Jaarboek voor Nederlandse Boekgeschiedenis. Jaargang 19

[p. 194]

Figuur 1: De ligging van Palmyra, Manchester en Kirtland. Kaart 3 uit The Holy Bible (...). The book of Mormon (...). The pearl of great price. Salt Lake City (ut) 1979, 2008

[p. 195]

Markus F. Polzer
Een voetnoot bij Mormon
Hoe paratekstuele elementen hebben bijgedragen tot de schepping van de mormoonse canon

Toen een jongeman genaamd Joseph Smith jr. (1805-1844) in de zomer van 1829 de boekhandel van Grandin in Palmyra (Wayne County, ny) betrad, kon niemand vermoeden welke impact deze gebeurtenis zou hebben in de volgende decennia. Egbert B. Grandin (1806-1845) verkocht niet alleen boeken, maar hij dreef ook een drukpers en gaf een lokale krant uit, de Wayne sentinel. Om geld in het laatje te brengen, drukte hij bij gelegenheid ook op verzoek en het was precies daarom dat Smith contact zocht met Grandin, want Smith bezat een manuscript dat hij het licht wilde doen zien.¹

Het manuscript in kwestie werd omschreven als ‘dicht beschreven en leesbaar, maar zonder enige interpunctie van het begin tot het eind’² en bevatte een tekst die later bekend zou worden als The book of Mormon.³

Vandaag de dag is The book of Mormon met meer dan 150 miljoen exemplaren en vertalingen in meer dan honderd talen⁴ een van de invloedrijkste bestsellers in de geschiedenis van het boek. The book of Mormon was niet zomaar een boek, maar - zoals het verhaal wil - veeleer een goddelijke openbaring.

In dit artikel zal ik niet ingaan op de vraag of het boek nu feitelijk door mensen is gemaakt dan wel het resultaat is van een goddelijke openbaring; ik zal me hier concentreren op die elementen uit het productieproces van het mormoonse boek die zonder twijfel het werk van mensen zijn. Ik zal in het bijzonder de typografische evolutie van de mormoonse boeken vanaf de eerste uitgave tot op de huidige dag verkennen. Aan de hand hiervan zal ik de strategieën beschrijven die door de opeenvolgende uitgevers wer-

1 Aanvankelijk weigerde Grandin het verzoek van Smith omdat hij dacht dat de hele zaak was opgezet. Toen hij vernam dat Smith al een andere uitgever had gevonden die ermee akkoord ging om het boek te drukken, stemde Grandin toch toe, cf. C.A. Bench, ‘Introduction’, in: C.A. Bench, The parallel Book of Mormon. The 1830, 1837, and 1840 editions. Salt Lake City (ut) 2008, vii-xvii, hier: viii.

2 Brief van John H. Gilbert aan James T. Cobb, gedateerd 10 februari 1879; geciteerd naar: T.L. Givens, By the hand of Mormon. The American scripture that launched a new world religion Oxford [ny] 2002, 31.

3 In feite werd het manuscript in kleine deeltjes naar de drukkerij gebracht door Hyrum (1800-1844), de broer van Joseph Smith Hij leverde elke ochtend 24 pagina's af die hij's avonds kwam halen om te vermijden dat het manuscript verloren zou gaan, cf. D. Persuitte, Joseph Smith and the origins of the Book of Mormon. Jefferson (nc) 1985, 99.

4 Om precies te zijn werd The book of Mormon in zijn geheel in 82 talen vertaald en gedeeltelijk in 25, cf. S. Taylor, ‘Book of Mormon. Printing passes 150 million’, in: Deseret news 19 april 2011 (www.deseretnews.com/article/700128445/Book-of-Mormon-Printing-passes-150-million.html, geraadpleegd op 3 oktober 2011).

[p. 196]

den gehanteerd ten dienste van de mormoonse leiders, die hun beweging wilden vestigen als een officiële christelijke kerk.

The book of Mormon: een ‘Amerikaanse bijbel’?

Verteld wordt dat Joseph Smith in 1823 op een nacht door een engelachtige figuur met de naam Moroni werd bezocht. Moroni zou hem hebben verteld dat in de buurt een aantal gouden platen was verborgen. Op die platen was een oud verhaal te vinden over de oorspronkelijke bewoners van Amerika. De volgende dag begaf Smith zich naar de plek die Moroni hem had beschreven, een heuvel met de naam Cumorah, dicht bij de dorpen Palmyra en Manchester in de staat New York. Het duurde echter tot 22 september 1827 voordat Smith van Moroni toestemming kreeg om de platen mee te nemen.

Smith verklaarde dat hij toen hij weer was thuis gekomen, de oude teksten op de platen naar modern Engels begon te vertalen.⁵ Aangezien de taal waarin de platen waren geschreven voor geen enkele levende ziel begrijpelijk was, moest hij dit doen met behulp van twee ‘magische stenen’, genaamd Urim en Thummin,⁶ die hij volgens zijn zeggen bij de platen had aangetroffen.

Het verhaal in The book of Mormon begint in Jeruzalem rond 600 voor Christus. Ons wordt verteld dat de profeet Lehi een goddelijk visioen kreeg, waarin de aanstaande vernietiging van de stad Jeruzalem werd aangekondigd evenals de nakende komst van Christus. Nadat ze dit hadden vernomen, vluchtten Lehi en zijn familie om aan de vernietiging te ontsnappen.

God gaf hun de opdracht een schip te bouwen en daarmee naar het ‘Beloofde Land’ te zeilen. Lehi nam een aantal geschriften met zich mee die op gouden platen waren gegraveerd, waaronder de Pentateuch en een stamboom van Lehi's voorgeslacht. Na een lange, uitputtende reis bereikten ze eindelijk dit ‘Beloofde Land’, het continent dat later de naam ‘Amerika’ zou krijgen.

Onmiddellijk na hun aankomst ontstond grote rivaliteit binnen de familie, in het bijzonder tussen de twee broers Nephi en Laman, wat leidde tot een splitsing in twee groepen. Mettertijd zouden hieruit twee volkeren ontstaan - de nephieten en de lamanieten - die elk miljoenen mensen telden. Het vervolg van het verhaal is in hoofdzaak het relaas van de strijd en oorlogen tussen deze twee volkeren.

Enkel de persoonlijke verschijning van Jezus Christus zorgde daarbij voor een kort intermezzo. Kort na zijn kruisiging, heropstanding en tenhemelopneming zou Jezus aan het volk van Nephi zijn verschenen om hun persoonlijk de ‘Blijde Boodschap’ te verkondigen. Deze gebeurtenis werd volgens The book of Mormon gevolgd door een periode van bijna tweehonderd jaar van relatieve vrede tussen de nephieten en de lamanieten. Maar vroeg of laat ontstonden er weer geschillen die in vernietigende oorlogen uitmondden.

5 Jammer genoeg zou Moroni de platen hebben meegenomen nadat de vertaling was voltooid.

6 Aangezien de doos met de platen en de stenen volgens Smith ook een borstschild bevatte, moeten Urim en Thummin worden beschouwd als een verwijzing naar Exodus 28:30, waar men kan lezen dat ‘thou shalt put in the breastplate of judgment the Urim and the Thummim; and they shall be upon Aaron's heart, when he goeth in before the Lord’.

[p. 197]

Al deze gebeurtenissen zouden door Nephi en zijn nakomelingen zijn opgetekend in een taal die wordt aangeduid als ‘hervormd Egyptisch’ en op gouden platen zijn gegraveerd. De laatste chroniqueur was de al eerder aangehaalde Moroni, zoon van Mormon. Nadat zijn taak was volbracht, begroef hij de platen op de heuvel Cumorah. Daar bleven ze verborgen tot het moment waarop hij ze overdroeg aan Joseph Smith, die op zijn beurt met de vertaling ervan naar de boekhandel van Grandin trok.

Smith en Grandin kwamen overeen om een eerste editie van vijfduizend ongebonden exemplaren te drukken voor de prijs van $3000, te betalen door Smith.⁷ De tekst werd gezet door de zetter John J. Gilbert, die daarvoor een lettertype van 10 punt pica gebruikte, en afgedrukt op een ‘Smith Patented Improved Press’.⁸ Het drukproces nam heel wat tijd in beslag: de klus duurde van augustus 1829 tot maart 1830 en later zou Gilbert zich hierover dit herinneren: ‘De bijbel werd gedrukt met zestien bladzijden per keer, zodat elk vel twee exemplaren van zestien pagina's opleverde, waardoor er per vorm 2.500 vellen papier nodig waren. In het totaal ging het om 37 vormen van telkens zestien bladzijden (...).’⁹

Gilbert verwees niet naar het boek met zijn eigenlijke naam, maar als ‘bijbel’. Al lange tijd heeft het onderzoek zich inderdaad toegespitst op de gelijkenissen tussen The book of Mormon en de Bijbel, waarbij de focus echter vooral op linguïstische aspecten lag, met name de gelijkenissen in het taalgebruik in The book of Mormon en dat in de King James-Bijbel. De vraag is nu echter of het wel de linguïstische overeenkomsten met de King James-Bijbel zijn die van The book of Mormon een ‘bijbel’ maken.

Net als de Bijbel is The book of Mormon in verschillende ‘boeken’ verdeeld (bijvoorbeeld ‘The First Book of Nephi’), maar wanneer het boek op een willekeurige plaats wordt opengeslagen, dan ziet de lay-out er eerder ‘gewoon’ uit en lijkt hij eerder op die van een roman dan van een bijbel. De tekst is niet in kolommen verdeeld en loopt over de hele breedte van het tekstblok. Verder bevat het boek slechts een beperkt aantal paratekstuele elementen zoals gecentreerde titels, ondertitels en hoofdstukindelingen van de afzonderlijke ‘boeken’, gezet in kapitalen. Aan het begin van elk eerste hoofdstuk van de verschillende boeken staat een korte inhoudsbeschrijving van het betreffende boek in cursief In de tekst zelf beginnen de paragrafen telkens met een kleine insprong, maar verder ontbreken alle typografische elementen die wezenlijk zijn voor de typografie van bijbels, zoals sterk uitgewerkte versnummeringen, dubbele kolommen, annotaties, voetnoten, kruisverwijzingen, enzovoort.

Het is daarom niet verwonderlijk dat de meeste materiële connotaties met een bijbel meestal nogal vergezocht overkomen. Paul C. Gutjahr, bijvoorbeeld, stelt in zijn boek over de geschiedenis van de bijbel in de Verenigde Staten dat:

Smith's The Book of Mormon was bound in such a way that it looked strikingly similar to the (...) Bible Society editions. All three editions were bound in

7 Omdat Smith niet zoveel geld had, nam Martin Harris (1783-1875) - een van Smiths dienstwilligste volgelingen - een hypotheek op zijn boerderij, cf. D. Hill, Joseph Smith. The first Mormon. Garden City (ny) 1977, 95.

8 Bench, ‘Introduction’, ix.

9 Geciteerd naar Bench, ‘Introduction’, xi.

[p. 198]

Figuur 2: Het begin van het eerste hoofdstuk van het ‘First Book of Nephi’ uit de eerste editie van The book of Mormon (1830)

[p. 199]

brown leather with twin gold bars impressed on the spine at regular intervals. The volumes also bore a black label imprinted with gold letters on the spine bearing the volume's name. It would be hard for even the most casual observer to miss how much Smith's book looked like a bible.¹⁰

Een dergelijke boekband is echter geenszins uitsluitend een uniek kenmerk van de Heilige Schrift, want dit soort band is vrij gebruikelijk in de negentiende eeuw.

Om te begrijpen hoe The book of Mormon is uitgegroeid tot een soort Amerikaanse Bijbel moeten we kijken naar een andere editie van Bijbelse teksten, in het bijzonder de vertaling door Alexander Campbell (1788-1866) van het Nieuwe Testament.¹¹

Als we stilstaan bij het feit dat Smith en zijn volgelingen een nieuwe, hervormde en succesvolle religieuze beweging wilden vestigen, dan ligt het voor de hand dat we The book of Mormon niet noodzakelijk vergelijken met de negentiende-eeuwse uitgaven van de Bible Society, maar met bijbeledities die in hun tijd vernieuwend en anders waren, maar niettemin succes kenden.¹²

De Bible Society publiceerde de teksten van het Oude en het Nieuwe Testament in hoofdzaak met het oog op hun distributie en met geen ander doel dan de mensen aan het lezen te krijgen in de Heilige Schrift. Tijdens de eerste helft van de negentiende eeuw zochten vele mensen in de Verenigde Staten echter naar een nieuwe, diepzinnigere en spirituelere omgang met God dan de theologie die hetzij de lutherse hetzij de katholieke kerk hun kon bieden. In deze omstandigheden vormden zich tal van christelijke sekten die aan dit verlangen probeerden tegemoet te komen. Een van de succesvolste bewegingen was de Restauration Movement van Alexander Campbell, die ook bekend stond als de Stone-Campbell Movement of de Campbellites.

Als we de lay-out van The book of Mormon tegen deze achtergrond bekijken, dan lijkt het niet ongerechtvaardigd te stellen dat The sacred writings van Campbell kunnen hebben gediend als voorbeeld.¹³ We treffen hierin namelijk dezelfde paginalay-out en tekst-opmaak aan, met inbegrip van een karakteristieke weergave in lange lijnen (en niet in kolommen), naast een sobere indeling met hoofdtitels.

Campbell had een goede reden om het merendeel van de bekende paratekstuele elementen van de standaard King James-vertaling achterwege te laten, zoals de dubbele kolommen, voetnoten, hoofdstuktitels en versaanduidingen. Hij oordeelde namelijk dat al deze elementen de lezer zouden belemmeren ongecompliceerd en direct kennis te nemen van de tekst van het Nieuwe Testament. Hij betoogde dat het lineaire karakter van het Nieuwe Testament ook een heldere en rechtlijnige typografische weergave vereiste.¹⁴

10 P.C. Gutjahr, An American Bible. A history of the Good Book in the United States. Stanford (ca) 1999, 152-153.

11 A. Campbell (ed.), The sacred writings of the apostles and evangelists of Jesus Christ, commonly styled The New Testament. G. Campbell [et al.] (trans.). Buffaloe (Virginia; thans Bethany [wv]) 1826; volgende edities in 1828, 1832 en 1835.

12 De Campbellvertaling was de succesvolste uitgave van het Nieuwe Testament tot de publicatie van Revised Version in 1881. Cf. Gutjahr, An American Bible, 105.

13 Er zijn sterke aanwijzingen om te geloven dat de vroege mormoonse beweging nauwe banden had met de campbelliten. Zo was een groot aantal mormoonse volgelingen uit de beweging van Campbell gerekruteerd; onder hen bevonden zich prominente mormoonse leiders zoals Sidney Rigdon en Parley P. Pratt. Cf. Persuitte, Joseph Smith and the origins of The Book of Mormon, 122; Givens, By the hand of Mormon, 159, 232; D.J. Davies, An introduction to Mormonism. New York (ny) 2003, 66.

14 Cf. Gutjahr, An American Bible, 101-105.

[p. 200]

Figuur 3: Het begin van ‘The Testimony of John the Apostle’ in Alexander Campbells vierde uitgave van The sacred writings (1835)

Het verzamelen van de verspreide Pearls of covenants

Terwijl de vertaling door Campbell een succes was, geldt dit niet voor de eerste edities van The book of Mormon. De meeste mensen accepteerden de verhalen van Lehi, Nephi en hun volgelingen niet. Integendeel: de meeste mensen beschouwden de mormonen als een sekte die niets te maken had met het christendom. Dat had het gevolg dat de vroege beweging van de mormonen met heel wat vijandigheid te kampen had. Meer dan eens moesten de mormonen hun nederzettingen achterlaten vanwege al dan niet gewelddadige conflicten met de lokale bevolking.

Daarnaast verschenen heel wat publicaties tegen de mormonen en The book of Mormon; het prominentste boek was Mormonism unvailed, dat in 1834 door Eber D. Howe (1798-1885) werd gepubliceerd. In hoofdstuk 19 van het boek, dat over de ‘Spalding theory’ handelt, betoogt Howe dat het verhaal in The book of Mormon in feite was gebaseerd op een niet-gepubliceerde roman van een zekere Solomon Spalding. Deze roman, getiteld Manuscript found, zou het verhaal vertellen van de Romeinen die naar het nieuwe

[p. 201]

Amerikaanse continent zeilden en daar een kolonie vormden. Ironisch genoeg zou het originele manuscript van Manuscript found zogezegd verloren zijn gegaan - een zwak element in Howes argumentatie.

Of de Spaldingtheorie nu waar was of niet, de vroege mormoonse beweging kon niet anders dan hierop reageren. In plaats van hun bewering te verdedigen dat het wel degelijk om de waarheid ging, besloot Joseph Smith een andere tactiek te volgen: in de komende jaren werd in The book of Mormon niet het geschreven woord naar voor geschoven als de belangrijkste hoeksteen van het mormoonse geloof, maar het principe van de profetische openbaring.¹⁵

Gezegd werd dat het woord van God aan Joseph Smith werd geopenbaard, vooral tussen 1829 en 1832.¹⁶ Vooral de missionarissen van de vroege mormoonse beweging waren erg geïnteresseerd in deze profetieën en vooral zij wisselden deze teksten onder elkaar uit. Zo circuleerde al spoedig een groot aantal handschriftelijke kopieën van deze revelaties. Het was daarom louter een kwestie van tijd voordat zich de noodzaak zou aandienen om deze teksten te publiceren en te verspreiden;¹⁷ tijdens de conferentie in Hiram (Ohio) in 1831 werd dan ook besloten ze te verzamelen en uit te geven.¹⁸

A few months later, in the spring of 1832, Joseph Smith joined them for conferences and also to transact more business about the book. At an April 30 meeting, they decided to print only 3,000 instead of 10,000, to restrict availability of the manuscripts to those concerned with the printing, and to appoint Oliver Cowdery, W.W. Phelps, and John Whitmer to review the revelations again (...)¹⁹

Aanvankelijk werd beslist om vanaf juni 1832 minstens één openbaring te publiceren in elk nummer van The evening and morning star, een krant van de kerk van Mormon.²⁰ Maar uiteindelijk werd William W. Phelps (1792-1872) - die een pers had in Zion (nu: Independence, Missouri) waarmee hij de krant drukte - opgedragen om in 1833 een verzameling van deze openbaringen te drukken onder de titel A book of commandments. Zoals gezegd plande men eerst een editie op tienduizend exemplaren, maar werd dat aantal teruggebracht tot drieduizend. Kort nadat men was begonnen met het drukken en een aantal exemplaren van de 65 openbaringen klaar was, kwam de productie abrupt tot een eind: op 20 juni 1833 werd de pers samen met een groot deel van het drukwerk door een woedende menigte vernietigd. Slechts enkele exemplaren konden worden gered; deze werden ingebonden en verdeeld.²¹

15 De kerk van de mormonen is sindsdien fundamenteel gebaseerd op dit principe van nieuwe openbaringen, cf. S.W. Kimball, ‘Revelation. The word of the Lord to His prophets’, in: Ensign 5 (1977), 76.

16 D.H. Ludlow, A companion to your study of the Doctrine and Covenants. Vol. 1. Salt Lake City (ut) 1978, 11, 27. Zie ook: ‘The Doctrine and Covenants is a divinely inspired scripture and thus is one of the most important books ever to be published; it represents teachings directly from God through his prophets to the people of this generation.’ Idem, 8.

17 Cf. R.J. Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’, in: Ensign 12 (1984) (www.lds.org/ensign/1984/12/the-story-of-the-doctrine-and-covenants?lang=eng, geraadpleegd op 11 oktober 2011).

18 Ludlow, A companion to your study of the Doctrine and Covenants, 36.

19 Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’.

20 Cf. ibidem.

21 Cf. Ludlow, A companion to your study of the Doctrine and Covenants, 37.

[p. 202]

Tijdens de algemene conferentie van de kerk op 17 augustus 1835 werd beslist het boek opnieuw te laten drukken.²² Deze uitgave kreeg de titel Doctrine and covenants (De leer en verbonden)²³ in de plaats van Book of commandments. De wijziging van de titel wordt ook beschouwd als ‘een wijziging van de inhoud van het boek’.²⁴ Terwijl het Book of commandments alleen maar openbaringen bevatte, omvatte de Doctrine and covenants niet alleen de 102 profetieën of ‘Sections’, maar bovendien theologische traktaten getiteld ‘Lectures on faith’, die ook bekendstonden als de ‘Testimony of the Twelve Apostles to the truth of the Book of Doctrine and covenants’.

De tweede editie uit 1844 die in Nauvoo (Illinois) verscheen, wordt hier slechts terloops vermeld omdat daarin geen betekenisvolle veranderingen in de lay-out voorkomen. Anderzijds is deze uitgave een goed voorbeeld van de invloed die het concept van de profetie heeft op de boekcultuur van de mormonen. Deze editie bevat de ‘Lectures on

22 Idem, 39.

23 De eerste editie van de Doctrine and covenants was gedrukt door Frederick G. Williams in Kirtland (Ohio) in 1835. Cf. Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’.

24 Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’.

[p. 203]

Faith’ en telt negen ‘Sections’ meer dan de editie uit 1835, en door de opname in het boek voegt deze uitgave een extra aantal teksten toe aan de officiële mormoonse geschriften.

Figuur 4: De ligging van Nauvoo en Independence. Kaart 5 uit The Holy Bible (...). The book of Mormon (...). The pearl of great price. Salt Lake City (ut) 1979, 2008

Het is opmerkelijk dat de meeste bekeerlingen tot de mormonenkerk niet uit de Amerikaanse populatie stammen maar uit Europa. Vooral de missie naar de Britse eilanden had veel succes en al spoedig ontstond de noodzaak om zowel de bekeerlingen als de missionarissen in Groot-Brittannië van voldoende exemplaren van The book of Mormon en de Doctrine and covenants te voorzien. In 1841 werd de eerste Europese editie van The book of Mormon gepubliceerd. Deze uitgave volgde de tekst en lay-out van de tweede Amerikaanse uitgave (Kirtland, 1837), maar hanteerde een Britse spelling. De eerste Britse editie van de Doctrine and covenants verscheen in 1845 en was gebaseerd op de tweede Amerikaanse uitgave (Nauvoo, 1844).

Toen gebeurde er echter iets dat cruciaal zou zijn voor de verdere ontwikkeling van de mormoonse kerk. Tijdens een aantal conflicten in Nauvoo werden Joseph Smith en zijn broer Hyrum gearresteerd. Op 27 juni 1844 slaagde een menigte die de broers wilde

[p. 204]

lynchen erin om in de gevangenis te geraken en werden zowel Joseph als zijn broer vermoord.²⁵ Daarna werd Brigham Young (1801-1877), een van Smiths meest nabije volgelingen, aangeduid als nieuwe leider, maar hij slaagde er niet in de belangen van de verschillende partijen met elkaar te verzoenen. Integendeel: de situatie tussen mormonen en niet-mormonen in de staat Illinois escaleerde en er ontspon zich een gewelddadige strijd. Uiteindelijk zagen de mormoonse kolonisten zich genoodzaakt hun huizen in Nauvoo te verlaten. Vanaf de winter van 1845-1846 trokken duizenden mormonen naar het Great Basin (Grote Bekken) in het westen van het continent, een gebeurtenis die in de Amerikaanse geschiedenis bekend staat als de ‘mormoonse uittocht’. Tot in 1868 bleven pioniers toestromen in het gebied van Salt Lake Valley, waar ze een nieuw, en aanvankelijk uitsluitend mormoons, land stichtten.

Enerzijds betekende dit dat de mormoonse beweging voor het eerst in haar geschiedenis een veilig thuis kreeg, maar anderzijds werden de kolonisten ook met een aantal grote problemen geconfronteerd. Het land dat ze hadden verworven lag buiten het territorium van de Verenigde Staten en bovendien was het nog nooit eerder bevolkt waardoor er hoe dan ook geen infrastructuur was. Daardoor waren er heel wat economische noden die moesten worden gelenigd - onder andere een papierschaarste in de jaren vijftig van de negentiende eeuw. Om de kolonisten van de nodige teksten te voorzien, werden ze bevoorraad met exemplaren van The book of Mormon, de Doctrine and covenants en nummers van de krant The millenial star die in hoofdzaak in Engeland werden geproduceerd.²⁶ De Engelse uitgaven moesten met andere woorden plotseling twee doelen dienen: aan de ene kant moesten ze de Amerikaanse kolonisten van voldoende tekstmateriaal voorzien en anderzijds moesten deze uitgaven een succesvolle missionering in Engeland zelf ondersteunen.

Een interessant voorbeeld in dit verband is een verzameling teksten die in Engeland verscheen onder de titel Pearl of great price (Parel van grote waarde), een verzameling die min of meer bestond uit ‘a selection of choice materials touching many significant aspects of the faith and doctrine of The Church of Jesus Christ of Latter-day Saints (lds) [= Heiligen der Laatste Dagen (hld)]. These items were produced by the Prophet Joseph Smith and were published in the Church periodicals of his day.’²⁷ De Pearl of great price werd in 1851 uitgegeven in Liverpool (Engeland) door de voorzitter van de Britse missie van de hld, Franklin D. Richards (1821-1899).

De Pearl of great price bevat uiteenlopend materiaal. De eerste drie delen van het boek bestaan uit drie ‘vertalingen’ gemaakt door Joseph Smith, met name de ‘Selectie uit het boek Mozes’, het ‘Boek Abraham’ en ‘Joseph Smith - Mattheüs’. De ‘Selectie uit het boek Mozes’ is eerder een vrije ‘vertaling’ van Genesis hoofdstuk 1, vers 1 tot en met hoofdstuk 6, vers 13, die Joseph Smith bezorgde in 1830-1831.²⁸ Deze kwam uit in hetzelfde jaar als The book of Mormon en sommige mormonen geloven dat het een ‘totaal verschillend boek [is], in een andere stijl, en van een andere wereld’ en dat ‘het boek Mozes

25 Cf. R. Abanes, One nation under Gods. A history of the Mormon Church. New York (ny) 2003, 196-201.

26 Cf. J.R. Johansen, A commentary on the Pearl of great price. A jewel among the scriptures. Bountiful (ut) 1998³, 24.

27 Zie www.lds.org/scriptures/pgp/introduction?lang=eng, geraadpleegd op 10 januari 2012.

28 Cf. K.P. Jackson, The Book of Moses and the Joseph Smith translation manuscripts. Provo (ut) 2005, 1.

[p. 205]

eigenlijk deel zou kunnen uitmaken van de bijbel en dat het dus samen met de bijbel gelezen zou moeten worden en vice versa’.²⁹ Het onderdeel ‘Joseph Smith - Mattheüs’ kan worden beschouwd als een ‘geïnspireerde vertaling’ van hoofdstuk 24 van het evangelie van Mattheüs en kwam hoogstwaarschijnlijk eveneens in 1830 tot stand.³⁰

Erg bijzonder is de zogenaamde vertaling van het ‘Boek Abraham’ dat van een mysterieuze oorsprong is. In 1835 bracht een zekere heer Chandler vier mummies en enkele Egyptische papyri mee naar Kirtland (Ohio). Enkele mormomen kochten deze stukken voor de profeet waarna Joseph Smith onmiddellijk begon met het ‘vertalen’ van de papyri. Een excerpt daaruit, het ‘Boek Abraham’, werd voor het eerst gepubliceerd in de Times and seasons (maart 1842).³¹

Behalve deze teksten bevat de Pearl of great price ook een hoofdstuk getiteld ‘Joseph Smith - History’, louter een extract uit Joseph Smiths officiële getuigenis die in zijn geheel was gepubliceerd in de History of the Church.³² Dat boek eindigt met ‘The Articles of Faith of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints’ of de geloofsartikelen. Deze geloofsartikelen maakten in feite deel uit van een brief die Joseph Smith had geschreven naar John Wentworth (de uitgever van de krant Chicogo democrat)³³ en werden nu beschouwd als een soort van catechismus. Het doel van de Pearl of great price was om de bekeerde Britse mormonen en gelovigen toegang te geven tot een aantal cruciale mormoonse geschriften die tot dan toe enkel in de Verenigde Staten in verspreide bronnen te vinden waren, zoals de mormoonse kranten.

29 Johansen, A commentary on the Pearl of great price, 17.

30 Cf. R.J. Matthews, ‘A plainer translation’. Joseph Smith's translation of the Bible. Provo (ut) 1975, 26.

31 Cf. Johansen, A commentary on the Pearl of great price, 16.

32 Cf. B.H. Roberts (ed.), History of the Church of Jesus Christ of Latter-day Saints. Vol. 1. Salt Lake City (ut) 1902, 1-44.

33 Cf. Johansen, A commentary on the Pearl of great price, 14.

De invloed van King James

Hier komen we bij het punt waar de Britse missie de Amerikaanse mormonenbeweging heeft beïnvloed. In het Verenigd Koninkrijk moest de mormoonse missie heel wat andere obstakels overwinnen dan in de Verenigde Staten. Terwijl Noord-Amerika tijdens de negentiende eeuw een soort van kweekvijver was voor heel wat nieuwe religieuze bewegingen - bijvoorbeeld de campbelliten, de adventisten of de shakers - kon Engeland min of meer worden beschouwd als een natie die werd verenigd door het geloof van de anglicaanse kerk. Zelfs als we ervan uitgaan dat diegenen die zich in Engeland tot de mormoonse kerk bekeerden op zoek waren naar iets nieuws, iets bijzonder dat hun niet door de officiële kerk werd aangereikt, dan nog mogen we de kracht niet onderschatten die uitgaat van het discours en de aanspraak op waarheid die de cultuur van het gedrukte woord in het Verenigd Koninkrijk maakt. Het Britse volk was immers gewend om de Heilige Schrift te lezen en wel in een heel bijzondere editie: de King James-Bijbel - met zijn specifieke taal en, in dit geval nog veel belangrijker, zijn specifieke lay-out.

Alhoewel de taal die in de mormoonse teksten, en in het bijzonder in The book of Mormon, wordt gebruikt erg dicht aanleunt bij het Engels in de King James-Bijbel, leken

[p. 206]

de boeken zelf zoals gezegd meer op een doordeweekse roman dan op een heilige tekst. Hoe kon men er dan ook ooit in slagen om mensen te overtuigen dat een ‘roman’ als deze in feite het ware woord Gods zou bevatten? Net om die reden werd een aantal ingrijpende veranderingen doorgevoerd in de lay-out van de paratekst, waardoor een editie ontstond die het missioneringswerk meer kans op succes zou bieden.

Een eerste, essentiële stap werd gezet in de derde Europese editie van The book of Mormon die in 1852 werd uitgegeven door Franklin D. Richards. Voor het eerst werd de tekst niet als één ononderbroken, lopende tekst afgedrukt maar werd een - weliswaar primitief - systeem van hoofdstukken en verzen toegepast. Terwijl men vroeger naar een passage moest verwijzen als volgt: ‘zoals staat geschreven in het boek Alma’, kon men dat voortaan op een veel preciezere manier doen en wel op deze manier: ‘zoals staat geschreven in Alma xiv:15’ - en dat was een groot verschil. Omdat de Britse uitgaven ook werden gebruikt om het tekort aan boeken in Utah aan te vullen,³⁴ drongen deze veranderingen door in de algemene boekcultuur van de mormonen.

In 1874 besloot Orson Pratt (1811-1881), de ‘Church historian and recorder’ van de mormoonse beweging,³⁵ de tekst uit 1852 te gebruiken als uitgangspunt voor zijn nieuwe uitgave van The book of Mormon en hij verdeelde de tekst daarbij zelfs in nog kleinere verseenheden. Hij introduceerde bovendien voor het eerst paratekstuele elementen zoals hoofdstukken en verzen in zijn uitgave van de Doctrine and covenants uit 1876.³⁶ In 1879 zette Orson Pratt nog een belangrijke stap in dit proces door de invoering van voetnoten in The book of Mormon en de Doctrine and covenants.³⁷ Toch introduceerde hij deze paratekstuele elementen niet in zijn editie van de Pearl of great price uit 1878 - de eerste uitgave van deze tekst in de Verenigde Staten - en die bevatte bijgevolg versnummeringen noch voetnoten. Het zou nog tot in 1902 duren voor ook deze tekst werd ingedeeld in hoofdstukken en verzen en toegankelijker werd gemaakt door een (gedeeltelijke) toevoeging van voetnoten en een index van de hand van James E. Talmage (1862-1933).³⁸

Al deze veranderingen leidden van een zuivere erzählende (‘vertellende’) typografie die garant staat voor een ongehinderde en lineaire lectuur naar een organiserende, structurerende en lektürelenkende (‘het lezen sturende’) typografie.³⁹ Deze beslissingen kunnen worden beschouwd als uitingen van de overtuiging dat men rechtstreeks via typografie kan communiceren en dat er in typografie een connotatieve betekenis besloten ligt.⁴⁰

34 Cf. bijvoorbeeld: Gutjahr, An American Bible, 58. Wat betreft de Doctrine and covenants zegt Woodford bijvoorbeeld: ‘During the exodus from Nauvoo, Church leaders carefully instructed the three trustees left behind in Nauvoo to bring the stereotype plates with them to Winter Quarters, but the plates were never used again and must have been lost. Instead, the Utah Saints imported copies from England in 1854. In fact, until a greatly revised edition was printed in Salt Lake City in 1876, all of the Church's editions of the Doctrine and Covenants were printed in England.’ Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants.’

35 De ‘Church historian and recorder’ moest alle essentiële zaken en activiteiten van de mormoonse kerk opschrijven.

36 Cf. Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’.

37 Cf. ibidem.

38 Talmage was een lid van de ‘Quorum of the Twelve Apostles’, wat een soort van bestuurscollege van de mormoonse kerk is.

39 Wat deze termen betreft, zie H.P. Willberg, F. Forssman, Lesetypografie. Mainz 2005, 17, 23.

40 Cf. S. Wehde, Typographische Kultur. Eine zeichentheoretische und kulturgeschichtliche Studie zur Typographie und ihrer Entwicklung. Tübingen 2000, 11.

[p. 207]

De opeenvolgende edities van The book of Mormon en van de Doctrine and covenants werden tot de jaren twintig van de twintigste eeuw gedrukt met behulp van elektrochemische platen. Bij dit procedé, dat bekendstaat als de galvanoplastiek, wordt door galvaniseren in hoogdruk een rastercliché gemaakt van drukvormen. Na een aantal scheikundige ingrepen kan de duurzame koperen rastercliché als basis dienen voor steeds weer nieuwe, ‘gedigitaliseerde’⁴¹ herdrukken van hetzelfde boek. Hierdoor zijn alle edities die tussen 1874 en 1930 verschenen volstrekt identiek: niet alleen wat betreft spelling, maar ook op het punt van lay-out, structuur en vormgeving.

41 In deze context wordt digitalisering begrepen als ‘a uniform high-fidelity copying system capable of creating a potentially infinite number of products’. S.J. Blackmore, The meme machine. New York (ny) 2000, 209.

Het gegalvaniseerde geloof: de editie uit de jaren 1920

Het begin van de twintigste eeuw bracht heel wat veranderingen teweeg in de opvattingen van Amerikaanse academici wat betreft de materiële aspecten van religieuze geschriften. Gebaseerd op de filologische overwegingen van de zogenaamde Tübinger Schule won in Amerika het idee aan terrein dat alle vormen van religieuze expressie - daarbij inbegrepen geschriften en boeken - de respectievelijke tijdgeest evenals een academische benadering zouden moeten weerspiegelen.⁴² Deze opvatting werd ook doorgevoerd in de volgende grote uitgave van de mormoonse geschriften die in de vroege jaren twintig van de twintigste eeuw door James E. Talmage werd bezorgd.⁴³

In de eerste plaats nam het aantal voetnoten enorm toe, wat een soort van wetenschappelijke aanpak moest benadrukken. De voetnoten bevatten ook kruisverwijzingen tussen de drie afzonderlijke boeken. Dit laatste kenmerk verwijst hoogstwaarschijnlijk naar de beslissing van het comité van editeurs van de editie uit 1898 van de Revised version van de King James-Bijbel (daarvan was de eerste editie van het Nieuwe Testament in 1881 verschenen, van het Oude Testament in 1885). Dat comité was het eens geworden om een consequent systeem van kruisverwijzingen in te voeren voor alle boeken van het Nieuwe en het Oude Testament, dus voor de hele Bijbel - een desideratum in Engelse bijbeluitgaven.⁴⁴

Ten tweede kregen alle afzonderlijke hoofdstukken en onderdelen van de boeken korte inleidingen. Wat misschien alleen maar lijkt op een hulpmiddel om zich beter te oriënteren en sneller iets op te zoeken, dient echter een richtinggevende typografie die controle uitoefent op het lezen. Door immers een grotere nadruk te leggen op bepaalde aspecten van de inhoud waren de editeurs in staat om de paratekstuele elementen en de inleidingen te gebruiken om de exegetische receptie te bepalen en te controleren.

42 P.L. Barlow, Mormons and the Bible. The place of the Latter-day Saints in American religion. New York (ny) 1997, 103, 109, 132.

43 The book of Mormon werd in 1920 gepubliceerd, de Doctrines and covenants en de Pearl of great price volgden in 1921. Ook toen werden elektromechanische rasterclichés gemaakt van alle platen en al het oude materiaal werd vernietigd om zeker te zijn dat enkel dit nieuwe formaat zou worden verspreid.

44 Cf. F.F. Bruce, History of the Bible in English. From the earliest versions. New York (ny) 1978³, 147.

[p. 208]

Ten derde werd er nog een veel belangrijkere stap gezet in de richting van de adaptatie van een biblio-typografisch dispositief:⁴⁵ het zetten in dubbele kolommen in plaats van in één kolom met lange lijnen! Deze beslissing mag niet als een toevallige oplossing worden beschouwd. Hoe zagen de ‘officiële’ uitgaven van de Bijbel er immers uit aan het begin van de twintigste eeuw? De Revised version? Dubbele kolommen! De American standard version?⁴⁶ Dubbele kolommen!⁴⁷

Hieruit spreekt de intentie van de uitgever om inhoud uiteindelijk met lay-out te laten samensmelten: het doel om - ten minste voor wat de lay-out betreft - alle typografische patronen af te werpen die op uniciteit zouden kunnen wijzen en om de paratekstuele gebruiken van de gecanoniseerde christelijke geschriften in de Bijbel te volgen. Dankzij dit ‘ruimtelijk-syntagmatische formaat’ slaagde men erin om de mormoonse geschriften te laten aansluiten bij de gevestigde encyclopedische en bijbelse typografie van de Angelsaksische wereld.

Opdracht volbracht? Nog niet helemaal. Er was immers nog een missing link om volledig deel uit te maken van de christelijke wereld van de Schrift: de integratie van het Boek der Boeken in de intussen gevestigde canon.

45 De term ‘typographisches Dispositiv’ werd door de Duitse wetenschapster Susanne Wehde geïntroduceerd, die het als volgt definieert: conventionele compositieschema's die de affiliatie van een tekst bepalen tot een soort of categorie van teksten. Typografische dispositieven zijn macro-typografische compositieschema's, die soorten teksten connoteren als een soort van syntagmatisch Gestalt-achtige Superzeichen (‘super-tekens’), en die daarom als onafhankelijke patronen teksten structureren. Cf. Wehde, Typographische Kultur, 14, 119, 125.

46 Eerste editie in 1901.

47 Het principe om in dubbele kolommen te drukken - in tegenstelling tot de Duitse, lutherse traditie van het drukken in lange lijnen - heeft een lange traditie in Engels-protestantse bijbeluitgaven. Reeds in 1557 nam Conrad Badius de katholieke-Latijnse traditie over van de lay-out met twee kolommen voor de eerste Engelse editie van het Nieuwe Testament die in Genève werd gedrukt. Cf. M.H. Black, ‘The printed Bible’, in: S.L. Greenslade (ed.), The Cambridge history of the Bible. The West from the Reformation to the present day. Vol. 3. Cambridge (uk) 1963, 408-475, hier: 436, 444.

Bible Inc.

De grote kloof die tussen de mormoonse geschriften en de canon lag, werd in de jaren tachtig gedicht met een nieuwe editie. In 1979 gaven de hld een eigen editie van de King James-Bijbel uit.⁴⁸ Ofschoon deze editie de officiële King James-vertaling volgt, bevat ze een aantal interessante veranderingen wat betreft de paratekstuele elementen:⁴⁹ in de tekst zelf van de vertaling die de hld van de Bijbel bezorgden, werd het intertekstuele web tussen het Oude Testament, het Nieuwe Testament én de mormoonse geschriften geïntensifieerd. Het voetnotenapparaat bijvoorbeeld bevat kruisverwijzingen naar de Bijbelboeken maar evenzeer naar andere teksten van de hld.⁵⁰ Dat betekent dat lezers van de hld-vertaling van de Bijbel bij het lezen via een web van

48 De hld-vertaling is zowel apart verkrijgbaar als in combinatie met The book of Mormon en zelfs als deel van de zogenaamde vierdelige edities die de volgende werken bevatten: de Bijbel, The book of Mormon, de Doctrine and covenants en de Pearl of great price.

49 Voor een gedetailleerdere beschrijving van de relatie tussen de King James-vertaling en The book of Mormon cf. M.F. Polzer, ‘Der Glaube an die Schrift. Die Editionen des Buches Mormon, ihr bibeltypographischer Diskurs und das Streben nach Wahrhaftigkeit’, in: T. Rahn, R. Falk (ed.), Typographie & Literatur [in druk].

50 Zie bijvoorbeeld: Johansen, A commentary on the Pearl of great price, 23.

[p. 209]

intertekstuele referenties bij Job 18:16⁵¹ niet alleen worden verwezen naar Jesaja 5:24 (dit is het geval zowel in de King James-vertaling als in de hld-vertaling), maar ook naar 2 Nephi 15:24 in The book of Mormon en sectie 133:64 in de Doctrine and covenants en vice versa. De voetnoten in de drie mormoonse teksten zijn in deze editie volgens dit principe herzien. Het nieuwe systeem van kruisverwijzingen in The book of Mormon, de Doctrine and covenants en de Pearl of great price verwijst nu niet alleen naar de andere mormoonse boeken, maar geeft ook duidelijk intertekstuele referenties aan naar de (hld-vertaling van de) Bijbel.⁵²

Figuur 5: Passage met kruisverwijzingen in Job 18:16, uit The Holy Bible (...). The book of Mormon (...). The pearl of great price. Salt Lake City (ut) 1979, 2008

51 ‘His roots shall be dried up beneath, and above shall his branch be cut off.’

52 Cf. Woodford, ‘The story of the Doctrine and Covenants’. Inderdaad, sommige delen van de Pearl of great price (‘Joseph Smith History’, ‘Joseph Smith - Mattheüs’ en de ‘Geloofsartikelen’) werden voor het eerst van voetnoten voorzien. Cf. Johansen, A commentary on the Pearl of great price, 29.

[p. 210]

Figuur 6: Passage met kruisverwijzingen in Job 18:16, uit het ‘Second Book of Nephi’ 15:24 in The Holy Bible (...). The book of Mormon (...). The pearl of great price. Salt Lake City (ut) 1979, 2008

Bovendien bevat het verwijzingsapparaat een aantal selecties uit de ‘Joseph Smith Translation’. Men kan hierin bijvoorbeeld de verschillen vergelijken tussen Johannes 3:36, dat in het origineel deze lezing geeft: ‘He that believeth on the Son hath everlasting life: and he that believeth not the Son shall not see life; but the wrath of God abideth on him’, met de tekst uit de ‘Joseph Smith Translation’, die in de voetnoten als volgt wordt aangehaald: ‘And he who believeth on the Son hath everlasting life; and shall receive of his fulness. But he who believeth not the Son, shall not receive of his fulness; for the wrath of God is upon him.’⁵³

Het feit dat de editeurs de tekstuele discrepanties tussen de King James-vertaling en de ‘Joseph Smith Translation’ niet trachten te verbergen, maar deze verschillen met

53 Romein en cursief zijn overgenomen uit het origineel.

[p. 211]

typografische middelen juist benadrukken, zoals hier bijvoorbeeld met behulp van cursief, reflecteert het vertrouwen in het profetische aspect van geschriften binnen de hld. Ook dit maakt deel uit van hun strategie om zich een eigen identiteit aan te meten.

Sinds kort zijn de geschriften van de hld ook online beschikbaar.⁵⁴ De technologie en mogelijkheden om materiaal op het internet te presenteren (hyperlinks, gebruikersgebonden selecties, de onmiddellijke publicatie van materiaal, downloads, enzovoort) beantwoorden aan de doelstellingen van de hld: het verweven van hun geschriften met de Bijbel en de mogelijkheid om hun corpus van geschriften uit te breiden door profetieën. Indien we er ons van bewust zijn dat de mormoonse teksten niet louter bestaan uit ‘de goedgekeurde standaardwerken of de officieel erkende (gecanoniseerde) geschriften’, maar ook dat ‘de schrift vandaag datgene omvat dat is gezegd of geschreven door de Generale Autoriteiten’,⁵⁵ dan wordt het bijzonder interessant om te zien - en te bestuderen - hoe de mogelijkheden van de nieuwe media zullen interageren met het mormoonse concept van expanding text.⁵⁶

54 De geschriften evenals een aantal ‘Study helps’ kan men terugvinden op www.lds.org/scriptures?lang=eng.

55 Ludlow, A companion to your study of the Doctrine and Covenants, 15.

56 Last but not least wil ik graag Barbara Zimbalist bedanken voor haar grondige commentaren bij deze tekst en haar meer dan behulpzame opmerkingen bij dit essay. Het artikel werd uit het Engels vertaald door Goran Proot.