé-gebruik is vervaardigd. Aan welke vorm van gebruik daarbij gedacht moet worden, zal de bestudering van de tekst, in de context van tijd en plaats van ontstaan, moeten verduidelijken.

De taal

De tekst is vrijwel geheel tweetalig. Een Italiaanse zin wordt steeds gevolgd door het Middelnederlandse equivalent, een enkele uitzondering daargelaten.³⁰

Een onderzoek naar zowel het Italiaans als het Middelnederlands kan ons het een en ander vertellen over de talen die de auteur bezigt en over de lokalisering daarvan. En dat stelt ons vervolgens mogelijk in staat iets meer te weten te komen over de auteur - bijvoorbeeld over zijn afkomst - en over de cultuurhistorische context waarin dit tweetalige boekje geplaatst moet worden. Bovendien kunnen we erachter komen hoe de verhouding is tussen de beide taalcomponenten van het tweetalig gespreksboekje, en met name hoe het proces van omzetting van de ene taal in de andere in zijn werk is gegaan.

30 In twee gevallen ontbreekt een Middelnederlandse vertaling (namelijk van 256 en 1294). Verder komt er een achttal Latijnse citaten voor, verspreid over de tekst. Zij worden steeds vooraf of achteraf vertaald of uitgelegd in het Italiaans en Middelnederlands. In één geval wordt het Latijn alleen in het Middelnederlands vertaald (663). De brief aan het eind van de tekst is uitsluitend in het Italiaans gesteld.

[p. 38]

Om het een en ander goed in het vizier te krijgen en conclusies te kunnen trekken is het noodzakelijk dat eerst beschrijvenderwijs de kenmerken van zowel het Italiaans als het Middelnederlands in de rij worden gezet. Dat levert geen spannende lectuur op, maar wel inzicht.

Het Italiaans³¹

Het Italiaans in de tekst bevat veel noordelijke dialectkenmerken die afwijken van de huidige standaardnorm. Standaard-Italiaans is het Italiaans afgeleid uit een van de vele dialecten die in de vroege Middeleeuwen uit het vulgair of gesproken Latijn ontstaan zijn: het Florentijns. Dit dialect gesproken door de kooplieden van Florence en vervolmaakt door Dante, Petrarca en Boccaccio in hun beroemde werken is uiteindelijk de officiële taal van Italië geworden.³² Een typisch noordelijk dialectkenmerk is het ontbreken van de in het huidige standaard-Italiaans gebruikelijke dubbele medeklinkers: inganato (16 en elders) in plaats van ingannato, tuto (224 en elders) voor tutto, femine (308 en elders) voor femmine, dona (94 en elders) voor donna, fano (447) voorfanno, enzovoort. Een ander noordelijk dialectkenmerk is de sonorisatie van de in het standaard-Italiaans gebruikelijke harde medeklinkers. Dit is het geval bij onder andere de woorden fradello (95 en elders) (It. fratello), fatiga (593 en elders) (It. fatica), savorette (882) (It. saporette), pevero (180, 1297) (It. pepe), fevero (354) (It. febbre). Ook de varianten paroen (237) (It. padrone) en prere (679) (It. pietre) zijn typisch noordelijk, en wel vanwege de -r- die ontstaan is uit de Latijnse verbinding -tr- (respectievelijk het Latijnse patronu(m) en petru(m)).

Meer specifiek bevat het Italiaans in de tekst kenmerken van de zogenaamde Veneto-dialecten. De Veneto is een streek in Noordoost-Italië, die zich uitstrekt van de rivier de Po in het zuiden tot de voet van de Alpen in het noorden; van het Gardameer in het westen tot de rivier de Tagliamento in het oosten. De belangrijkste dialecten die deel uitmaken van de Veneto-groep zijn het Venetiaans, de dialecten van Padua en Vicenza en het Veronees.

In de tekst vinden we onder andere de varianten corosa (76) (in plaats van It. coruccia), fazo (340 en elders) en fazando (811) (respectievelijk It. faccio en facciando), persò (144 en elders) (It. perciò), rasone (318 en elders) (It. ragione), casoen (685, 953) (It. cagione), sisto (330) (It. cesto). De Italiaanse gepalataliseerde affri-

31 Bij de beschrijving van het Italiaans zijn de volgende studies gebruikt: Rohlfs 1966-1969 (algemeen); Stussi 1965: XXIV-LXXXIII; Pellegrini/Stussi 1976: 424-52; Sattin 1986: 1-126; Tomasoni 1994: 212-40 (Veneto-dialecten).

32 Hoewel er in Italië één officiële taal is, worden vele dialecten die in de Middeleeuwen ontstaan zijn, nog steeds gesproken. De huidige en vroegere dialecten vormen een ononderbroken lijn en de kenmerken die er vroeger waren zijn er, nuances daargelaten, nu nog.

[p. 39]

caat, dat wil zeggen: de stemloze /-tsj-/ (weergegeven door de enkele of dubbele -c-) of de stemhebbende /-dzj-/ (weergegeven door de -g-) is in deze gevallen gereduceerd tot /-s-/. Kenmerkend voor de Veneto-dialectgroep is ook het conserveren van de oorspronkelijk Latijnse verbindingen met -l: clama (141 en elders), plaze (27, 28), blancko (922), flore (291, 1015), planeta (639) en Flamingo (1291) in plaats van de Italiaanse vormen chiama, piace, bianco, fiore, pianeta, Fiammingo. De woorden calamaro (924) (It. calamaio), centonaro (65, 33) (It. centinaio), miliaro (34 en elders) (It. migliaio), bosaro (1002) (It. bugiardo) vertonen in hun uitgang -aro, een typisch kenmerk van het dialect van Padua.

Een morfologisch kenmerk van de Veneto-dialecten is de werkwoordsuitgang die de eerste persoon meervoud indicativus aangeeft: -emo. Deze uitgang (in het modern Italiaans -iamo) strekt zich tot alle conjugaties uit: werkwoorden op -are, mangemo (891), op -ere (met lange e), volemo (374), devemo (793), op -ere (met korte e), legemo (392). Hetzelfde geldt voor de gerundiumvorm -ando (in het Italiaans -ando of -endo): deze uitgang betreft niet alleen de werkwoorden die eindigen op -are (endando), maar ook de werkwoorden op -ere en -ire: siando (1375), fazando (811), dormando (334). Karakteristiek is ook de eind-s in de werkwoordsuitgang die de tweede persoon enkelvoud indicativus aangeeft: demandas-tu (173), vos-tu (1316). Ten slotte is er in de Veneto-dialecten niet altijd overeenstemming in geslacht en getal van onderwerp en voltooid deelwoord. Dit laatste eindigt dan onveranderlijk op -o. Enkele voorbeelden: fossamo amato (143), omni cosa veneva facto (731), che la roba non sia falsificato (1320).

Een typisch woord, ontstaan in het handelsmilieu van Venetië, is piezeria (994, 996) (It. pieggeria) dat ‘borgtocht’ betekent. Ook het woord sazono (‘seizoen’, 1018), ontleend aan het Franse saison, is Venetiaans.

Sommige vormen in de tekst kunnen niet verklaard worden uit het Italiaans of uit dialectvarianten. Het gaat in die gevallen om een van de volgende mogelijkheden.

-

De invloed van het Latijn is zeer groot. De auteur gebruikt meer dan honderd Latijnse woorden of vormen die in hun schrijfwijze beïnvloed zijn door het Latijn. Een greep uit de vele voorbeelden: multo (32 en elders), mundo (112 en elders), scriptura (116 en elders), qui (14 en elders), que (34 en elders), exemplo (312 en elders). Voor enkele voorzetsels en bijwoorden hanteert hij consequent het Latijnse equivalent: pro (45 en elders), cum (254 en elders), quam (428 en elders).

-

Een aantal gevallen wijst op een mogelijke invloed van het geschreven Middelnederlands. Het betreft het invoegen van de e na de klinkers a, o en e. Dit is een onitaliaans fenomeen, dat waarschijnlijk een verlenging van de voorgaande klinker wil aangeven. In het geschreven Middelnederlands zijn de

[p. 40]

verbindingen -ae- en -oe- een normaal verschijnsel. De tekst bevat veel voorbeelden, waaronder: mael (24 en elders), maen (681), paexzo (217), principaelmente (484), totaelmente (833), rasoen (6, 697), garsoen (195), paltroen (1477), oestrige (943), been (99 en elders), veechesza (282),floreen (1338, 1382). Een ander voorbeeld voor de mogelijke invloed van het Middelnederlands is het veelvuldig gebruik van de grafemen k en w. Dit verschijnsel is zeldzaam in het Ouditaliaans en onbekend in het modern Italiaans. Voorbeelden: rikissimo (742), loki (1007), Tudiski (953, 1131), Turki (1503), kagato (1474), qualke (1410), towaie (1442), Anwers (1503), wardate (15 en elders).

Slordigheden in spelling en morfologie vormen een constante factor in het Italiaanse gedeelte van de tekst. Zo wordt van het woord ducato zowel de mannelijke meervoudsvorm ducati (1068) als de vrouwelijke meervoudsvorm ducate (1328) gehanteerd. De woordgroep una bella dona (94) komt voor naast una done (327); zo ook quista paysa (1303) naast extranea payse (1351). In het meervoud vinden we (la bellesza) de la done (345) naast li done formose (347). Hetzelfde zien we in della belle femine (358) naast ly femine (440). Ook in de overeenstemming in geslacht en getal van een zelfstandig naamwoord met een bijvoeglijk naamwoord valt een grote willekeur op. We treffen bijvoorbeeld de woordgroep myo fantisca (384) aan naast mya fantisca (251, 939), vostro fantisca (405) naast vostra fantisca (540). In de woordgroepen uit 384 en 405 is geen overeenstemming in geslacht: het bezittelijk voornaamwoord is in zijn o-uitgang mannelijk, het zelfstandig naamwoord is in zijn a-uitgang vrouwelijk. Hetzelfde fenomeen zien we in: questo bona roba (29), el vostro signoria (1404), dela my o oeicho (1478), enzovoort. Bij de woordgroep li carne friski (1156) zijn zowel geslacht als getal door elkaar gehaald: het zelfstandig naamwoord carne is enkelvoudig en vrouwelijk, het bijbehorende lidwoord li en bijvoeglijk naamwoord friski zijn daarentegen in hun -i-uitgang mannelijk én meervoudig. Dezelfde willekeur zien we op talloze plaatsen in de tekst: el vostre ochi (305), tanto spese (1151), quilla parole (779), tuty quiste payza (1341), vostre denari (1315), enzovoort.

Tot slot kan nog het volgende opgemerkt worden.

-

Door de hele tekst heen worden de persoonlijke voornaamwoorden tu ‘jij’ (2de persoon enkelvoud) en voy ‘jullie’, ‘u’ (2de persoon meervoud) volkomen willekeurig door elkaar gebruikt. Zelfs in één zin komen ze samen voor: O iuvenetto bello, [...] a voy inganare non voyo [...] Ma tollete quista prova [...] e si tu tuta così non trova, [...] del mercato non seria facto niente [...] (1322-6).

[p. 41]

In de woordgroepen tu volete (248 en elders), tu spendete (1056), tu parlate (287), tu insignate (1428) wordt een enkelvoudig onderwerp (tu) gecombineerd met een werkwoordsvorm in het meervoud (-ete, -ate).

-

Opvallend zijn de woordgroepen la loriche (211) en del lanima (98, 1503). Hier hebben we te maken met het samensmelten van een lidwoord met het bijbehorende zelfstandig naamwoord dat met een klinker begint.^33 De oorspronkelijke vorm van deze zelfstandige naamwoorden, mét lidwoord: l'orecchio ‘het oor’ en l'anima ‘de ziel’, werd niet als zodanig gevoeld en dit is de reden dat ten overvloede - wellicht als hypercorrectie - een lidwoord is toegevoegd.

De analyse van het Italiaans leidt tot de conclusie dat de auteur een Italiaans bezigt dat kenmerken vertoont van de dialecten uit de Veneto-groep. Verder is opvallend de overvloedige aanwezigheid van Latijnse orthografie in het Italiaans. Dit doet vermoeden dat we te maken hebben met een auteur die Latijn kent of tenminste over een basiskennis ervan beschikt. En in de derde plaats is er de aanwijsbare invloed van het Nederlands op het Italiaans: zowel de slordigheden in het taalgebruik (met name in de morfologie) als de onitaliaanse spelling van sommige woorden, waarbij invloed van het geschreven Middelnederlands in het spel kan zijn, vormen een indicatie voor de veronderstelling dat de auteur uit de Lage Landen afkomstig was. Bij het opschrijven van de woorden doet zijn moedertaal zich gelden.

33 Dit is een bekend fenomeen in de Romaanse talen, zie Rohlfs 1966-1969: § 341.

Het Middelnederlands³⁴

In tegenstelling tot het Italiaans vertoont het Middelnederlands weinig slordigheden in de spelling. Op enkele eigenaardigheden na (zie onder) gaat het duidelijk om iemand die zijn moedertaal schrijft. Daarop wijzen ten overvloede enkele typische grafisch weergegeven klankverschijnselen zoals inlassing van een overgangsklank (als een -w- of een --) bij het wegvallen van -d-. Voorbeelden zijn verouwert (377) voor veroudert en scaien (663) voor schaden (‘schaduw’).

De ‘moedertaal’ van deze schrijver is zonder twijfel het Brabantse dialect. Het hertogdom Brabant strekte zich grosso modo uit over de huidige Belgische provincies Waals- en Vlaams-Brabant en Antwerpen en het Nederlandse Noord-Brabant, met als grote steden Brussel, Leuven, Antwerpen, Mechelen,

34 Voor de beschrijving van het Middelnederlands zijn de volgende studies gebruikt: Van Loey 1937, Van Loey I 1980, Van Loey II 1980, De Vriendt 1965. Er is, een enkele uitzondering daargelaten, van afgezien bij elk verschijnsel de precieze plaatsen in de genoemde studies op te geven.

[p. 42]

's-Hertogenbosch en Breda. Het Brabants vertoont meer samenhang met de oostelijke dialecten (Limburgs en Oostmiddelnederlands) dan met het Vlaams of Hollands. Daarnaast heeft het een groot aantal eigen kenmerken. De meeste daarvan vinden we terug in onze tekst.

Zo treffen we de korte e in plaats van de korte a in de woorden swert (921), terruwe (‘tarwe’) (1216), de korte i in plaats van de korte e in minsche (7), hinnen (872), stimme (140), enzovoort.

Rekking van de korte i heeft plaatsgevonden in de woorden begiin (1), siin (=‘sin’, 578, 738, 759, 987), gewiin (1085), lijcht (1040), liechtende (529).

We vinden scl in plaats van sl in sclapeleken (‘slaaplakens’) (1443), sclave (1431), besclutet (431), verscloech (612), ghescloten (134), enzovoort. De lange e in plaats van a treffen we aan in sclapeleken (1443) en martelere (570), de lange a in plaats van e in gescapen (780) en verhave[n] (278).

De spelling i voor ie wordt gebruikt in de woorden dire (36), virde (240), putirs (1158), hir (1233), enzovoort.

Er wordt een overgangsklank -w- of -- ingelast bij d-syncope - dat is uitstoting van de klank -d- - in verouwert (377), vrouwe (=vroude) (748), stehouwer (802), ijelike (233), breiele (295), scaien (663).

Het wegvallen van n vóór g vindt plaats in de woorden rekennigge (45), wonigge (1037), pennigge (1072), winnigge (1166), menigge (730), ewageliste (718), conichrike (712): een fenomeen dat volgens Van Loey typisch is voor het zuidwesten van Brabant.³⁵

We treffen de werkwoordsvorm begoste (610) aan, die volgens De Vriendt ‘DE Brabantse vorm na 1550’ voor het preteritum van beghinnen is.³⁶ De Vriendt trof hem één keer eerder aan ‘in een veel ouder boek’, te weten Tscep vol wonders, in 1514 te Brussel gedrukt bij Thomas van der Noot. Hij is van mening dat de vorm zonder n ‘dus wel een tijdlang in gebruik [zal] geweest zijn voordat hij in literaire kringen aanvaard werd’.

De g-syncope heeft plaatsgevonden in de vormen vradijs (=vraget ghi (d)es) (173) en mody (=moghet ghi) (177).

Als bezittelijk voornaamwoord vinden we de vormen hen (315, 620), honder (‘van hun’ of ‘van haar’) (455, en elders), honne(n) (370, 621), die vooral in Brussel, Leuven en 's-Hertogenbosch voorkomen.

Daarnaast komen veel kenmerken voor die algemeen oostelijk zijn, zoals de niet-vocalisering van l in drivoldicheit (=drievoudicheit) (525), hult (=haudt, ‘houdt’) (135, 235), of de umlaut bij sommige vormen van sterke werkwoorden: nimt (‘neemt’) (1071, 1153), nimssche (‘neem haar’) (52).

35 Van Loey 1937: 192.

36 De Vriendt 1965: 152.

[p. 43]

Hiertoe behoort eveneens de rekking van de korte klinkers e of i tot lange e in de woorden gheelt (‘geld’) (895, en elders), veesche (‘vis’) (891) en gheilt (‘geldt’, ‘is waard’) (1126, 1129). Oostelijk is ook de u voor e in nummermeer (117, en elders).

Karakteristiek in dit verband is vooral de sterk doorgevoerde umlaut van a tot e in woorden als: verstennesse (verstannesse) (317, en elders), mechteger (490, 774), hedde (905), velt (valt) (455), wederspenich (830), vergenchkelech (463), en andere.

Oostelijk is ook het bestendige gebruik van het werkwoord solen voor sullen (in plaats van selen): 257, en elders. Deze vorm is vooral in Limburg, maar ook wel in Holland, de normale, doch hij is ook geattesteerd in Brabant, bijvoorbeeld in Helmond, Diest, Leuven en Antwerpen.³⁷ Ook de werkwoorden bescodden (‘beschermen’) (167, en elders) en holpen (169, 1495) en het zelfstandig naamwoord bescodder (762), waarin een o voorkomt in plaats van een u, zouden in Limburg thuishoren.³⁸

Afgezien van de duidelijke dialectkenmerken vertoont de auteur nog een aantal persoonlijke eigenaardigheden. Een daarvan is zijn voorkeur voor verdubbeling van sommige medeklinkers (als die verdubbeling aan het eind van een woord voorkomt, zou deze daar - en alleen daar - eventueel kunnen worden toegeschreven aan een oostelijke inslag). Zo lezen we de volgende varianten: urren (uren) (289, en elders), vorsinnich (voorsienich) (276, en elders), derttienen (323), ghesett (304), hertte (289, en elders), ditt (1499), manirren (416, en elders), groffelsnagelle (‘kruidnagelen’) (1301), lieff (430), enzovoort.

De spelling van sommige velaren - dat zijn klanken als de ch in ons woord lachen, de g in gaven en de k in kaak - varieert. Zo vinden we sag (201), ontploechk (815), dinch (1, en elders) naast dinchk (272), dunchken (559), vergenchkelech (463) naast vergenkelike (664), stanchk (1159), werchk (263) naast werke (176), enzovoort. Wist de auteur niet goed raad met de spelling van deze klanken of zit er iets anders achter?

Mogelijk had hij (eveneens?) problemen bij de keuze voor de spelling met v/u of w, vooral aan het begin van een woord. Maar misschien hebben we ook hier te maken met een Brabantse bijzonderheid.³⁹ Opvallend zijn in ieder geval: vant (want) (32, 454), vachtu (16), venich (‘weinig’) (121), walsch (‘vals’) (123), wijfste (‘vijfde’) (241), sviget (253), werstaet (‘verstaat’) (1082), geduongen (1430), dvelke (duelke) (1154), sveert (1415), dualen (1442). Enkele eigenhandige correcties lijken er nochtans op te wijzen dat hij ernaar streefde een ‘boven-Bra-

37 Van Loey I 1980: § 68 en de bijbehorende Aant.

38 Van Loey II 1980: § 25 a, Aant. bij Opm. 1.

39 Vergelijk Van Loey 1937: 191.

[p. 44]

bantse’ norm - dé norm? - te volgen. In het handschrift zien we bijvoorbeeld dat voor vijf(84) wij is doorgeschrapt; en voor de woorden valsche (229) en vorsinnichghe (278) is een w doorgehaald.

Uit het geheel van de spellingsverschijnselen blijkt dat het gaat om een schrijver die uit Brabant afkomstig is. Vanwege enkele spellingen die richting Limburg wijzen, kunnen we zeggen dat het mogelijk gaat om iemand uit Oost-Brabant. Enkele spellingseigenaardigheden zouden heel persoonlijk kunnen zijn en wijzen wellicht op enige onbeholpenheid bij het schriftelijk weergeven van het gesproken woord.

Het ietwat oostelijke - Limburgse - karakter krijgt nog steun door het enige enigszins afwijkende morfologische verschijnsel dat de tekst ons biedt: een gerundiumvorm op -nde, namelijk te wenende (674), te regnerende (778) en te warende (1079). Volgens Van Loey is deze vorm tot nu toe uitsluitend geattesteerd in Limburg.

Wat de syntaxis betreft kan worden opgemerkt dat de structuur van de zinnen over het algemeen correct is. Wel lijkt de woordvolgorde in het Middelnederlands beïnvloed te zijn door het Italiaans. In de nu volgende paragraaf Vertaaltechniek komen we hier nog in het kort op terug.

Vertaaltechniek

Interessant is de verhouding tussen het Italiaans en het Middelnederlands. We zien de auteur aan het werk bij het omzetten van de ene taal, het Italiaans, in de andere, het Middelnederlands. Dat het inderdaad gaat om een vertaling van het Italiaans naar het Middelnederlands, en niet andersom, blijkt keer op keer. En het is boeiend om te zien hoe de auteur daarbij vertaaltechnisch te werk gaat.

We hebben al geconstateerd dat hij altijd met een Italiaanse zin begint. Daaronder komt, op twee gevallen na (volgend op 256 en 1294), consequent de Middelnederlandse versie. Op bladzijde 25-7 zijn al diverse voorbeelden gegeven van aangebrachte correcties. De talloze doorhalingen en correcties ondersteunen de veronderstelling dat we hier met een autograaf te maken hebben. Als de schrijver de tekst zelf heeft vervaardigd, heeft hij dus meteen een vertaling gemaakt, met alle verschrijvingen en correcties die daarbij horen.

De auteur gaat zeer nauwgezet te werk bij het omzetten van het Italiaans in het Middelnederlands. Elk Italiaans woord krijgt zijn Middelnederlandse equivalent. Er wordt dus woord voor woord - ‘verticaal’ zou men kunnen zeggen - vertaald. Soms volgt de auteur in zijn vertaling de Italiaanse zin zo woordelijk dat er een ietwat vreemd Middelnederlands tevoorschijn komt. De zinsnede het Middelnederlands. Elk Italiaans woord krijgt zijn Middelnederlandse equivalent. Er wordt dus woord voor woord - ‘verticaal’ zou men kunnen zeggen - vertaald. Soms volgt de auteur in zijn vertaling de Italiaanse zin zo woordelijk dat er een ietwat vreemd Middelnederlands tevoorschijn komt. De zinsnede

[p. 45]

 

In soy casa ven presentato

 

In sinen huse comt presenteert (1358)

weerspiegelt een in het Italiaans correcte passieve constructie met behulp van het werkwoord venire, ‘komen’. De betekenis is: ‘In zijn huis worden geschonken’. Een identiek geval is de weergave van ‘hoe hun mening totstandkwam’:

como veneva facto lori opinione
ho quam gedaen har menigge (730).⁴⁰

Ook in een zin als

Te farà bon provva in cavo del anno
Het sal u doen goede proeve int inde van den jare (1389)

verraadt zowel de keuze van het werkwoord doen als de woordvolgorde in de Middelnederlandse component een wel zeer woordelijke vertaling uit het Italiaans.

Soms blijkt een vertaling veel woordelijker te zijn dan men aanvankelijk denkt. Zo wordt het Italiaanse bijwoord honestemente (in het handschrift los van elkaar geschreven als honeste mente) in het Middelnederlands omgezet in respectievelijk met eersamer hertten (304) en met eriliker hertten (989). Dit is opvallend, want in de overige gevallen wordt een bijvoeglijk naamwoord met het suffix -mente (ook hier altijd losstaand van het voorgaande woord) telkens als bijwoord vertaald, zoals bijvoorbeeld habundantemente dat met overvloelike wordt vertaald (575). De oorsprong van het suffix -mente is, etymologisch gezien, de ablativus van het Latijnse woord mens (‘geest’ of ‘hart’), dat de genitivus mentis heeft. De vertaling die hier voor honestemente wordt gegeven blijkt dus een nauwkeurige weergave van het woord in zijn oorspronkelijke betekenis.

Interessant is ook de Middelnederlandse vertaling in het volgende regelpaar:

O Dio, quanto abhominabile peccato
O God, wat groter onminscheliker sonden (1174).

De auteur gebruikt hier de variante schrijfwijze van het Italiaanse woord abominabile (‘afschuwelijk’), namelijk abhominabile, met een h. Mogelijk sluit hij zich hier aan bij de spelling die in de Middeleeuwen gangbaar was, mogelijk is

40 In dit verband is het volgende interessant. In het MNW 3, 1718, staat dat komen in het Middelnederduits de betekenis worden bij het passieve werkwoord heeft aangenomen en daarbij wordt verwezen naar het Italiaanse venire. Ons zijn uit het Middelnederlands geen voorbeelden bekend, tenzij... we hier het eerste voorbeeld hebben.

[p. 46]

ook dat hij niet wist dat het om een variant ging, want hij vertaalt heel woordelijk met onminscheliker (uitgaande van het Latijnse homo ‘mens’ in afwijking van het correcte abominabile, dat etymologisch afgeleid is van het Latijnse omen).⁴¹

De auteur probeert voor elk Italiaans woord een Middelnederlands equivalent te vinden. Dat kan problemen opleveren, zoals blijkt uit de zin te vinden. Dat kan problemen opleveren, zoals blijkt uit de zin

Fradello myo, wardate la cosciencia tua
Min broder, besiet u consciencie ende wachtse (95).

Het Italiaanse guardare heeft twee betekenissen: ‘beschouwen’ en ‘waken over’ (vergelijk het Franse garder). Door de ‘dubbele’ vertaling vangt de schrijver beide.

Soms lukt het hem niet een juiste vertaling te vinden. In een geval vertaalt hij niet⁴², maar meestal lost hij dit probleem op door het oorspronkelijke Italiaanse woord in de Middelnederlandse vertaling te handhaven. Begrijpelijk is dit voor woorden die uitsluitend in een Italiaanse context passen en waarvoor geen Middelnederlandse vertaling voorhanden is. Zo is het Italiaanse carpioni (910), de naam van een speciaal soort forel uit het Gardameer, in het Middelnederlands onvertaalbaar. Moeilijker te begrijpen is de beslissing van de auteur om het Italiaanse woord speceria (1310) voor ‘specerijen’ te handhaven. Ook komen er gevallen voor waarin de auteur een Italiaans woord handhaaft, terwijl in passages elders in de tekst blijkt dat hij zeker een Middelnederlands equivalent kent. Het gebruik ervan is dus niet strikt noodzakelijk. Het volgende voorbeeld illustreert dit:

El savio responde sempre a proposito
Die wyse antwort altijt op dat proposito (213)

Ma tornanda a nostro proposito
Mer keerende op onsen proposito (693).

Hier is a proposito niet vertaald, in tegenstelling tot a nostro proposito elders in de tekst (960) dat vertaald wordt met tot onsen vorworden.

In bovenstaande gevallen zijn de Italiaanse woorden in hun oorspronkelijke en dus ongewijzigde vorm in de Middelnederlandse tekst opgenomen. Een enkele keer vindt aanpassing aan het Middelnederlands plaats, zoals bij de meervoudsuitgang -en in het woord parnisen ‘patrijzen’ (modern Italiaans pernice): en dus ongewijzigde vorm in de Middelnederlandse tekst opgenomen. Een enkele keer vindt aanpassing aan het Middelnederlands plaats, zoals bij de meervoudsuitgang -en in het woord parnisen ‘patrijzen’ (modern Italiaans pernice):

41 Zie over de middeleeuwse etymologie Engels 1958 en Engels 1961: 116.

42 Regel 1294.

[p. 47]

 

de parnise e de phasani

 

van parnisen ende van phasanen (876).

Omgekeerd kan men in enkele Italiaanse passages Middelnederlandse elementen aantreffen en wel in een vorm die altijd aangepast is aan het Italiaans. Zo is het woord smalsso (956) een veritaliaanste vorm van het Middelnederlandse smalt, ‘reuzel’. Het Vlaamse patard, ‘oude Vlaamse stuiver’, geeft in het Italiaans de vormen batardo (1129) en pattarde (1329). De voor het Italiaans curieuze vorm Hennekin (1460) is een verbastering van het Middelnederlandse Hannekijn, een verkleinvorm van de eigennaam Johan, maar ook gebruikt als ‘onnozele man’. In de Middelnederlandse component van de tekst wordt deze naam met clene Jan ‘kleine Jan’ (1460) vertaald.

Het onderzoek naar de vertaaltechniek versterkt het vermoeden dat we te maken hebben met een auteur die geen native speaker is van het Italiaans. Mogelijk heeft hij dit tweetalig boekje vervaardigd om Italiaans te leren. Deze hypothese wordt bevestigd door een analyse van de passage met de getallen, waarin van 1 tot en met 100 wordt geteld (afb. 9). De auteur begint, trouw aan zijn opzet, met het Italiaans: de cijfers worden voluit in letters geschreven. Voor de Middelnederlandse ‘vertaling’ volstaat de auteur met Arabische cijfers. Deze voluit in het Middelnederlands schrijven is blijkbaar niet nodig. Dit betekent dat het Middelnederlands bekend wordt verondersteld en het Italiaans niet. Italiaans is dus de taal die geleerd moet worden. In de dialoog waarin deze cijferreeks een plaats heeft, zegt de jonge vriend dit dan ook expliciet tegen de oudere vriend: als hij niet goed begrijpt wat boven (d.w.z. in de Italiaanse tekst) staat, moet hij eronder (d.w.z. bij de Arabische cijfers) kijken en goed tellen: maken hebben met een auteur die geen native speaker is van het Italiaans. Mogelijk heeft hij dit tweetalig boekje vervaardigd om Italiaans te leren. Deze hypothese wordt bevestigd door een analyse van de passage met de getallen, waarin van 1 tot en met 100 wordt geteld (afb. 9). De auteur begint, trouw aan zijn opzet, met het Italiaans: de cijfers worden voluit in letters geschreven. Voor de Middelnederlandse ‘vertaling’ volstaat de auteur met Arabische cijfers. Deze voluit in het Middelnederlands schrijven is blijkbaar niet nodig. Dit betekent dat het Middelnederlands bekend wordt verondersteld en het Italiaans niet. Italiaans is dus de taal die geleerd moet worden. In de dialoog waarin deze cijferreeks een plaats heeft, zegt de jonge vriend dit dan ook expliciet tegen de oudere vriend: als hij niet goed begrijpt wat boven (d.w.z. in de Italiaanse tekst) staat, moet hij eronder (d.w.z. bij de Arabische cijfers) kijken en goed tellen:

E si tu non intende bene
Ende eest dat ghijt niet wel en verstaet

sò che de sovere voy troverete,
so dat ghi boven sult vinden,

wardate de sotto e contate bene:
siet beneden ende tellet wel:

un	doy	tre	quatro	cinque
1	2	3	4	5
sey	sette	octo	nove	deze
6	7	8	9	10 (1242-6).

[p. 48]

Afb. 9. f. 76r, Add. MS 10802. Met toestemming van de British Library.

[p. 49]

Conclusie

Uit de analyse van het Italiaans in de tekst blijkt dat we te maken hebben met een dialect, in het bijzonder een dialect uit de Veneto. De analyse van het Middelnederlands leidt tot de conclusie: Brabants. Het Italiaans is over het algemeen minder correct opgeschreven dan het Middelnederlands. Dit is een indicatie dat het Middelnederlands de moedertaal van de schrijver was. De spelling van het Middelnederlands, waar typische grafische klankverschijnselen in het oog springen, geeft daar extra steun aan. Bovendien blijkt uit de vergelijking van het Italiaans met het Middelnederlands dat de auteur vanuit het Italiaans in het Middelnederlands heeft vertaald, niet andersom. Hij is ook zelf verantwoordelijk voor deze vertaling geweest. Het vertaalproces zal niet eenvoudig zijn geweest. Het beeld dat naar voren komt is dat van een gewetensvolle schrijver/vertaler. Terwijl hij bezig was met het opschrijven van het Middelnederlands, zocht hij nog naar de juiste vertaling van het Italiaans in zijn moedertaal, met alle verschrijvingen en correcties die daarbij horen. Wat die correcties betreft kan nog worden opgemerkt dat het er zeer veel zijn, niet alleen in de vertaling, maar ook in het Italiaans (zie hierboven p. 25-7). Het primaire doel van de inspanningen van de schrijver is zonder twijfel het leren van Italiaans geweest, zoals het overtuigendst wordt aangetoond door de passage met de cijfers. De volgorde van de twee talen, eerst Italiaans en dan Middelnederlands, spreekt dit niet tegen. Hoewel het voor de hand lijkt te liggen met de moedertaal te beginnen (zoals het in moderne taalboekjes het geval is) kan de volgorde van de tekst in het Koopmansboek verklaard worden uit het feit dat de auteur of samensteller van de tekst in Italië verblijft en daar Italiaanse teksten heeft gehoord of onder ogen heeft gehad.⁴³

43 Daarmee lijkt het Koopmansboek ook aan te sluiten bij de boeken uit de humanistische traditie, waar, in tegenstelling tot oudere gespreksboeken zoals het vroeg-vijftiende-eeuwse Sprach-buch van meester Georg (zie p. 67-8), de te leren taal, in dit geval het Latijn, voorop staat (Gernentz 1988: 19).