Indische Letteren. Jaargang 27

[p. 177]

Nog iets over de njai
Fred Lanzing

Inleiding

In Indische Letteren van september 2011 publiceerde Pamela Pattynama haar fraaie artikel ‘De revival van de njai-figuur’ over de boeken van Reggie Baay die het concubinaat in Nederlands-Indië behandelen. Haar artikel bracht mij ertoe de boeken van Baay te herlezen. Deze geven een interessant en goedgeschreven cultuurhistorisch overzicht van het koloniale verschijnsel van het ‘interraciale concubinaat’, om het maar eens wat plechtig te stellen. Gelukkig onthoudt Baay zich van goedkope morele oordelen en pathetische sentimentaliteit, hoewel het aan Rob Nieuwenhuys ontleende begrip ‘oermoeder’ en de benaming ‘Hagar’ mij niet zo aanspreken. Het begrip ‘oermoeder’ is mij te teutoons. De benaming ‘Hagar’ is mij te bijbels, door de licht hagiografische geur die er omheen hangt. Maar gelukkig volgt Reggie Baay Nieuwenhuys niet op deze weg. Hij baseert zich op feitelijke gegevens en op de literatuur als bron en ruimt efficiënt een paar mythes rond (het beeld van de) njai op.

Pamela Pattynama beschrijft en analyseert (de functie van) het beeld van de njai: haar stuk draagt niet voor niets de titel ‘De revival van de njai-figuur’ (cursief door Fred Lanzing) Zij concludeert dat Baay ‘[...] een nieuw beeld [van de njai-figuur] [heeft] toegevoegd’, dat in multicultureel Nederland bijdraagt aan het Indo-verlangen naar collectieve identiteit. So far, so good.

Na lezing van de beide boeken van Reggie Baay en het artikel van Pamela Pattynama realiseerde ik mij dat het bij beiden gaat om ‘beelden’. Daar is niets tegen, maar onwillekeurig vroeg ik mij af hoe, afgezien van beelden en mythes, het nu ‘werkelijk’ geweest is. Reggie Baay reikt een mogelijkheid aan om dit na te gaan. In zijn boeken staan biografietjes van 28 njais. Deze beschouw ik als een steekproef, hoewel ik niks kan zeggen over het random-karakter van dit steekproefje en ook niet weet waar en waardoor een eventuele vertekening optreedt.

[p. 178]

Ik besloot mij echter daardoor niet te laten hinderen en noteerde, door Reggie's noeste arbeid in staat gesteld, systematisch een aantal gegevens die in de biografietjes staan. Ik heb die gegevens vervolgens gegroepeerd en geanalyseerd. Dat leverde een paar interessante conclusies op.

Leeftijd

Hoe oud waren de vrouwen op het moment dat zij njai of moentji werden?

Er is één dertienjarige en één veertienjarige bij! Er zijn vier vijftienjarigen en eveneens vier zeventien- en achttienjarigen. Als je de 28 vrouwen op een rijtje zet van jong naar oud, blijkt de mediaan ca. achttien te zijn. Dit betekent dat de helft van de ‘steekproef’ (veertien dus) jonger dan achttien jaar was. De gemiddelde leeftijd van deze veertien vrouwen was 15,9. Van de hele groep van 28 vrouwen zijn vier vrouwen tussen 24 en 27 jaar oud. De gemiddelde leeftijd van de hele groep is zeventien.

Wat is het verschil in leeftijd tussen de man en de vrouw?

Baay noemt het grote leeftijdsverschil en dat blijkt ook in deze groep. Gemiddeld is de man circa twaalf jaar ouder. In twaalf gevallen is het leeftijdsverschil twee tot acht jaar, acht keer is het 17 tot 24 jaar en eenmaal zelfs 45 jaar. In één geval is de vrouw twee jaar ouder dan de man.

Huwelijk

Hoeveel huwelijken worden er gesloten tussen de man en de njai?

Zestien van de 28 vrouwen huwden tenslotte met de man en veertien niet (er zitten enkele dubbeltellingen in waardoor het totaal niet op 28 uitkomt). Zelfs een vader van dertien kinderen huwde níet met ‘de moeder zijner kinderen’. Toontje Poland, een ruwe klant en militaire rouwdouw die nergens bang voor was, dus ook niet voor de publieke opinie, trouwde tenslotte de moeder van zijn tien kinderen. Hij wel.

[p. 179]

Njai op Java, circa 1870 (Collectie KITLV, 30794).

Na hoeveel jaar trouwen zij?

Dat is heel verschillend. Baays woorden dat de mannen meestal na hun pensionering tot een huwelijk besloten, worden bevestigd. Gemiddeld is dit weliswaar binnen vijf jaar, maar de modus (dus de meest voorkomende) ligt tussen tien en zestien jaar.

[p. 180]

Kinderen

Hoeveel kinderen kwamen voort uit het concubinaat?

Het totaal is 118 kinderen.

Hoeveel kinderen werden erkend?

Erkenning vond zeventien maal plaats. Let wel, het betreft niet zeventien kinderen, maar zeventien gevallen van erkenning van soms meerdere kinderen tegelijkertijd. In 45 gevallen (hier gaat het dus wel om 45 kinderen) vond erkenning plaats door een huwelijk. Voor de oorlog werden twee kinderen - meisjes - op vijfjarige leeftijd zonder de moeder naar Holland gestuurd; dit betekende ook een soort erkenning.

Einde njaischap

Hoe kwam een einde aan het njaischap?

Zestien keer werd het omgezet in een huwelijk. In drie gevallen was dit het tweede njaischap van de vrouw, waardoor het beeld vertekend wordt. Viermaal kwam er een einde aan door verlating, waarvan eenmaal verlating door de vrouw. Achttien maal kwam een eind aan het njaischap of huwelijk door de dood van de man. Dat lijkt vaak, maar is gezien het grote leeftijdsverschil niet verbazingwekkend. Viermaal eindigde de relatie door háár overlijden.

Tot slot

Ik moet zeggen dat de bovenstaande alinea's mij enigszins verrasten. Ik wil geen verwarring stichten en ik wil ook niet beweren ‘dat het allemaal wel meeviel’, maar hierboven staat nu niet bepaald een asgrauwe tekening. Ik realiseer mij goed dat de feiten zich afspeelden in de eerste decennia van de twintigste eeuw, toen, zoals ook Reggie Baay constateert, het concubinaat van karakter was veranderd en het harde, negentiende-eeuwse karakter had verloren. Maar toch!

[p. 181]

Ik ben ook nagegaan wat er met de betrokkenen na de Indonesische revolutie en de souvereiniteitsoverdracht in 1949 is gebeurd. Zesmaal wordt vermeld dat de vrouw met de man (en kinderen) mee gaat naar Nederland. Twee vrouwen wensen zelf om in Indonesië te blijven, wat mij een verstandige keuze lijkt, ook al was de prijs hoog. In 1950 ging één van hen overigens toch nog naar Holland. Twee vrouwen blijven met de man in Indonesië wonen.

Zevenmaal wordt vermeld dat na de souvereiniteitsoverdracht (of ca. 1949) de kinderen zonder de moeder naar Nederland zijn vertrokken. Er staat uitdrukkelijk ‘vertrokken’ en niet ‘gestuurd’.

Dat levert in de biografietjes schijnbaar laconieke zinnen op:

zij zou geen van haar kinderen ooit weer zien;
de kinderen heeft ze nooit meer gezien;
zij overlijdt in 1953 in Jakarta, ver van haar kinderen en kleinkinderen. Die waren toen allen al in Nederland;
hoe het haar daarna is vergaan en hoe ze tenslotte is geëindigd, dat weet niemand. Ook haar kinderen, kleinkinderen en achterkleinkinderen niet;
in de jaren na de Japanse capitulatie vertrokken de kinderen één voor één naar Holland;
na de bevrijding ziet zij de kinderen nog eenmaal. Eén voor één vertrokken haar nakomelingen naar Nieuw-Guinea of Nederland. [Zij] zou geen van hen meer zien. In 1953 is zij in alle eenzaamheid gestorven.

In de biografietjes staat helaas niets vermeld over hoe het vertrek van de kinderen ging. Gingen ze vrijwillig of werden ze gestuurd? Hoe oud waren ze bij het vertrek? Gingen ze alleen? Maar niet zozeer het feit dat de kinderen vertrokken, maar dat de moeders achterbleven en dat het contact met hen verloren ging, vind ik schokkend om te lezen.

Deze trieste kant van de Indo-diaspora vind ik aangrijpend. Daarover zou iemand eens een mooi boek of artikel moeten schrijven. Heel navrant vind ik dat hier, in een ingewikkeld complex van factoren en met alle respect voor ieders overwegingen en motieven, door de kinderen het gedrag van de (voor)vader herhaald werd.

[p. 182]

Bibliografie

Baay, Reggie, De Njai. Het concubinaat in Nederlands-Indië. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2008.

Baay, Reggie, Portret van een oermoeder. Beelden van de njai in Nederlands-Indië. Amsterdam: Athenaeum-Polak & Van Gennep, 2010.

Pattynama, Pamela, ‘De revival van de njai-figuur’. In: Indische letteren (2011), nr. 3, p. 128-143.