Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000

[p. 166]

Kruyskamp-prijs 2000
Advies van de Commissie van voordracht

De Commissie van voordracht, bestaande uit dr. E.K. Grootes, mevr. dr. M.L.A.I. Philippa en dr. P.G.J. van Sterkenburg, heeft het genoegen de editie van Jacob Cats' Sinne- en Minnebeelden, bezorgd door Hans Luijten en uitgegeven door het Constantijn Huygens Instituut in 1996, voor te dragen ter bekroning met de Kruyskamp-prijs 2000. Voor deze prijs kwamen in aanmerking werken op het gebied van de Nederlandse lexicografie, de Nederlandse lexicologie of de editie en annotatie van oude Nederlandse teksten, verschenen in de jaren 1994-1999.

Men zou de Commissie ervan kunnen verdenken dat zij weegschaal en meetlat heeft gebruikt om uit het aanbod op de genoemde terreinen te kiezen. Luijtens editie van één bundel van Cats valt immers in de eerste plaats op door haar omvang: drie indrukwekkende delen met in totaal meer dan 1650 bladzijden. Om met de belangrijkste autoriteit op het gebied van de Nederlandse emblematiek, de Leuvense hoogleraar Karel Porteman, te spreken:

‘Nooit werd een embleembundel royaler uitgegeven en met meer commentaren en toelichtingen en een exhaustiever apparaat voorzien. Niets wordt onverklaard en onvertaald gelaten.’

Voor de Commissie woog echter niet de omvang, maar de constante hoge kwaliteit van elk aspect van deze studie-uitgave het zwaarst. Men kan zelfs zeggen dat voorzover er kritiek op dit werk geleverd is, deze een zekere mate van overdaad betreft, die de gebruiksvriendelijkheid ervan niet verhoogt.

De drang naar volledigheid van de editeur moet echter in de eerste plaats positief gewaardeerd worden, en zeker nu deze samengaat met een grote zorgvuldigheid. Luijten toont elk relevant aspect van de editietechniek in zijn vingers te hebben. Dat blijkt in de bibliografische verantwoording, de tekstweergave en de annotaties, maar vooral in de commentaren bij de afzonderlijke emblemen, die op elk denkbaar detail ingaan. Ze bestrijken een zeer breed terrein, niet slechts van de zeventiende-eeuwse literatuur en iconografie, maar ook van de meest diverse elementen uit de toenmalige werkelijkheid.

Om de voorstellingen van de prenten te duiden heeft hij zich moeten begeven op zo uiteenlopende gebieden als de kostuumgeschiedenis, de

[p. 167]

entomologie en andere onderdelen van de natuurlijke historie, het recht, de farmacie, de architectuur en het slagersbedrijf.

Zonder meer indrukwekkend zijn de resultaten van het identificeren van de door Cats meestal zeer summier of onnauwkeurig aangegeven bronnen van de honderden citaten en toespelingen. Belangrijk voor ons inzicht in de werkwijze van de toenmalige auteurs is het licht dat Luijten werpt op de rol van tussenbronnen zoals geleerde compendia van gemeenplaatsen en gevleugelde woorden uit de klassieke literatuur. Cats blijkt vaak niet uit de eerste hand te citeren, maar gebruik te maken van florilegia, systematisch geordende citatenverzamelingen. Tijdens het werken aan zijn emblemata lag de Poleanthea nova van de Elzasser Josephus Langius op zijn tafel. De keuze van zijn voorbeelden wordt meermalen bepaald door onder een en hetzelfde lemma van Langius gegroepeerde citaten.

Naast de voor de hand liggende samenstellende elementen van een wetenschappelijke editie als deze biedt Luijtens boek een rijkdom aan aanvullend materiaal. De primaire bibliografie geeft gedetailleerde beschrijvingen van zesenveertig drukken van Cats' bundel. De prenten van Cats worden in hun emblematische en picturale context geplaatst door een verzameling van zo'n driehonderdvijftig illustraties. In de bijlagen worden de verschillen weergegeven tussen de gebruikte editie van 1627 en de eerste druk uit 1618, en wordt een contemporaine Engelse vertaling van de amoureuze gedichten uit de bundel afgedrukt, ook die voorzien van verantwoording en een lijst van tekstcorrecties. Er zijn registers op de motto's van de emblemen, op bijbelplaatsen, op namen en titels en op onderwerpen en thema's in de tekst van Cats. Deze driedelige magnumuitgave wordt daarmee zo goed mogelijk ontsloten ten behoeve van het emblematische en literatuurhistorische onderzoek. Samenvattend kan gesteld worden dat de ter bekroning voorgedragen editie een model biedt dat vooralsnog ook in het buitenlandse emblematiekonderzoek zijn weerga niet kent.

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten het advies van de Commissie van voordracht te volgen en de Kruyskamp-prijs 2000 toe te kennen aan Hans Luijten voor zijn editie van Jacob Cats' Sinne- en Minnebeelden.