Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde, 2000

[p. 156]

Dr. Wijnaendts Francken-prijs 2000
Advies van de Commissie van voordracht

De voorbije twee decennia is het oude beeld van de Nederlandse negentiende eeuw als zou die een eeuw van slaperigheid en volgzaamheid zijn geweest, grondig bijgesteld. Kunst- en literatuurhistorici brachten een krachtige culturele infrastructuur in kaart, historici wezen op de politieke dynamiek en op de verschuivingen in de sociale relaties. Langzaam werden de contouren van het eigen gelaat van de Nederlandse negentiende eeuw duidelijk. De ontwikkelingen die tot deze nieuwe visie hebben bijgedragen, werden op briljante wijze geïntegreerd in het in 1997 verschenen proefschrift van dr. Remieg Aerts, De letterheren. Liberale cultuur in de negentiende eeuw: het tijdschrift De Gids (Amsterdam: Meulenhoff, 1997).

De letterheren is een studie over De Gids. De schrijver beschouwt dit in 1837 opgerichte tijdschrift noch als een louter literair orgaan noch als een louter politiek-liberaal forum. De Gids staat in De letterheren voor ‘liberalisme als cultuur’, voor de plaats waar de negentiende-eeuwse liberaalburgerlijke cultuur werd geschapen, en wel op basis van een ‘programma van goed burgerschap’, dat op zijn beurt de zeer uiteenlopende thematieken die in het tijdschrift aan bod konden komen, eenheid en samenhang gaf. Het boek getuigt dan ook van een opvallende ambitie: de jaargangen van De Gids worden er gelezen als het proza waarin de negentiende-eeuwse liberaal-burgerlijke opvattingen over geschiedenis, natuur en mens vorm kregen.

Het gaat dus om een complexe thematiek, die in dit boek op grootschalige wijze wordt geanalyseerd. De Gids verschijnt er als het blad van ‘de partij der beweging’, waarin het streven naar een nationale regeneratie aanvankelijk vooral als een culturele opdracht werd begrepen. Vanaf 1848, toen het tijdschrift meer en meer gepolitiseerd raakte, droeg het een strijdbaar liberalisme uit, verwoord door een ‘parade van oppassende en verstandige heren’. Twintig jaar later was het het verzamelpunt van het grootburgerlijk-liberale establishment geworden, een ‘rijk der bezadigden’, dat zich echter steeds meer bedreigd voelde door de nieuwlichterij van onder meer de jong-liberalen en de Tachtigers. In de jaren 1890 - De letterheren eindigt in 1895 - stelde de redactie vast dat haar vertrouwde wereld was verdwenen.

De schrijver illustreert deze ontwikkeling aan de hand van de vele dis-

[p. 157]

cussies - over het vaderlandse verleden, over de moderne theologie, over de sociale kwestie, over het literaire naturalisme - die zich in De Gids voltrokken. Hij doet dat met groot gezag, afstandelijk en daardoor in staat de door hem beschreven cultuur in haar eigenheid te vatten, zonder behept te zijn met het verlangen deze cultuur - na de vernederingen die zij vanwege de Tachtigers en andere ‘revolutionairen’ diende te ondergaan - te herwaarderen. Toch is dit geen geschiedschrijving zonder persoonlijkheid. In De letterheren is een scherpzinnig auteur aan het woord, die valse pretenties ontmaskert, onbillijke kritiek weerlegt en zonder schroom oordeelt.

Die oordelen zijn verankerd in een verhaal dat door jarenlang origineel onderzoek een bijzonder erudiet karakter heeft gekregen. De auteur schrift vanuit het materiaal. Maar hij stijgt er ook moeiteloos boven uit. Verhaal en bertoog zijn in zijn boek uitstekend met elkaar verweven. Dat heeft niet alleen geleid tot een hechte compositie, maar ook tot een grote trefzekerheid bij het typeren van situaties en standpunten. Diezelfde trefzekerheid kenmerkt de portretten van de protagonisten in de geschiedenis van De Gids, of het nu om Bakhuizen of om Van Hall gaat. De stijl waarin deze portretten zijn geschreven, geldt het hele boek: elegant en rustig, uiterst verzorgd. Ondanks zijn uitvoerigheid is De letterheren zeer goed leesbaar.

Dat alles maakt van het boek een studie van uitzonderlijke kwaliteit. Door zijn geïntegreerde benadering van cultuur en politiek is deze studie het intellectueel-historische sluitstuk van de nieuwe visies op de negentiende eeuw die zich de voorbije jaren hebben aangediend. Door het lucide en indringende begrip dat zij van diezelfde eeuw biedt, opent zij weer andere onderzoekswegen. De letterheren is een monumentale monografie over een brandpunt van de Nederlandse cultuur geworden, een wezenlijke bijdrage tot de historiografie van deze cultuur. De Commissie draagt dit werk daarom met grote overtuiging voor voor de dr. Wijnaendts Francken-prijs 2000.

De Commissie van voordracht,
dr. P. den Boer
dr. A. Labrie
dr. P.J.A.N. Rietbergen
dr. J.P. Sigmond
dr. J. Tollebeek, voorzitter

[p. 158]

Het bestuur van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde heeft besloten het advies van de Commissie van voordracht te volgen en de dr. Wijnaendts Francken-prijs 2000 toe te kennen aan Remieg Aerts voor zijn boek De letterheren. Liberale cultuur in de negentiende eeuw: het tijdschrift De Gids.