Indische Letteren. Jaargang 31

[p. 127]

Op zoek naar eten: aan tafel met Jan Boon
‘...and eating is really just a hobby, but he is undoubtedly a wonderful eater even when he is not hungry’. Damon Runyon: ‘A Piece of Pie’¹
Edy Seriese

Sinds de Werkgroep Tjalie Robinson aan de slag ging om de ‘Lijst Zuiderweg’ te completeren,² maken we bij het IWI door-maar-door lijstjes. Die trekken we uit de zogenoemde Kètèngan,³ onze basislijst van alle ‘losse’ publicaties van Jan Boon. Wat we aan kètèngans vinden, typen we over en plaatsen we met een uitgebreide titelbeschrijving in die lijst, elke ‘Taaie en Neut’, elke ‘Knouff’, elke ‘Piekeran’, ‘Didi’ en ‘Ik en Bentiet’ apart, inmiddels al ruim 500 titels. Uit de Kètèngans wordt in een oogopslag duidelijk dat Boon vooral series schreef, herkenbaar aan gezamenlijke uiterlijke kenmerken: de cartoonvorm bij Taaie en Neut, een overkoepelende titel zoals bij de Piekerans, een vaste ondertekening zoals bij Knouff, en/of een soort logo, zoals bij Didi.⁴ Steeds goed in het oog springend, zodat de Boon-tekst tussen de omringende teksten opvalt, als een solitaire in de kudde.

Die aandachttrekkerij praktiseerde Boon niet in zijn eigen tijdschriften. Daarin gaat hij juist zó op in de groep, dat we niet precies weten wat door hem of door anderen geschreven is. We kennen het van Tong Tong: al die anonieme stukken, klein en groot, we horen het Bert Paasman vragen bij de gedichten in Gerilja,⁵ en we zien het al in Boons allereerste eigen tijdschriften Kamp-Krant en Kampkroniek. Dat spelen met de zichtbaarheid van de Opschrijver is kenmerkend voor Boons schrijverschap;⁶ het doet zich nog uitgesprokener voor in zijn eerste bundels Piekerans van een straatslijper (1954) en Tjies, een bundel vertellingen (1955). Héél interessant voor de Tjalie-vorser.

1 Robinson 26-04-1951.

2 Met ‘de lijst Zuiderweg’ wordt bedoeld de Boonbibliografie in Paasman 1994, p. 95-112.

3 Kètèngan betekent ‘los te koop’, dus niet verpakt, zoals indertijd sigaretten wel werden verkocht, zie Robinson 1974, p. 21. Het IWI gebruikt deze term om de publicaties van Jan Boon los te halen uit hun verpakking van een latere bundeling om zo dicht mogelijk bij het moment en de volgorde te komen waarop de verschillende artikelen geschreven werden.

4 De logo's van de Piekerans zijn in Nieuwsgier en de Vrije Pers gelijk en de ondertekening is altijd Tjalie Robinson (in kapitaal), waarbij de ondertekening grammaticaal deel uitmaakt van de laatste zin. ‘Didi in Holland’ werd alleen in aflevering 1 ‘Haring’ ondertekend met Tjalie Robinson; aan die eerste aflevering gaat een anonieme introductie van de Didi-figuur vooraf. Taaie en Neut werd nooit ondertekend, niet in de anonieme introductie ‘“Effe bekend make?”’ in Wapenbroeders 1 (1946) 6, p. 3 noch in de latere bundeling in 1949, noch in Oud-Wapenbroeders.

5 Paasman 2013, p. 101-118; de bedoelde gedichten zijn afkomstig uit Kampkroniek.

6 Seriese 2010, p. 185-189.

De Kètèngan

Maar ook een probleem. Want wie schreef wat en wat schreef Boon? Oftewel: welke teksten zetten wij op het menu als we bijvoorbeeld willen mee-eten met Jan Boon?

[p. 128]

‘Effe bekend make?’ de eerste aflevering van Taaie en Neut in Wapenbroeders 1 (1946) 6, p. 3.

Op die vraag is de Kètèngan het begin van een antwoord. Samengesteld zonder de illusie van volledigheid én zonder het streven daarnaar op te geven, laat deze lijst zien wat we anno november 2015 wel weten: 461 losse publicaties van Boon, uit negen verschillende periodieken, uit de periode 1942-1957, chronologisch gerangschikt op publicatiedatum om maar zo dicht mogelijk bij de schrijfdatum te komen.⁷ En

7 Boon greep bij bundeling ernstig in op de chronologische volgorde waarin de teksten in de periodieken waren verschenen. Daarmee veranderden de teksten niet alleen van functie en werking maar ging ook informatie verloren over de context van hun ontstaan. De Kètèngan geeft in elk geval informatie terug over de volgorde en de tijd waarin de artikelen geschreven zijn. Zie ook: Seriese 2012, p. 42-55.

[p. 129]

dan zien we in dezelfde oogopslag, dat als Boon in 1957 in Den Haag met een laatste ‘Piekeran’ op pagina 2 en een eerste ‘Ik en Bentiet’ op pagina 4 in het juninummer van Onze Brug aan het tweede deel van zijn omvangrijke oeuvre begint, hij een lange weg heeft afgelegd om met een prachtige Indische krul terug daar te komen waar hij begon: in Nederland, en met een eigen tijdschrift. Zie de lijst en zie hem gaan, onze Tjalie, dwalend over de aardbol en door de tijd: 15 jaar in acht verschillende woon- of verblijfplaatsen in vier landen, hongerend naar het schrijverschap en een habitat daarvoor, onderweg debuterend als tekenaar, criticus, short-story-schrijver, polemist, dichter en columnist, zelfs eigen literaire genres ontwikkelend. In dit oeuvre, uit deze periode, gingen we likkebaardend op zoek naar een smakelijk lijstje.

Kètèngans in eigen tijdschriften

Kamp-Krant en Kampkroniek in het Speciaal Kawatnummer Tong Tong van 28 februari 1959.

In zijn eigen tijdschriften schreef Boon in deze periode niet of nauwelijks over eten: in Gerilja (1955) maar één keer: zes kritische noten bij een advertentie voor Schiedamse jenever, waarin ‘de administratie van Gerilja’ op gezag van F. de Haan

[p. 130]

(van Oud Batavia (1922)) de liefde voor deze ‘Dietsche dronk’ een typisch Nederlands karaktertrekje noemt, en wel een met verstrekkende invloed nu in Indonesië elk glaasje sterke drank een ‘slokie’ wordt genoemd.⁸ Ook in Kamp-Krant en Kampkroniek (1942) is schraalhans keukenmeester.⁹ Allicht: oorlog, krijgsgevangenkamp, er was natuurlijk nauwelijks te eten, laat staan een ‘slokie’, denk je.

Kamp-Krant Tjimahi 1942: de eerste en enige roet- en smeerkrant ter wereld gedrukt in het Tjimahikamp op West-Java, voor leden en belangstellenden opnieuw uitgegeven door het Comité ex-krijgsgevangenen van Flores. Den Haag, 1970. (Kamp-Krant 1970 in IWI-collectie bij KITLV Leiden, 200000751).

Dat beeld kan voor het eerste jaar Tjimahi genuanceerd worden. Niet door Leo Vroman die beweerde dat Jantje de stencilinkt eigenhandig oelekte uit ‘gemalen houtskool en platgezeten nasi tim’,¹⁰ want dat is natuurlijk een broodje aap, Tjalie zelf noemt dat kostelijke voedsel niet als inkt-ingrediënt.¹¹ De inkt gaf de krant wel zijn bijnaam: ‘de eerste en enige roet- en smeerkrant ter wereld’.

8 Boon 1955, p. 62-64.

9 Eigenlijk zijn het twee tijdschriften, want ze zijn volgens Boon zelf behoorlijk verschillend van opzet, uitvoering en karakter: Kamp-Krant. Nieuwsblad voor het Indo-Europeesche Krijgsgevangenkamp te Tjimahi. Redactie en Administratie: Blok 16 Kamer 24, was opgericht door ‘Ledeboer en Tjalie Robinson’ en Kampkroniek. Weekblad voor het Krijgsgevangenkamp te Tjimahi; redactie en administratie Barak 43 bij Waroeng A, stond ‘onder redactie van Tjalie Robinson en Joop Visser’ en was volgens Boon een ‘cultureel blad [.] met veel schone bijdragen van dichters en schilders’ zonder advertenties. Maar Boon zag ze kennelijk toch als één, want hij nummerde ze door, zoals blijkt uit Vroman 1974.

10 Vroman 1974, waarin Vroman ook de humoristische en ontroerende vertelling doet van Jantje die zijn doodzieke vriend Leo verraste met een kommetje pap mét zout en mét suiker, maar van beide teveel!

11 ‘De Kampkrant werd opgericht door Ledeboer en Tjalie Robinson en staat nu nog bekend als “de enige schoensmeer- en roetkrant ter wereld” omdat wij wel een stencilmachine kregen, maar geen inkt en die dus zelf maakten van schoensmeer, roet, olie, vet, water enz. enz. [...]’. Robinson 1959, p. 5.

[p. 131]

Advertentie voor een drankje in Kamp-Krant 1 (5-8-1942) 5.

Advertentie voor koekjes in Kamp-Krant 1 (19-8-1942) 9.

[p. 132]

Maar over eten ging-ie niet, althans niet in de redactionele kolommen van de vijf ons bekende nummers.¹² Liever deed Boon naar eigen zeggen in deze ‘voorloper van Tong Tong’ verslag van Tjimahi als ‘mousserende maatschappij, die bruiste van ondernemingslust’, en fenomenen kende als de Kunstacademie van Neumann en het door tawanans gebouwde Theatre éternité, ook wel 'Eet-er-niet genaamd.¹³ Dat het niet helemaal koek en ei was daar in Tjimahi, zit - op z'n Indisch - vooral in de bijzinnen. ‘Na openbare tuchtigingen’, schreef Tjalie bijvoorbeeld later ‘werd er weer vrolijk ongol-ongol en serabie, koffie en bandrek gevent.’¹⁴ Van de advertenties voor al dat lekkers, waar het blad op draaide, reken ik sommige tot dat type veelbetekenende bijzinnen. Zoals de advertentie voor Kawatta, het zusje van Kwatta dat in het kamp zat,¹⁵ en dat volgens mij over het kopje chocola gaat waar Leo Vromans ‘hopeloos verslappende verlangen’ naar uitging.¹⁶ De advertentie voor Kwee Jammer is nog een voorbeeld van zo'n bijzin. Wat moeten ze gelachen hebben in het kamp.¹⁷

12 Er zijn in totaal 5 nummers bekend: de nrs 5, 9 en 21 van Kamp-Krant, en de nrs 45 en 46 van Kampkroniek. Twee nummers werden herdrukt in Kamp-Krant 1970: Kamp-Krant 1 (05-08-1942) 5 en Kamp-Krant 1 (19-08-1942) 9. Tjalie citeert uit Kamp-Krant 1 (30-09-1942) 21 en uit Kampkroniek 1 (27-02-1943) 45 in: Tong Tong 3 (1959) 16, p. 5 en in Tong Tong 15 (1970) 3, p. 5. Over het resterende nummer is inhoudelijk alleen iets bekend via Vroman 1974 waarin hij verwijst naar Kampkroniek. Weekblad voor het krijgsgevangenkamp te Tjimahi. 1 (06-03-1943) 46; dat nummer moet dus in de collectie-Vroman zitten.

13 Robinson 1970, p. 3-5 en Drimmelen 1959, p. 3.

14 Robinson 1959, p. 5.

15 Kawatta is een samentrekking van Kwatta, het indertijd beroemde chocolademerk, en kawat, een soort ijzerdraad waarvan de omheiningen van interneringskampen gemaakt waren.

16 Vroman 1998. ‘De laatste wereldvrede’ [poëzie] werd geschreven ‘op uitnodiging van het Nationaal Comité 4 en 5 mei’ en voorgedragen door de auteur zelf in de Nieuwe Kerk te Amsterdam op 4 mei 1998.

17 Dit is een verwijzing naar het oude Indische spreekwoord ‘Wat hebben we gelachen in het kamp’.

Kètèngans elders

Na de oorlog, in de andere periodieken, veranderde het eetgehalte in de teksten. ‘Didi’, de wajang-kulitfiguur op sloffen met Stetson op het hoofd en katapult in de broekzak, die medio jaren vijftig vers uit Indonesië door Holland dwaalde, besteedde in 52 teksten wel 5 keer aandacht aan eten of drinken. Holland smaakt niet naar kaas en kolonialisme, beschreef hij verrast, maar ‘als haring en het ruikt als koffie’.¹⁸ Hij roemde de omvang (maar niet de kwaliteit!) van de maaltijden en de ‘sju’ als ‘belangrijkste volksvoeding.’ Maar hij miste het echte ‘buiten eten’ aan een stalletje, als in Jakarta.¹⁹ En ook dat hij met niemand ‘aangenaam en leerzaam [kon] praten over eten of koken’, omdat eten hier geen kunst was maar louter functionaliteit, oud-Hollands uitgedrukt in: ‘Je moet toch leven!’²⁰

Misschien daarom dat het thema eten en drinken in Boons tekendebuut acht jaar eerder in hooguit tien van de circa 104 afleveringen voorkomt? De cartoons zijn immers consequent geschreven vanuit het perspectief en de (vermeende) culturele achtergrond van de twee vers uit Holland geïmporteerde soldaten Taaie en Neut, waarbij de bijnaam ‘Neut’ eerder een verwijzing is naar diens Amsterdamse herkomst dan naar het ‘slokie’ zelf. Toch is het deze Neut die in deze laatste aflevering van de serie in Wapenbroeders verraadt wat voor slokop Tjalie zelf was.²¹ Daarin is geen aardappeleter aan het woord maar een liefhebber! En die liefhebber, zeg maar gerust connaisseur, waren we in dat blad al eerder tegengekomen, in de driedelige serie

18 Robinson 08-10-1954, p. 25.

19 Robinson 1992, p. 55-58.

20 ‘En ondanks al het eten dat de mensen doen, kan niemand aangenaam en leerzaam praten over eten of koken als een kunst. Want kunst is alleen iets voor schouwburgen en tentoonstellingen. En eten? Je moet toch leven! Roept men ontsteld.’ Robinson 1955, p. 5.

21 Wapenbroeders 3 (1948) 16, p. 4.

[p. 133]

‘Eten in het Oosten’.²²

De introductie van Didi in Algemeen Handelsblad 08-10-1954, p. 25.

Daarin praatte ene P & N²³ uiterst aangenaam en leerzaam over eten en koken. Met als motto het ‘Oud spreekwoord: Zeg mij wat u eet en ik zal zeggen wie gij zijt’ riep hij zijn lezers op niet koloniaal-snobistisch neer te kijken op het eten in Indië, en de uit Nederland bekende ‘nassie gooreng’ te vergeten ten gunste van de Oosterse Keukens (meervoud!). Goed eten was volgens deze P & N een kwestie van beschaving. In het jaar dat heel Holland instemmend las hoe de ene Betondorpse vrouw tegen de andere zei: ‘Veel groente en weinig aardappelen, dat eet voor een man niet zo lekker’,²⁴ kwam hij aanzetten met het tiengroenten-gerecht tjap tjay, met hay som (gedroogde kwal), en met de rijsttafel van zeven gerechten die vooral niet op het bord getjampoerd mochten worden. Hij roemde het gezondheidsgehalte en de diversiteit van Oosters eten, de bereidingswijze en de manier van eten: met stokjes, met de vingers, of met bestek. En hij rondde af

22 P & N 1948a.

23 De informatie dat Boon ook onder het pseudoniem ‘pen met dubbel n’ had geschreven, komt van Lilian Ducelle. Ze vermeldde de schrijfwijze P & N niet.

24 Deze traditionele Nederlandse eetcultuur, beschreven in Simon van het Reve, De Avonden. Een winterverhaal. Amsterdam: de Bezige Bij, 1947 is hier geciteerd via Sylvia Witteman in de Volkskrant 03-06-2013, p. vii en werd in 2015 officieel aangevuld door de opname van De Indische Rijsttafel op de lijst Nationale Inventaris Immaterieel Cultureel Erfgoed Koninkrijk Nederland, samengesteld door het Nederlands Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed t.b.v. de UNESCO.

[p. 134]

met een tekstcorrectie van het andere overbekende spreekwoord in de kolonie: dat iemand pas ingeburgerd zou zijn als hij een pikoel rijst op heeft: ‘Ik denk dat pas hij baroe af is, die z'n pikoel sambalans achter de kiezen heeft’.²⁵

De laatste Taaie en Neut in Wapenbroeders 3 (1948) 16, p. 4.

25 P & N 1948c.

Honger

Deze artikelenserie leest als een credo. En als een startschot. De Kètèngans die Boon daarna schreef in verschillende periodieken, en dan vooral de Piekerans, zijn doordesemd, doorregen, doorspekt, ja doorvoed van eten en drinken, van haver tot gort en van rare pisang tot snijboon. En de boemboe voor alle gerechten van iedere Maaltijd met Boon zijn: de stad en de oorlog, overvloed en honger, ‘Anak Betawie’

[p. 135]

en ‘Op zoek naar Eten’. De Kètèngan ‘Anak Betawie’ werd in 1949 door een deel van de redactieraad van Oriëntatie ‘vlees noch vis’ bevonden: ‘geen novelle en geen artikel’.²⁶ Maar markeert wel de geboorte van Jan Boon als chroniqueur van de stad, en als eter. De ware Anak Betawie, aldus Boon, ‘kent talloze gado-gado-verkopers, stroopventers, sadokoetsiers en waronghouders; [en] alle soorten snoep, die er te krijgen zijn’. Een Anak Betawie kan altijd eten, hij heeft er zelfs geheel eigen woorden voor in zijn ‘Bataviaas straatdialect’.²⁷ Ook als het eten niet te verkrijgen is, weet hij het te vinden. Zo blijkt uit een Piekeran over de aankoop van een kerstgans.²⁸ En ook in Johore, krijgsgevangenkamp bij Singapore. ‘Wie ging dromen van schone landouwen, mooie mensen en prachtvolle kleren en zo, die ging lelijk de verkeerde kant op’,²⁹ schreef Boon in weer een andere Piekeran.

‘De maaltijd’ verscheen in Tjies. Een bundel vertellingen. Tweede herziene en uitgebreide druk. Bandung, [ca. 1955].

Beter was het zó honger te lijden, dat je op en neer ging lopen in het kamp als een getergde tijger. Dan koos je je vriend uit en maakte je je plan: 's nachts srobot door de kawat, stelen! Gevaarlijk? Dood had geen betekenis, alleen honger had betekenis. Niet de honger van de ‘trek of lichte honger’, maar echte Honger, die ‘scherpe ondervoedingstoestand van vele maanden.’ Dat is andere koek. Die maakt zich ‘als waanzin van je meester; het doet martelend pijn. Het jaagt alle andere denkmogelijkheden uit je hersenen weg: er is geen liefde en geen haat, geen God en geen Wet, geen beschaving en geen fatsoen, er is zelfs geen vrees voor de dood’, [...] de ‘dood lijkt een genade. [...] Maar wat veel en veel schoner is dan Genade is vreten: rauwe singkong, poetjoeks van kembang sepatoe, agaatslakken, rubberpitten, ranzige palmolie. Veel, veel, veel, bakken vol.’³⁰

Het is vanuit die Honger dat de tawanan in de Kètèngan ‘Op zoek naar eten’ probeert een kat dood te slaan, om op te vreten.³¹ En vanuit die Honger dat de zwerver in de vertelling ‘De maaltijd’ de psychologische oorlog om een gevonden bot probeert te winnen van ... een hond.³²

26 Nieuwenhuys 1949, p. 2. Rob Nieuwenhuys plaatste ‘Anak Betawie’ kennelijk tegen de zin van een deel van de redactieraad. Over de bijzondere rol die Rob Nieuwenhuys en Jan Boon voor elkaar vervuld hebben bij de ontwikkeling van hun schrijverschap, schrijf ik uitgebreider in Indische mythen en sagen, de geschiedenis van de IWI-collectie [werktitel], verwacht in 2016.

27 ‘Hij [de Anak Betawie] spreekt een karakteristiek soort Bataviaas straatdialect, dat samengesteld is uit woorden uit het Maleis, Soendanees, Chinees, Hollands, Engels en Onbekends.’ Robinson 1949; zie ook noot 35.

28 Robinson 1952.

29 Robinson 23-12-1953.

30 Robinson 22-07-1953.

31 Mahieu 1949, p. 7-10.

32 Mahieu 1955, p. 131-139. Of de vertelling ook in de eerste druk uit 1954 voorkomt is onbekend, deze is waarschijnlijk geheel verloren gegaan.

[p. 136]

Geen Honger

Eten bij Boon gaat over Honger. En dan bij voorkeur over zijn gebrek aan honger en zijn intense vreugde daarover. Boon is geen Vitalist zoals de door hem hogelijk bewonderde Marsman die voor de oorlog uit wegvluchtte en in de Noordzee zijn Isfahan vond. Boon is een Overlever van die oorlog, en van Honger. In de Knouff-serie zet Quiqui haar man bij wijze van weddenschap een dag lang het eten voor waar hij als krijgsgevangene een moord voor zou hebben gedaan. Na aanvankelijke stoerlapperij bezwijkt Knouff met de woorden: ‘Ik heb geen honger zoals toen’.³³ Honger is de ene slofwaarop hij de straten en de messen slijpt. De andere schoen is Overvloed. Tot in alle diversiteit en finesses van receptuur, bereidings- en eetwijze beschrijft, nee evoceert Boon de naoorlogse Overvloed aan voedsel. Geconcentreerd als koffie extract zoals in ‘Djakarta eet van de straat’³⁴ of als fruitjes over de nasi goreng, als feesteten of als dagelijks brood. Veel.

33 Knouff 1949.

34 Robinson [1954], p. 35-40.

Leven

En vaak. Lijstjes? Geen beginnen aan. Citeren? Onbegonnen werk. Behalve in zijn poëzie, heeft Boon het eigenlijk altijd (ook) over eten. Daarom doen zijn gedichten zo romantisch aan, in de betekenis van vlucht uit de werkelijkheid. Want eten is bij Boon nooit een vlucht uit de werkelijkheid, maar een intense en bewuste aanwezigheid er ín. Het is ook nooit een metafoor, hooguit een typering, zoals Neut, of een vergelijking: zo zwart als dodol depok.³⁵ Eten is altijd ‘echt’: te zien, te voelen, te proeven, te ruiken, te eten bijna. Soms in overvloed, veel vaker terloops, en altijd bij de hand. Zie hem zitten ná de Honger, op zijn zelfportret in 1954 vlak voor zijn vertrek naar Holland.

Well-to-do: zonnebril snor marmeren zuilen purperen baldakijn palmen romantisch maanlicht, het is nep. ‘Fopperij’, zegt hij zelf, een decor in een fotostudio, kijk maar ‘van achteren’, vooral ook dat touwtje van de valse snor. Het enige waardevolle én echte hier, vervolgt hij in het Anak-Bataviaas, zijn ‘Tjalie's frietjo’, zijn eterijen.³⁶

‘Die zijn om de drommel geen fopperij. Voor Tjalie niet, voor niemand niet. Eten is beter dan lezen’.³⁷ Over schrijven heeft hij het niet, laat staan over literatuur. ‘Literatuur is niets, Leven is alles’, nijdaste hij eens tegen Rudy Kousbroek.³⁸ En al is dat Leven als ‘kopi toebroek: zoet en bitter, met van die krs-krs-korreltjes tussen de tanden,’³⁹ het is voor deze connaisseur toch net iets anders dan het oud-Hollandse

35 ‘Hier is het water zo op het oog taai vloeibaar. En zwart. Zoals dodol depok ongeveer.’ Robinson 21-06-1951.

36 ‘frietjo’ is een van die woorden uit het Bataviaas straatdialect die in geen enkel woordenboek voorkomen. Wel in: Hermann Wolff, Voorlopige woordenlijst voor een ‘Kamus Pecuk’, maar liever genoemd een glossarium van allerlei Indische taaluitingen, zie IWI-website www.iwi-nu.nl /doorklikken naar IWI-collectie/Wolff of in de IWI-collectie bij het KITLV, inventarisnummer 20000013. Volgens die lijst is fritjoh een samenstelling uit het Chinees (tjao) en het Amsterdamse frete [eten]; het betekent lekker eten, smakelijke kost, snoeperijen.

37 Robinson [1955]. Het zelfportret met valse snor staat op het papieren omslag van deze tweede bundel Piekerans.

38 Kousbroek 1992, p. 105-128, 111.

39 Robinson [1955], flaptekst.

[p. 137]

‘Je moet toch leven’. Sinds Boon Honger ervaren had, wist hij tot op het bot dat eten veel, veel, veel meer is dan functioneel voedsel naar binnen werken. Want eten is de basisvoorwaarde voor Leven, en Leven is alles: liefde, haat, God, Wet, beschaving en fatsoen, misschien zelfs vrees voor de dood. Daarom is eten in het werk van Jan Boon even ‘echt’ als het leven: vlees én vis, boter bij de vis, haring en wittebrood, met hom en kuit, pikoelans groenten en sambalans natuurlijk, de ‘sju’ van zijn bestaan.

Zelfportret ca. 1954 op het omslag van Tjalie Robinson, Piekerans van een straatslijper II. Bandung: NV Masa Baru, [1955].

Eten bij Boon is dus schering en inslag. Méér nog dan motief, thema of symboliek is het een constituerend element van de wajang-structuur die aan zijn werk ten grondslag ligt.⁴⁰ En aangezien ik u 't beloofde lijstje ‘Eten en Drinken’ daarom voor altijd schuldig blijf, bied ik u ter compensatie leringhe ende vermaeck, het

40 Over de wajangstructuur van het werk van Jan Boon schreef ik eerder in: Seriese 2011.

[p. 138]

levensmenu van Jan Boon.

Achterzijde omslagtekening van Tjalie Robinson, Piekerans van een straatslijper II. Bandung: NV Masa Baru, [1955].

Op 3: lezen; op 2 (met stip): Eten; en op 1: LEVEN. Het is natuurlijk geen definitief lijstje, net zo min als de Kètèngan, maar hier moet u het voorlopig mee doen. Dan kokkerelt het IWI ondertussen lekker door aan een integrale uitgave van Tjalies werk volgens de Kètèngan. Als dat niet smullen wordt, ben ik een Boon!

[p. 139]

Bibliografie

Boon, Jan, Taaie en Neut in acht en zeventig tekeningen zoals deze in Indonesië verschenen in ‘Wapenbroeders’ en bekendheid verwierven bij de troep. Batavia: Joh. M. Grenzenberg N.V., [1949].

Boon, Jan, ‘Noten van de Administratie van Gerilja’. In: Gerilja (1955), p. 62-64.

Drimmelen, P. van, ‘Hommage au Theatre Éternite’. In: Tong Tong 3 (1959) 16, p. 3.

Gerilja. Maandblad voor zelfbehoud te midden van cultuur, voor de solitair in de kudde (1955).

Kamp-Krant Tjimahi 1942. De eerste en enige roet- en smeerkrant ter wereld gedrukt in het Tjimahikamp op West-Java. Herdruk. Den Haag, augustus 1970. Voor leden en belangstellenden opnieuw uitgegeven door het Comité ex-krijgsgevangenen van Flores.

Knouff, ‘Quiqui wint een jurk’. In: Nieuwe Courant 26-03-1949.

Kousbroek, Rudy, ‘Lief Java. Over Tjalie Robinson’. In: Oostindisch Kampsyndroom. Amsterdam: Meulenhoff, 1992. (Anathema's; 6).

Mahieu, Vincent, ‘Op zoek naar eten’. In: Oriëntatie (1949) 25.

Mahieu, Vincent, ‘De maaltijd’. In: Tjies. Een bundel vertellingen. Tweede, herziene en uitgebreide druk. Bandung/Amsterdam: Gambir, [1955].

Nieuwenhuys, Rob, ‘Bij dit nummer’. In: Oriëntatie (1949) 27, p. 2.

P & N, ‘“Geef mij maar Nassie Gooreng”’. In: Wapenbroeders 2 (1948a) 45, p. 16.

P & N, ‘Tjap Tjay = Tien Groenten’. In: Wapenbroeders 2 (1948b) 47, p. 17.

P & N, ‘Die beroemde pikoel rijst’. In: Wapenbroeders 2 (1948c) 52, p. 17.

Paasman, Bert e.a. (red.), Tjalie Robinson. De stem van Indisch Nederland. Den Haag: Stichting Tong Tong, 1994. P. 95-112.

Paasman, Bert, ‘“Blijf met je kassietangan van de barangaloes”. Het korte leven van Gerilja van Administrateur Jan Boon’. In: Geert Onno Prins e.a. (red.), Van felle kritiek tot feuilleton. De Indische pers en de literatuur. Hilversum: Verloren, 2013, p. 101-118.

Robinson, Tjalie, ‘Anak Betawie’. In: Oriëntatie (1949) 27, p. 8.

Robinson, Tjalie, ‘Djakarta eet van de straat’. In: Nieuwsgier 26-04-1951, p. 3.

Robinson, Tjalie, ‘Over baden aan het trottoir. De kali als straataspect’. In: de Vrije Pers 21-06-1951.

Robinson, Tjalie, ‘Van oude kerstomzwervingen en van nieuwe kerstprijzen. Kerstpiekerans van een bezorgde Pa’. In: de Vrije Pers 23-12-1952.

Robinson, Tjalie,’Herinneringen aan een dierenleven’. In: de Vrije Pers 22-07-1953.

Robinson, Tjalie, ‘Van oude kerstomzwervingen en van nieuwe kerstprijzen. Kerstpiekerans van een bezorgde Pa’. In: de Vrije Pers 23-12-1953. Herziene druk.

Robinson, Tjalie, ‘Haring’. In: Algemeen Handelsblad 08-10-1954, p. 25.

Robinson, Tjalie, ‘Djakarta eet van de straat’. In: Tjalie Robinson, Piekerans van een straatslijper. [Jakarta]: [z.u.], [1954].

Robinson, Tjalie, ‘Nogmaals, wat zal ik zeggen?’. In: Tjalie Robinson, Piekerans van een straatslijper II. Bandung: NV Masa Baru, [1955].

Robinson, Tjalie, ‘Voeding’. In: Algemeen Handelsblad 07-02-1955.

Robinson, Tjalie, ‘Kijk, Tong Tong had een voorloper, de Kamp-Krant’. In: Tong Tong 3 (1959) 16, p. 5. Speciaal Kawatnummer.

Robinson, Tjalie, ‘Het Meesterwerk van het 4^de en 9^de bat’. In: Tong Tong 15 (1970) 3, p. 3-5.

Robinson, Tjalie, Ik en Bentiet. Den Haag: Moesson, 1974.

Robinson, Tjalie, ‘Buiten eten’. In: Tjalie Robinson, Didi in Holland. Arnhem: Nova Zembla, 1992.

[p. 140]

Seriese, Edy, ‘Het pak van Sjaalman. Kijk op Indische letteren. Een gesproken column voor Indische Letteren d.d. 11 september 2009’. In: Indische Letteren 25 (2010) 3, p. 185-189.

Seriese, Edy, ‘Requim voor Edith’. In: Indisch Anders. Boekenkrant bij het Tong Tong Festival 6 (2011) 1.

Seriese, Edy, ‘Tjalie ont-dekt. Over de houdbaarheid van teksten of: ‘Niet alles kan mee (zoals de opletchauffeur spijtig zei)’. In: Indische Letteren 27 (2012) 1, p. 42-55.

Vroman, Leo, ‘Ach ach, die Jantje’. In: Tong Tong 18 (1974) 23, p. 16, 17.

Vroman, Leo, ‘De laatste wereldvrede’. In: Adriaan van Dis, Een deken van herkenning. Amsterdam: Meulenhoff, 1998. p. 15.

[p. 142]

Edy Seriese (Den Haag 1950) is literatuursociologe met als specialisaties Indische literatuur en -geschiedenis. Als directeur van het Indische Wetenschappelijk Instituut (IWI) beheert ze de (digitale) collecties van de gelijknamige Stichting. Als projectleider van de Stichting Indische Cultuur (SiC) publiceert ze op cd, dvd en website de serie Vertellingen uit de Indische cultuur en geeft ze leiding aan het project Aangespoeld over Indische geschiedschrijving op de IWI website www.iwi-nu.nl.