Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000

[p. 168]

Kruyskamp-prijs 2000
Dankwoord door Hans Luijten

Geachte toehoorders,

Staat u mij toe u mee te nemen naar Utrecht. Het is 1980 en het werkcollege Semantiek is in volle gang. Tijdens de studie Nederlands wordt elke student gedwongen zich rekenschap te geven van de betekenis van woorden, evenals van de kunst een zo precies mogelijke definitie van een woord te geven. Tijdens de werkgroep die hieraan was gewijd, bleek eens te meer dat ook woordenboekenmakers mensen zijn. Voor mij vormde het hoogtepunt van die middag de omschrijving in de Van Dale van het woord pop(muziek). Ik citeer:

‘ben. voor zekere oorspr. op de rock-'n-roll gebaseerde, bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende, hedendaagse amusementsmuziek.’

Deze alleszins pregnante definitie kwam uit de pen van C.H.A. Kruyskamp (1911-1990), naar wie de prijs die ik vandaag in ontvangst mag nemen, is vernoemd. Ik ben daarmee uitermate vereerd en dank de jury en het bestuur voor deze toekenning.

Hoezeer de lexicograaf en tekstbezorger Kruyskamp leefde voor muziek en boeken komt naar voren in de necrologie door Hans Heestermans in het Jaarboek van de Maatschappij en in de bijdrage van Ewoud Sanders in De boekenwereld. Kruyskamps bibliotheek bevatte zo'n 45.000 banden en tijdens de veilingen van zijn boekerij werd duidelijk hoe ongehoord rijk deze verzameling was.

Wie het vergund is geweest een tekstuitgave van een zeventiende-eeuws werk te maken, is bij Kruyskamp in goed gezelschap. Niet alleen heeft hij belangrijke edities van Bredero's Stommen ridder en Rodderick ende Alphonsus op zijn naam staan, hij maakte bovendien uitgaven van Hoofts Warenar en Cornelis Cruls Heynken de Luyere. De meesten van u zullen Kruyskamp evenwel kennen van zijn woordenboeken. Hij stelde diverse spreekwoordenboeken samen, werkte veertig jaar mee aan het onvolprezen Woordenboek der Nederlandsche Taal (hij zorgde voor het mooie lemma ‘voet’, dat zesenzeventig kolommen telt) en was verantwoordelijk voor verschillende uitgaven van de Van Dale.

Behalve voor de historische letterkunde had hij belangstelling voor erotische literatuur, waardoor de stap naar onze vaderlandse dichter Jacob Cats niet zo groot is. Die toonde zich in de embleembundel Sinne- en min-

[p. 169]

nebeelden kenner bij uitstek van de menselijke verlangens en geslachtelijke driften. Bij embleem 33 kwam mij een artikel van Kruyskamp uit 1958 te hulp (opgenomen in Opstellen door vrienden en collega's aangeboden aan F.K.H. Kossmann). Ik moest een annotatie maken bij het woord ‘Venusjanker’ en zo'n janker, zo lichtte Kruyskamp toe aan de hand van een vroegzestiende-eeuws boekje, is een smachtende minnaar, iemand die hevig verliefd is. Maar als Cats zegt dat de Venusjankers die hij ziet, ‘tot vuyl bejagh’ achter Trijntje aanzitten, dan zijn het wel iets straffere lieden, want ze hebben overduidelijk ontuchtige bedoelingen. Dat komt, zo dicht Cats, omdat het meisje te uitdagend gekleed gaat en daar was men destijds, indachtig de apostel Paulus, niet van gediend:

Ghy claegt ons moye Trijn, en toont u gants verbolgen
Dat u tot vuyl bejagh de Venus janckers volgen;
Wel, kint, na mijn begrijp, het is u eygen schult;
Ghy zijt te veil gecleet, en al te weyts gehult:
Ey let eens hoe de bien ontrent de rosen sweven
Terwijl zy hare jeught so weligh open geven;
Let hoe in tegendeel het dorre bloemtje rust;
Siet! aen het sedigh cleet en wrijft geen vuyle lust.

Treedt Cats hier op als kledingadviseur, elders geeft hij liefdeslessen in de traditie van Ovidius' Ars amatoria.

Zoals woorden meerdere betekenissen kunnen hebben, geeft Cats telkens aan een en hetzelfde beeld meerdere duidingen. Hij doet dat aan de hand van tweeënvijftig gravures die werden ontworpen door zijn Middelburgse stadsgenoot Adriaen van de Venne. Het succes van de bundel uit 1618 had ongetwijfeld te maken met de herkenbaarheid en aansprekelijkheid van de thema's die tegelijk soms ook iets raadselachtigs hebben. Er wordt een ui gepeld, een pieterman vastgepakt, een gilde-os naar de slacht geleid en een muis gevangen. En al lezend vraagt men zich af: waar moet dit allemaal op uitlopen? Welke draaien geeft de emblematicus eraan om er tegelijk een amoureuze, een sociale en een stichtelijke les aan te verbinden?

Het boek zit vol analogieën en vergelijkingen en dat is begrijpelijk, want de metafoor hoort bij de emblematiek als een Venusjanker bij een begeerlijk meisje. Vergelijkingen hebben de kracht dat wat vergeleken wordt beter in het geheugen blijft hangen en zij geven stijl aan het vertelde. Bij

[p. 170]

ons thuis, in Brabant, speelt de vergelijking een niet weg te denken rol. Vooral mijn vader is er sterk in. Zo gaat het aangeven van karakteristieken van mensen doorgaans via de vergelijking: ‘Hij lijkent nét Drieske van Joantjes.’ Dit wordt geheid gevolgd door instemmend geknik wanneer we iemand al kennen; en mocht zo iemand nog onbekend zijn, dan kunnen we hem of haar meteen plaatsen. Vanaf dat moment zijn ze altijd weer voor de geest te halen, want de opgeroepen gelijkenis, van buiten of van binnen, was knap sprekend.

Iets kunnen achterhalen van iemands werkwijze en de poging iemands zingevingen aan het leven te begrijpen, is een aangename en tegelijk troostrijke bezigheid. Het maakt eigenlijk niet uit of het nu gaat om een zeventiende-eeuwse emblematicus of een negentiende-eeuwse briefschrijver. Een scherp oog komt daarbij wel van pas, want hoe alledaags en klein wat zich aandient ook is, van daaruit wordt de fascinatie gevoed en krijgt het onderhoudende zijn kans. Het hangt onmiskenbaar samen met de intentie waarmee naar de dingen wordt gekeken, iets waar Cats ook keer op keer op wijst. De woorden zien en kijken liggen hem in de mond bestorven - we zagen het zojuist al toen de wulpse Trijn binnen zijn blikveld kwam.

Voor mij symboliseren twee elkaar overlappende scènes dit, wat je zou kunnen noemen, kijken in het kwadraat. De eerste is op video gezet door een van de personages in de film American Beauty: het zijn de kringelende bewegingen van een rondwaaiende papieren zak en de volkomen schoonheid (the sheer beauty) die dit voor de jongen representeert. De tweede is de onnavolgbare voordracht van Oom Gerrit. Hij deed in de jaren zeventig op feestjes de val en het daarbij behorende geluid na van een enkel Mascotte-vloeitje dat van enkele meters hoogte zou worden losgelaten. Twee momenten van slechts een halve minuut, maar waarin veel samenkomt en waarna nooit meer iets dwarrelt als daarvoor. Over Schoonheid en Troost gesproken.

Ook al ging het Cats om heel andere inzichten die de beschouwing van de ons omringende werkelijkheid moest opleveren - bij hem prevaleren voorzichtigheid in de vrijerij, het aanvaarden van maatschappelijke verantwoordelijkheden, en het betrachten van een godvruchtig leven - toch is er een overeenkomst in de effecten op de beschouwer. Het tegen het licht houden van de dingen kan leiden tot verrassing, humor, ontnuchtering of verheffing en dit zien brengt tot inzien, wat een mens hoe dan ook completer maakt.

Jarenlang in de weer zijn met een tekst uit het verleden heeft tot gevolg

[p. 171]

dat je erachter komt dat werkelijk kennen van het verleden een onmogelijkheid is. Je kunt het geschrevene of voorgestelde vaak wel behoorlijk nabijkomen en ervan overtuigd zijn dat je onderdelen ervan doorgrondt, maar echt toegang hebben is wat anders. William Faulkner merkte in dit verband ooit op: ‘There is no unmediated access to the past. All ’pasts’ are constructed in a present.’ Als je eerlijk bent moet je toegeven dat wij nu eenmaal kijken met onze blik van eeuwen nadien, ook al denken we ons daarvan te kunnen losmaken. Wat overigens niet wil zeggen dat onze constructie geen aannemelijke of waarschijnlijke kan zijn.

Nog even terug naar Kruyskamp, van wie gezegd werd dat de negentiende eeuw zijn eeuw was (hij gaf ook Staring uit) en dat hij altijd klassieke muziek op had staan als hij werkte. Van zo iemand is het goed denkbaar dat hij bij het bekijken van het register op de Cats-editie zijn wenkbrauwen gefronst zou hebben bij de persoon boven de aartsvader Jakob. Daar staat namelijk ‘Jagger (Mick)’. Ja, waarom eigenlijk? Omdat het aardig kan zijn, terwijl het verleden je soms dreigt te ontglippen, te zien hoe beeldspraak door de eeuwen heen juist standhoudt en tot de verbeelding blijft spreken. En dat scherpt uiteindelijk de blik op het gebodene.

Afstandelijke, koele vrouwen kunnen mannen in vuur en vlam zetten. Dat wist Cats, toen hij bij een embleemprent van een man die denkt vanuit een bootje een rots naar zich toe te kunnen trekken, schreef:

Mijn lief en trect my niet, noch word ick weck getogen;
Ick treck al wat ick mach, en sy blijft onbewogen;
Sy staet ghelijck een rots, hoewel ick dapper woel,
Ick ben gheweldigh heet, en sy te bijster coel.

Het verrassende is dat we het Jagger (Mick) na horen zingen op de lp Emotional rescue. Vertwijfeld hijgt hij: ‘I'm so hot for her but she's so cold.’

Hij deed dit in 1980, hetzelfde jaar van dat werkcollege, waarin we ontdekten dat we onrijpe personen waren toen we naar deze amusementsmuziek luisterden. Zoals Kruyskamp werkte bij zíjn muziek, klonk bij mij thuis het een en ander uit de luidsprekers tijdens het werk aan Cats; een mens moet blijkbaar iets hebben om in het ritme te komen en te blijven.

Het juryrapport wijst op de wat forse omvang van de uitgave, en - ik geef toe - strikt genomen hadden een krantenbericht uit The Illustrated London News van 1905 over een moeraal, de achttienjarige Pauline Beyle, de zus van Stendhal, evenals de voorman van de Rolling Stones er niet in

[p. 172]

gehoeven. Toch kan ik zo vaak het één niet los zien van het ander, en, om met Koos van Zomeren te spreken, gaat het uiteindelijk om het verhaal dat we ervan maken. Maar dan wel zonder de vrije blik op de wereld te ontnemen. En het liefst met de neus erbovenop.