Indische Letteren. Jaargang 20

[p. 61]

‘Geven, geven van alles, wat in je was’¹
Ems I.H. van Soest (1908-1984)
Vilan van de Loo

Inka lachte soms met een voor een negentienjarige wat àl te bitter lachje [...]. Wisten, begrepen die menschen dan niet, dat ze juist omdat ze arm was, maar van heel goede familie, ze haar trots beschouwde als haar eenig bezit, haar pantser tegen onheusche, kwetsende bejegeningen? Dat ze evengoed haar fierheid wilde hebben, al reed ze niet in een auto; dat ze evengoed zelfbewust wilde zijn als ieder ander, die toevallig meer met aardsche goederen gezegend was! Haar trots was immers geen hóógmoed, ze beschouwde niemand minder dan zichzelf, maar ze wilde nu eenmaal niet met haar gevoelens te koop loopen... alles, wat zacht en innig in haar was, bewaarde ze diep in haar hart [...].²

Gedachten van Inka van der Beelen, die zich zo verweert tegen haar bijnaam ‘de Pauw’, de gelijknamige titel van het eerste moderne Indische meisjesboek (1930).³ Zeker, Inka is trots, geeft ze voor zichzelf toe, maar met een reden. Ze leeft beneden haar stand, vindt ze. Het gezin is een aantal jaren geleden verarmd. Haar vader kon toen geen goede betrekking meer vinden en verzorgt nu alleen de administratie voor een klein hotel; moeders bloemenwinkel brengt weinig geld op. Inka levert op haar manier een bijdrage aan het overleven van het gezin: ze werkt in de grote stad op kantoor, woont in een pension en stuurt maandelijks geld naar huis.

Met deze situatie schetste schrijfster en journaliste Ems van Soest een meisjesleven zoals zijdat zelf kende: ‘Ik heb altijd getracht het Indische leven, mijn leven zo precies mogelijk weer te geven.’⁴ Herkenning wilde ze haar lezeressen bieden, precies zoals ze dat zelf in haar boeken zocht. Zij had uiteenlopende diploma's behaald (onder andere steno: systeem Prins van Leeuwen) en vervulde een betrekking op een groot kantoor in Semarang. Net als haar hoofdpersoon Inka hield ook Ems van gedichten. Maar nog meer van schrijven. Als jong meisje deed ze mee aan een wedstrijd van De reflector, won de eerste

1 Titelcitaat uit Op den achtergrond. Alkmaar: Gebr. Kluitman, 1931, p. 213.

2 De Pauw. Alkmaar: Gebr. Kluitman, 1930, p. 17.

3 Volgens Lilian Ducelle in: ‘Afscheid van Ems v. Soest’. In: Moesson, onafhankelijk Indisch tijdschrift 28 (1984), nr. 17 (15 april), p. 4-5.

4 Lilian Ducelle. ‘Afscheid van Ems v. Soest’. In: Moesson 28 (1984), nr. 17 (15 april), p. 4-5.

[p. 62]

Ems van Soest (collectie Lilian Ducelle).

[p. 63]

prijs in de categorie zes tot tien jaar en mocht dus tien boeken uitzoeken: ‘Mijn keus, gedaan bij Toko G.C.T. van Dorp & Co te Semarang, varieerde van Zeven Jongens van A.C.C. de Vletter, tot het Cirkuskind van Felicie Jehu en de Kinderbijbel van Pontoppidan.’⁵

Hiermee begon een glanzende carrière als publiciste van meisjesboeken, romans, feuilletons en de latere Moesson-artikelen vol weemoed en verlangen. Een bijzondere carrière, met ups and downs, met jaren vol roem en eer, maar ook met jaren waarin zij, ooit gevierd en gelauwerd, moest uitleggen wie zij was. Daarvoor schoten woorden te kort, want haar leven omspande twee wereldoorlogen, grote maatschappelijke omwentelingen, een Indische jeugd en Haagse kantoordagen. Die elementen zijn terug te vinden in haar werk, en meer dan dat. Juist door die grote veranderingen opent zich een venster dat uitzicht biedt op de leefwereld van vrouwen in Indië, waarover Ems herhaaldelijk schreef. Als vrouw? Ja. Ems van Soest groeide op in een tijd waarin vrouwen golden als ‘personae miserabiles’, mensen die voor de Nederlandse wet onmondig waren. De conservatieve moraal dicteerde dat ware vrouwelijkheid zich uitte in een bestaan als echtgenote-van en moeder-van. Vrouwen die intelligent en ambitieus waren, begrepen dat zij moesten woekeren met de mogelijkheden die ze hadden. Uitzonderlijke vrouwen schreven voor de krant, reisden en publiceerden reisverslagen, of leefden stug een onafhankelijk bestaan. Schrijven als vrouw, leven als vrouw, met alle kansen en beperkingen die er waren, dat keert terug in het leven en werk van Ems van Soest. In kleine details, maar ook in grote kwesties, is dit vrouwelijk perspectief aanwezig. Zeker als het om drie levensvragen gaat: wat zal de toekomst brengen, wat is het juiste om te doen en heeft het leven eigenlijk wel zin?

5 ‘Indische tijdschriften en journalisten. Persoonlijke herinneringen door Ems.I.H. van Soest’. In: Moesson 22 (1978), nr. 20 (15 juni), p. 14-15.
Zie Marianne Braun. De prijs van de Liefde. De eerste feministische golf, het huwelijksrecht en de vaderlandse geschiedenis. Amsterdam 1992.

‘Altijd weer nieuwe moed’

Met De Pauw (1930) begon het succes van Ems van Soest. Ze zou ruim twintig jaar regelmatig meisjesboeken publiceren. Volgens het bekende recept: opgewekt van toon, positief van inhoud, en met zelfstandige meisjes in de hoofdrol die in de regel een gelukkig huwelijk sloten. Zo was het traditionele vrouwbeeld dat deze decennia beheerste, en dat de meisjesboeken zo'n succes behaalden, kwam ook doordat ze goed op de moraal aansloten. Het waren boeken die men rustig in handen kon geven van de jonge generatie. De ster van Ems van Soest steeg: de pers was haar gunstig gezind, lezeressen verslonden haar boeken en zelfs de jonge prinsesjes op Soestdijk schreven fan mail. Indië was een constant element in deze boeken, soms als achtergrond, dan weer als doordringende factor die toon en sfeer bepaalde. Echt ‘Indische romans’ zou Ems voor volwassenen schrijven, toch was Indië in de meisjesboeken zelden afwezig.

[p. 64]

De Pauw (1930).

[p. 65]

Hoe zou dat ook anders kunnen? Indië was deel van Ems van Soest. Zij was twee jaar toen ze met haar ouders uit haar geboorteplaats Hilversum naar Midden-Java ging. Haar eerste bewuste indrukken moeten die van de thee-onderneming Ngargoloko-Malebari zijn geweest. Daar groeide ze op in een liefdevol en bijzonder gezin. Haar vader Willem van Soest (1865-1932), haar Padangse moeder Emma van Angelbeek (1867-1945)⁶ en haar twee broers Wim (1896-1928) en Jan (?-1963). Een familie die talent had om te schrijven: Wim publiceerde onder de schuilnaam ‘Theo’ in De Reflector, moeder had onder meer in de Preangerbode geschreven en dan was er nog overgrootvader Johannes van Soest (1807-1850),⁷ destijds bekend van de Oost-Indische bloempjes; Gedichtjes voor de Nederlandsch-Indische jeugd (1846).

In de Moesson-artikelen zou Ems keer op keer het geluk beschrijven van een Indische jeugd; in haar meisjesboeken bleef dat merendeels op de achtergrond. Meisjes moesten vooruit kijken, naar de toekomst, en die was voor meisjes duidelijk: trouwen, huishouden en kinderen krijgen. Ziehier, het vrouwelijk perspectief dat als ‘normaal’ gold. Die weg volgen de meeste jonge meisjes in deze boeken dan ook. Maar al in haar tweede boek Op den achtergrond (1931) laat Ems zien dat het ook anders kan lopen. Wanneer Gritty ontdekt dat de man van wie ze houdt, de voorkeur geeft aan haar zusje, kiest ze een andere levensweg. Niet als een mindere weg, en daarmee wees Ems haar jonge lezeressen indirect op een alternatief. Gritty glipt 's avonds uit de ouderlijke woning, om beter na te kunnen denken:

Ze keek naar de djalaks; naar de zonneblikkering rondom, op de kiezels, op de dakpannen; naar alle lichte blijheid rond haar, die geen droefheid te dulden scheen.
En ze wierp het hoofd achterover, in een jubelend sterk gevoel van jong zijn, van nog veel, veel jaren te kunnen maken tot vreugdeboden, door haar stille werk op den achtergrond, dat niet anders beoogen wilde, dan een klein beetje zon om zich heen te verspreiden...
[...] ze zou schrijven, zich aan dat àllerliefste werk wijden, dat werk, dat haar een tweede leven gaf als het ware, het werk, waaruit ze altijd weer nieuwe moed kon putten, als de werkelijkheid dor en triest schéén....⁸

Zo laat Ems van Soest weten: er is een ander en volwaardig bestaan mogelijk naast dat van het huwelijk. Werk hebben waarin je vervulling vindt, waardoor je je kunt ‘ontplooien’ zoals het tegenwoordig heet. Een vrouwelijk perspectief dat zeker in populaire meisjesboeken voorzichtig gebracht moest worden, maar dat er wel stond, en hier en daar terug keerde. Het bood uitzicht op een zelfstandig bestaan, zoals mannen dat vanzelfsprekend bezaten.

6 Jaartallen ouders Ems van Soest: met dank aan Henk Verbaarschott.

7 Jaartallen gegeven door de Stichting Indisch Familie Archief (Stifa) Den Haag.

8 Op den achtergrond, p. 212-213.

[p. 66]

Ems van Soest en haar moeder Emma van Angelbeek (collectie Lilian Ducelle).

[p. 67]

‘Tusschen twee werelden’

In 1938 verscheen Theeland, de eerste roman die Ems van Soest voor volwassenen schreef. Anders van toon, zwaarder van inhoud. Het boek vertelt over de twintig jaren die het Hollandse echtpaar Maria en Willem van Renkum doorbrengen op de Indische thee-onderneming Bariloko Ngargomali. Een moeilijke tijd, door de grote afhankelijkheid van de oogst, het gebrek aan geld, het opvoeden van de kinderen, de vaak problematische maar soms harmonieuze omgang met de Indonesische bevolking. Het verhaal eindigt tragisch: ondanks al die lange werkdagen moet de onderneming verkocht worden.

De meeste gebeurtenissen in Theeland zien we door de ogen van Maria van Renkum. Zij verliet een villa in het Gooi om Willem naar Indië te volgen en besloot, wat er ook gebeurde, achter hem te staan. Dat impliceert niet dat zij een passieve vrouw is, Maria heeft temperament genoeg om zich wezenloos te ergeren aan anderen en verveelt zich in de eenzaamheid die haar kan overvallen. Na een aantal jaren overlijdt haar man. Hun oudste kind sterft en de twee die haar overgebleven zijn, willen weg uit Indië. Wat te doen? Zoals de Nederlandse huwelijkswet eist, heeft zij haar echtgenoot gevolgd. Anderzijds is zij met Indië vergroeid geraakt. Maria gaat terug. Als ze op de kade staat en naar de boot kijkt die hen naar Nederland zal voeren, maakt ze de balans op:

Twee graven laat zij in Indië achter. Twee levenden voert zij met zich mee. Haar hart is verdeeld tusschen twee werelden, maar zij weet, dat de levenden haar meer nodig hebben.⁹

Als een ‘goede moeder’ volgt Maria haar kinderen, zoals ze eerder een ‘goede echtgenote’ was. Een klassiek vrouwenleven, een leven bij de gratie van anderen, waarin opoffering belangrijk is. Maar ook een leven dat juist daardoor nieuwe mogelijkheden bood, uitzonderlijke ervaringen en inzichten gaf, die Maria van Renkum in haar mooie Gooise villa nooit had opgedaan. Was dit het juiste om te doen?

De vraag lijkt gemakkelijker te beantwoorden in Een wajang in Gods handen (1946). De haat tegen Japanners is voelbaar (‘Vunzig dwergentuig!’¹⁰), de wanhoop om de veranderingen die in Indië plaats vinden evenzeer. In Den Haag zal Ems van Soest daar ontzet kennis van hebben genomen. Misschien was Indië voor haar het droomland gebleven? In Nederland verloor ze haar moeder en verloor ze bij de bombardementen op het Bezuidenhout veel dierbare familie-eigendommen. Daarna wachtte een lang gevecht met de Nederlandse bureaucratie over de vergoeding van materiële schade. Ems werkt dan weer op kantoor. De gloriejaren als schrijfster van meisjesboeken zijn voorbij.

In de jaren '60 en '70 wordt haar leven almaar moeilijker. De broer met wie ze woonde, overlijdt, haar ogen gaan achteruit. Ze heeft wei-

9 Theeland, roman (Baarn: Hollandia, 1938), p. 306.

10 Een wajang in Gods handen. 's-Gravenhage: W. van den Hoeve, 1946, p. 91.

[p. 68]

nig inkomsten en moet erg zuinig leven. En ze vereenzaamt. Indië is weg. Wat moet ze, in dat kleine kamertje in het bejaardentehuis?

‘Summum van weelde’

In 1977 stond er in het blad Tong Tong een oproep.¹¹ De redactie vroeg om gegevens van de schrijfster Ems van Soest, kennelijk niet wetend dat deze in dezelfde stad woonde. De vrouw achter de oproep was journaliste en uitgeefster Lilian Ducelle, die al snel Ems wist over te halen om haar herinneringen aan Indië te publiceren. Een lange reeks artikelen volgde, met vele foto's uit Ems' persoonlijke archief. Zij keek terug naar het verleden, naar het vooroorlogse Indië en vertelde daarover. Idealiserend, maar met veel feiten. Soms schreef Ems artikelen waarin ze zich ontpopte als een geestig vertelster die destijds scherp had rondgekeken en de meest curieuze details had weten te onthouden. Maar dat idealiseren stond voorop. De droefheden die er waren, kregen een theatrale beschrijving, waardoor ze minder droevig leken. Het huwelijk van haar ouders werd een sprookjeshuwelijk, haar broers de beste mannen die ooit hadden geleefd en de thee-onderneming een hemelse omgeving waar een kind gelukkig opgroeide. Een voorbeeld:

Die tuin! Wat moet mijn vader daar een liefde, geduld, creativiteit in hebben gelegd! Hoe werd mijn moeder nooit moe dat werk van zijn handen, in samenwerking met de natuur, te prijzen! En hoe nam ik dat summum van weelde als iets vanzelfsprekends aan.¹²

Ja, Ems keek terug met een vastberadenheid die geen enkele wanklank toeliet. Haar leven was rijk geweest aan uitersten. De veiligheid van de tuin, de glorie van haar carrière, maar ook de verschrikkingen van de oorlog en het nooit-meer-terug-kunnen naar Indië. En de eenzaamheid in het bejaardentehuis, die opgeheven werd door de weemoeds-artikelen in Moesson. Daar kwamen brieven op van anderen, die Indië ook zo misten.

In hetgeen ze publiceerde leek ze het antwoord te geven: de zin van haar leven was onverbrekelijk verbonden met Indië. In alles wat ze schreef, keerde Indië terug, waarheen ze ook ging, ze herkende ze Indië. Haar laatste jaren vulde ze met herinneren aan wat voorbij ging: weer Indië. Ems overleed in 1984. Moesson herdacht een Indisch schrijfster: als een opmerkelijk auteur en ook, en misschien vooral een bijzondere vrouw.¹³

Vilan van de Loo is conductrice van het Damescompartiment Online. http://www.damescompartiment.nl/

11 ‘Wie? Wat? Waar? Wanneer?’ In: Tong Tong, het enige Indische blad ter wereld 22 (1977), nr. 4 (19 nov.), p. 22.

12 ‘De tuin van mijn paradijs’. In: Moesson 23 (1979), nr 17 (15 april), p.12.

13 Lilian Ducelle. ‘Afscheid van Ems v. Soest’. In: Moesson 28 (1984), nr. 17 (15 april), p. 4-5.