Indische Letteren. Jaargang 18

[p. 239]

‘Ik ben niet Indisch, ik ben Indisch opgevoed’
Gesprek met Anneloes Timmerije over haar boek Indisch zwijgen
Fred Lanzing

Introductie

Fred Lanzing: In 1893 neemt een KNIL-adjudant ontslag. Hij besluit geen derde of vierde engagement aan te gaan. Op dat moment is hij 39 jaar oud. Na zijn afscheid van het KNIL neemt hij twee verstandige beslissingen: hij gaat een relatie aan met een 19-jarige peranakan-Chinese en hij verwerft een flinke lap grond met een enorme kalkberg in West-Java. Ik zei: hij ging een relatie aan, maar ik denk niet dat zij in die termen met elkaar spraken, want hij beschikt slechts over een paar woorden Maleis en zij spreekt geen Nederlands. De taal der liefde verstaan zij wel, want zij krijgen vijf kinderen. Na een tijdje besluiten zij hun verbintenis maar eens te formaliseren en treden in 1902 in het huwelijk. Dit bevalt blijkbaar goed, aangezien daarna nog eens vijf kinderen worden geboren.

Zo ontstaat er een typisch Indisch huishouden dat sommigen van u uit eigen ervaring kennen en velen van ons uit foto's of beschrijvingen, zo'n groot Indisch huis in de nabijheid van een fabriek of een onderneming. Een huis waar familieleden in en uit lopen; een huis vol kinderen en pleegkinderen; een huis met bedienden en erf met bloeiende planten en dieren. De echtelieden hebben zeven dochters en drie zonen als in 1930 de voormalige adjudant overlijdt. Zijn kleine (1.52 meter) vrouw neemt de leiding van de kalkbranderij over. Ondanks dat zij zelf analfabete is, zorgt zij ervoor dat haar tien kinderen allen een Europese opleiding krijgen in Batavia.

Na 1945 heeft praktisch de hele familie Nederlands-Indië verlaten en raakt verstrooid over de wereld: sommigen vertrekken naar Australië, anderen naar Californië. Maar het grootste deel van de familie is, zoals zo velen, naar Nederland gerepatrieerd. De peranakan-vrouw, de mater familias, gaat mee. Stelt u zich eens voor hoe het moet zijn om op die leeftijd - ze was toen 72 jaar - naar een totaal vreemd land te emigreren. Zij werd vergezeld van haar dochter Mathilde en haar kleindochter Onnie.

[p. 240]

Anneloes Timmerije met Fred Lanzing. Foto: Jan Koehoorn.

Die kleindochter komt te werken in Amsterdam, bij de Javasche Bank. Javasche met sch, dat stelt mij altijd gerust, die ‘sch’ klinkt zo solide. Daar ontmoet zij een paar jaar later Anthonie Timmerije, een echte Hollander uit de Achterhoek. Zij trouwen en in 1955, een jaar na het overlijden van de kleine Chinese vrouw, wordt ‘out of the blue’ een dochter geboren, Anneloes Timmerije.

Anneloes gaat op school in Amsterdam en later in Leiden en groeit op als een gewoon Hollands meisje. Zij wordt journaliste en publiciste. Haar Indische achtergrond komt buiten de familiekring niet of nauwelijks ter sprake. Dat leven in die verschillende werelden, de Nederlandse en de Indische, beschrijft zij in haar boek Gemengde gevoelens, erfenis van twee culturen, dat enkele jaren geleden verscheen. Begin dit jaar verscheen van haar hand Indisch zwijgen, een boek dat u intussen allemaal behoort te kennen.

Vier thema's

Tot zover de introductie. Tijdens deze bijeenkomst gaat het vooral over de inhoud van Indisch zwijgen en over de vraag hoe het is om tot de Tweede generatie Indisch-Nederlandse schrijvers te behoren, want dat is per slot van rekening het thema van dit symposium. Vanmorgen in

[p. 241]

de auto dacht ik: ik ga haar de verschrikkelijkste vraag stellen die je aan een auteur kunt stellen, namelijk: waar gaat het boek over? Dat vind ik bij nader inzien niet erg aardig, dus doe ik het op een andere manier.

Ik heb je boek een aantal keren gelezen, Anneloes, en zoals je weet, met heel veel plezier en ook met erg veel ontroering. In een van de thema's in het boek herken ik een kroniek over zeven krachtige vrouwen. Zie jij dat ook zo?

Anneloes Timmerije: Jazeker, die vrouwen zijn mijn zeven Tantes, goed beschouwd mijn oud-tantes. Zij maakten de dienst uit in de familie. Die Tantes waren lieve, zorgzame vrouwen, altijd tot in de puntjes verzorgd en gekleed, altijd aanwezig, altijd even attent. Pas na verloop van jaren ben ik gaan begrijpen hoe sterk ze waren, hoezeer zij de ruggengraat vormden van de familie waarvan ik deel uitmaakte. Toen herkende ik ook de dominantie die schuilging achter dat lieve, frêle uiterlijk. Zij waren niet fysiek krachtig, maar hun wil was wet. Zij vormden het dagelijks bestuur van die grote familie. Er gebeurde niet veel waarvan zij geen weet hadden en wat zij niet wisten, was de moeite van het weten niet waard.

Opvallend is dat de drie broers van die generatie veel minder figureren in je boek dan de zeven zusters. Je kunt volgens mij een nieuw boek schrijven als tegenhanger van een ander, zeer bekend boek en het De Dames van de kalkberg noemen, maar dit terzijde. Een tweede thema in je boek zou je kunnen lezen als een zoektocht naar het verleden - een verslag van het terugzien van het land van herkomst. Het is niet letterlijk jouw land van herkomst, maar literair gesproken wel.

Je zegt op pag. 22 iets over jouw motieven om naar Indonesië te gaan; je ging in eerste instantie om te werken en toch speelde het zoeken ook een rol: ‘Ik wilde naar Indonesië om chaotische flarden familiegeschiedenis op orde te brengen.’ En op pag. 24 schrijf je: ‘[...] mijn goede voornemens ten spijt, wat ik zoek is het Indische en dat is er niet meer.’ Kun je daar iets meer over zeggen?

Ik ging heel doelbewust niet naar Indonesië om mijn roots te vinden; ik was daar nogal stoer over, en, achteraf gezien, misschien zelfs wat overdreven afstandelijk. Ik raakte door toeval betrokken bij de productie van de film Gordel van Smaragd en heb in Indonesië ruim drie maanden in de crew gewerkt. Ik vond dat wel een mooi toeval, want ik dacht: dan zie ik het land van mijn familie eindelijk eens. We vertrokken in de vroege zomer van 1996 en voor mij was het de eerste kennismaking met het land. Ik had me voorgenomen daar niet al te veel van te verwachten, want het is mijn land niet. Mijn moeder komt daar vandaan, mijn familie komt daar vandaan, maar ik ben híér geboren en opgegroeid, dus het Nederlandse is mijn norm. Nederland is mijn land. Ik had geen behoefte aan tempo doeloe-achtige gevoelens van thuiskomen en herkenning.

[p. 242]

Desondanks gebeurde dat toch, schrijf je ergens. Misschien bestond die behoefte onbewust juist wel.

Ja, maar dat merkte ik pas toen ik daar was. Soms vind je de mooiste dingen als je niet zoekt. Dat overkwam mij in Indonesië. Ik vond de geschiedenis van mijn familie, want die lag daar letterlijk tussen het verwaarloosde asfalt. Aanvankelijk was ik alleen geïntrigeerd door de aaneenschakeling van toevalligheden. Ik was toevallig terechtgekomen in een crew met vijftig Nederlanders en vijftig Indonesiërs, wij verbleven, toevallig, op nog geen dertig kilometer van de oude kalkbranderij van mijn overgrootvader in de Preanger, de meeste filmlocaties lagen daar toevallig in een cirkel omheen. We hebben zelfs gefilmd op het terrein van een oude rubberonderneming waar mijn moeder nog heeft gewoond.

Zoveel toeval bestaat natuurlijk niet. Dat zette mij aan het denken, bijvoorbeeld over wat het voor mij betekende om in Indonesië te zijn en wat het voor mijn familie zou kunnen betekenen dat wij die film aan het maken waren. Tot dat moment was ik eigenlijk alleen bezig met het beeld dat ik van mijn familie had. Nadat ik in Indonesië was geweest en het graf van mijn overgrootvader had bezocht, vroeg ik mij voor het eerst af, hoe mijn familie, en vooral mijn Tantes, zichzelf eigenlijk zagen.

Daarmee kom ik op een derde thema in jouw boek. Je kunt namelijk zeggen dat jouw boek een speurtocht is naar het wezen van je familie. Wat voor mensen waren zij? Hoe zat die familie in elkaar? Wie maakten er deel uit van dat dagelijks bestuur dat je de clan noemt? Ik citeer twee passages: ‘[...] desondanks is Indisch zijn een gevoelig onderwerp voor de oudste generatie van mijn familie’. En, wat verderop: ‘[...] en toch voelt niemand van mijn Indische familie zich Indisch; sommigen zien er Indisch uit, anderen hebben meer Chinese trekken, zij hebben een Indisch accent, de manier waarop zij in het leven staan is een niet-westerse, maar zij voelen zich niet Indisch’. Dat vind ik een mooi fragment.

Een tweede voorbeeld: ‘Als ik naar mijn Tantes kijk, zie ik Indische vrouwen. Wanneer de Tantes naar zichzelf kijken, zien zij Europese vrouwen. Mijn Tantes voelen zich niet Indisch, van binnen niet en van buiten niet.’

Wat heb je hiervan in Indonesië teruggevonden? Hoe heb je dat herkend?

Ik heb het herkend in heel kleine dingen, terwijl ik daar was. Het zat bijvoorbeeld in gebaren - de manier waarop mensen over hun gezicht strijken; ik zag het ook vaak in het praten en denken in omwegen van mijn Indonesische collega's. Maar ik heb het pas echt begrepen toen ik weer in Nederland terug was. Achteraf realiseerde ik me dat mijn betrokkenheid bij het maken van de film een mooi instrument was om mijn familie op een andere manier te leren kennen.

Ik bewaar heel mooie herinneringen aan de opnamen van de film, het was voor mij in meerdere opzichten een heel bijzondere tijd. Toch heb ik ook wel kritiek op de film, bijvoorbeeld op de keuze van de

[p. 243]

hoofdrolspeelster. Zij is, in mijn beleving, niet Indisch genoeg; zij beantwoordt niet aan mijn beeld van een Indische vrouw.

Heb je dat bijvoorbeeld met de Tantes besproken?

Mijn tante Noes, die na het overlijden van haar oudste zuster de leiding van de familie heeft overgenomen, heeft de film wel drie keer gezien. Ze heeft haar eigen kinderen meegenomen, daarna haar kleinkinderen en vervolgens is ze nog een keer met vriendinnen gaan kijken. Toen ik naar haar mening vroeg, zei ze, tot mijn niet geringe verbazing: ‘Eindelijk heeft iemand de moeite genomen om ons verhaal te vertellen.’ Daar was ik heel blij mee, want een van de redenen om te willen meewerken aan de film, was dat het voor de verandering geen verhaal was over een totok-familie, maar over een Indo-vrouw die tijdens de bezetting buiten de kampen leefde.

Toen ik haar vroeg wat ze van de hoofdrolspeelster vond, zei ze: ‘Ik vind haar geweldig. Zo waren wij.’ Pas op dat moment realiseerde ik me de gevolgen van hun streven zo Europees mogelijk te zijn. Als ik naar mijn tantes kijk, zie ik Indische vrouwen. Als zij naar zichzelf kijken, zien ze Europese vrouwen. Mijn beeld van de familie is daardoor honderdtachtig graden gedraaid.

Ten slotte een vierde manier om te kijken naar je boek. We hebben het vandaag al eerder gehoord, schrijven over de herkomst van je familie is voor een deel ook een zoektocht naar je eigen identiteit - naar de vraag: wie ben ik eigenlijk, wat doe ik, wat is mijn plek op de wereld? Je schrijft hierover onder andere op pag. 140 een mooie anekdote: ‘Ik heb hem verteld dat de kennismaking met Indonesië mij niet meevalt. Gaat het een beetje, vraagt hij even later. Mwa, zeg ik naar waarheid. Het is altijd hetzelfde met Indische meisjes, zegt hij. Hier kunnen ze niet aarden en eenmaal in Nederland willen ze weer terug. Ik ben geen Indisch meisje, zeg ik, maar hij is alweer weg.’

Mijn vraag is: wat ben je nou eigenlijk?

Ik ben geen Indisch meisje. Ik heb een Indische moeder en ik ben Indisch opgevoed. Ik merkte in Indonesië hoe sterk de invloed van zo'n opvoeding is. Er waren toch veel meer dingen waarmee ik vertrouwd bleek te zijn dan ik had kunnen vermoeden. Maar ... ik ben geen Indisch meisje. Ik ben hier geboren en getogen, ik ben hier naar school gegaan en daaraan ontleen je je identiteit.

Wat je dan ook bent, je bent in ieder geval een schrijfster en daar wil ik het toch even over hebben, ook in verband met het thema van deze dag. Op pag. 127 schrijf je: ‘[...] tegelijkertijd raakte het vage begrip Indisch zijn verder weg dan ooit; in het huidige Indonesië wordt duidelijk dat het een schim is uit het verleden, een importcultuur die een eigen ontwikkeling heeft doorgemaakt, ver van de bron. De stemmen van de kalkberg zijn verstomd.’

Waar sta jij nu in de Indisch-Nederlandse literatuur?

[p. 244]

Volgens mij moet dat nog blijken - ik ben nog op zoek naar mijn plek.

Ja, zo gemakkelijk kom je daar niet van af...

Ik wil er nog wel iets meer over zeggen, hoor. Misschien moet ik inhaken op de vraag die je hiervoor stelde: waar sta je nou in het leven. Daar kwam de vraag volgens mij op neer.

Toen ik terugkwam uit Indonesië, ging ik, voordat ik begon met schrijven, bij mijn tante Noes langs. Ik bezocht haar als eerste, omdat zij over een schat aan verhalen beschikt. Ik kan van haar dingen horen uit eerste hand, hoe het was om daar op te groeien, hoe het was om in Indië te leven en naar Nederland te gaan met helemaal niets. Bovendien vond ik het ook wel zo netjes mijn schrijfplannen aan te kondigen bij de familieoudste. Voor m'n gevoel hoort dat zo.

We hadden eerst hele gesprekken over koetjes en kalfjes, je kent dat wel, dat om de hete brij heen draaien. Jij beschrijft dat zo mooi in Gerucht op de wind. Als de hulpofficier van Justitie, Hartono, aan Van Heutz moet vertellen dat er iets verschrikkelijks is gebeurd in het plaatselijke bordeel. Hij heeft het overal over, behalve over het doel van zijn bezoek. Op een goed moment krijgt Van Heutz er genoeg van en spoort hem aan te zeggen wat hij te zeggen heeft. Zo ongeveer voltrok zich het gesprek tussen Tante Noes en mij.

Nadat we omstandig alle kwalen en ziektes in de familie hadden doorgenomen, zei ze: ‘Ga je nu alweer over de familie schrijven?’ En ze vervolgde: ‘Dat vorige boek van jou, Gemengde gevoelens, is niet goed gevallen in de familie.’ Daar ben ik zo ontzettend van geschrokken, niet zo zeer omdat zij kritiek had, dat is natuurlijk nooit leuk om te horen, maar ik heb van mezelf altijd het idee dat ik daar wel tegen kan. Waar ik van schrok, was de ontdekking dat zij daar zeven jaar over heeft gezwegen. En zij niet alleen, mijn hele familie heeft zeven jaar lang haar mond dichtgehouden. Ik had dus mensen gekwetst, onbedoeld uiteraard, en niemand heeft dat ooit tegen mij gezegd. Ik werd zo ontzettend boos, písnijdig was ik. Dat zijn nou typisch die Indo's, dacht ik. Op zo'n moment voel ik me absoluut niet Indisch, vooral doordat ik zoiets niet begrijp. Ik voelde me bovendien buitengesloten. Ik hoorde blijkbaar niet tot de Indische familie. Dat heeft me behoorlijk belemmerd in het schrijven. Ik ben wekenlang geblokkeerd geweest. Totdat ik ontdekte, dat het zwijgen ook een mooie kant had, namelijk dat zij het mij niet hebben láten blijken. Ik was al die jaren onderdeel van de familie, ik kon mij daar vrijelijk bewegen, ik kon vragen wat ik wilde, ik kon doen wat ik wilde, terwijl zij mij al die tijd niet hebben laten blijken dat ik hen gekwetst had. Dat vond ik zo onnoemelijk beschaafd, zo ontroerend, dat ik niet alleen het mooie ervan kon zien, maar tegelijkertijd mijn plek in de familie zag.

Ik ben voor mezelf en voor hen geen Indisch meisje, ik ben een beetje een buitenstaander, een toeschouwer aan de zijlijn. Dat is mijn plek in

[p. 245]

de familie en dat is mijn plek in het leven. Daar ben ik eigenlijk heel erg tevreden over.

Bert Paasman heeft jou in zijn inleiding al genoemd als schrijver van de Tweede generatie Indisch-Nederlandse schrijvers. Je hoort er bij, of je wilt of niet.

Fred Lanzing (Bandoeng, 1933) is antropoloog met een grote belangstelling voor de koloniale geschiedenis. Hij publiceerde hierover onder andere in Maatstaf en in Hollands Maandblad. Zijn verhalenbundel Vannacht gaan wij op pad verscheen in 1996. In 2002 verscheen de historische novelle Gerucht op de wind. Hij woont en werkt in Amsterdam.