Logo DBNL
Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem (1992)

Klein kapitaal uit het handschrift-Van Hulthem

(1992)–Anoniem Hulthemse handschrift–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende

Die sotternie van Lippijn
A.M. Duinhoven Universiteit van Amsterdam

De oude Lippijn wordt door zijn jongere vrouw bedrogen. Zij zegt naar de kerk te willen gaan en dan naar de vleeshal. In werkelijkheid ontmoet zij haar vriend en vrijt met hem in het groen. Haar man, argwanend door haar vaak lange afwezigheid, heeft haar gevolgd. Hij betrapt haar op heterdaad en neemt zich voor haar thuis flink onder handen te nemen.

Zij wordt gered door een vriendin, bij wie de man zijn beklag doet. De vriendin wil van geen overspel horen. Wat hij heeft gezien kan niet waar zijn: hij is begoocheld door elven; de duivel probeert in hun goede huwelijk te stoken. Als de man tenslotte aan zijn eigen ogen begint te twijfelen, komt de vriendin met een afdoend bewijs: je vrouw zit nog rustig thuis en kan dus niet op stap zijn geweest. Inderdaad treffen zij de vrouw bij het haardvuur aan.

De man krijgt van haar de wind van voren. Excuses mogen niet baten. Het spel eindigt in een kloppartij voor twee dames en een heer.

 

In het gegeven dat een jongere vrouw haar man bedriegt, ligt reeds iets vermakelijks. Vooral het feit dat de oude man zo dom is om zich zijn eigen waarnemingen uit het hoofd te laten praten, maakt hem tot een sukkel, die op weinig sympathie hoeft te rekenen. Het is het listige bedrog achteraf, dat het overspel vergeeflijk en grappig maakt. De man is niet alleen te oud maar ook te dom voor zijn dominante rol.

Het door kerk en wet verboden overspel is een pikant thema. Buitenechtelijke activiteiten vergen list en vindingrijkheid en zorgen voor spanning en vrolijkheid. Wanneer een dreigende ontdekking door slimheid wordt voorkomen, vergroot dat het komische effect. Weet de overspelige vrouw die betrapt wordt, zich uit haar netelige situatie te redden, dan is in dit kluchtige genre het hoogste bereikt. Deze gang van zaken wordt in de Lippijn geschilderd.

Het verhaal is stereotiep (vgl. Leendertz 1907, cliii; Schenck 1987, inz. hoofdstuk 4). Het voorbeeld voor het spel is niet overgeleverd, maar vergelijkbare boerden, in het Frans ‘fabliaux’, zijn er te kust en te keur. Het gaat om korte, meest komische vertellingen met mensen in de hoofdrol. De stijl is eenvoudig, de taal realistisch en soms grof; situatie en handeling zijn dikwijls amoreel: geschilderd worden eroti-

sche of macabere gebeurtenissen, ruwe en wrede streken, bedrog, misleiding en intriges, vaak van sexuele aard. De boerden maken deel uit van de ‘Carnavalscultuur’ of ‘tegencultuur’ waarin een loopje wordt genomen met de geldende normen, al worden die daardoor ook bevestigd (vgl. Lexikon des Mittelalters 4, 211-213).

In de Lippijn treffen drie verwante ‘Motive der Weltliteratur’ tezamen: de relatie tussen oude man en jonge vrouw, de geschonden huwelijkseer en de bedrogen echtgenoot (zie Frenzel 1980, 1, 219, 313). In een cultuur waarin de getrouwde vrouw tot het bezit van de man behoort, betekent echtbreuk diefstal en daarmee een onverdraaglijk eerverlies. Het is Lippijn dan ook niet kwalijk te nemen, dat hij zijn vrouw een pak ransel wil geven dat haar zal heugen (v. 60-63). Om twee redenen echter zal de sympathie van het publiek toch naar de vrouw zijn uitgegaan. Algemeen is het gevoelen, dat oude mannen geen moreel recht hebben op de trouw van jonge vrouwen. En Lippijn is niet alleen oud (v. 35, 89, 179), maar ook dom. Hij neemt het overspel zelf waar, maar laat zich wijsmaken dat het een zinsbegoocheling is. Daarmee wordt hij een klassieke ‘hoorndrager’ of ‘cocu’, een sullige echtgenoot, vaak jaloers, drankzuchtig (v. 89) en impotent, die zich ongestraft laat bedriegen. De jonge, slimme vrouw kan haar gang gaan: ‘de komedie heeft haar eigen moraal’ (Frenzel 1980, 314).

De sotternie van Lippijn is de gedramatiseerde versie van een boerde. Misschien is het aan de toneelbewerking te wijten, dat de list minder uitgesponnen en exact wordt verhaald dan in dit soort verhalen gebruikelijk is (zie voor de plots der fabliaux: Nykrog 1957 en Cooke 1978). Duidelijk is wel dat Lippijns waarneming als alfsgedroch wordt afgedaan. Het uiteindelijk bewijs echter voor de onschuld van de vrouw ligt in het feit dat ze (nog) thuis blijkt te zijn. Maar hoe is dat mogelijk, wanneer Lippijn haar in het gras heeft zien rollebollen? En zou men al aannemen, dat de vrouw inmiddels en sneller dan Lippijn naar huis is gegaan, hoe weet de vriendin daar dan van?

Terwijl in de fabliaux de plot en in het bijzonder de komische climax wezenlijk is voor het genre (zie Cooke 1978, inz. hoofdstuk 4), is de ontknoping hier in strijd met de logica. Tenzij de vrouw Lippijns aanwezigheid heeft opgemerkt en vóór vers 64 met haar vriendin overleg heeft gepleegd. Of misschien heeft Lippijn om van de schrik te bekomen een taverne opgezocht, waarop vers 137 (Dat willic wedden om een bier) en 146 (Wat, benic droncken vanden biere?) zouden kunnen wijzen. In de omwerking van verhalende tekst naar dialoog kunnen beschrijvende details gemakkelijk wegvallen.

 

Dat brengt ons op een probleem dat niet alleen voor deze toneelbewerking geldt, doch voor de meeste teksten die ons in jongere afschriften zijn overgeleverd. Door de verschillen in taal en cultuur zijn vele details in Middelnederlandse werken reeds moeilijk te begrijpen. De interpretatie wordt nog lastiger, doordat er bij het

kopiëren en bewerken ongewild en opzettelijk veranderingen zijn aangebracht. Het is daardoor niet altijd gemakkelijk uit te maken, of tekstproblemen aan tekorten van de interpretator moeten worden geweten of aan vervormingen van de tekst.

Fouten, maar ook correcties en ingrepen in de tekst veroorzaken meest onregelmatigheden van vormelijke, grammaticale en inhoudelijke aard. Niet alle tekorten wijzen op tekstbederf, maar een opeenhoping van onregelmatigheden maakt een ‘corruptie’ wel waarschijnlijk. Sommige wijzigingen zijn gemakkelijk te herkennen. Vers 4 bijvoorbeeld is zonder twijfel te lang. Het overbodige niet en zal door de negatieve betekenis van de mededeling in de zin terecht gekomen zijn; hets lanc leden, dat ic met hem was, zegt de vrouw: zij was dus lange tijd niet bij haar vriend (vgl. v. 43). Ook het redundante dicwile in vers 11 zal abusievelijk zijn tussengevoegd. Soe is steeds een bepaling bij lange (vgl. v. 20, 35, 43). Dicwile zal vanuit vers 13 zijn overgenomen.

Onregelmatig is het ook, wanneer een zin midden in een vers begint, zoals in vers 31. De indruk dat hier iets is mis gegaan, wordt versterkt door het imperfecte rijm (dage: slave), door het feit dat vers 31 te lang en vers 32 zeer kort is, door de herhaling van al mijn dage (v. 31) als al mijn leven (v. 33). Bovendien is de mededeling bevreemdend: ‘al ben ik altijd uw arme slaaf geweest, ik moet dat nog mijn hele leven zijn’ [?]. En er is op deze claus meer aan te merken. Zo mochten we verwachten, dat Lippijn hier aankondigt zijn vrouw te zullen volgen om te zien, wat zij uitvoert. Zijn aanwezigheid op de plaats des (on)heils (v. 48) komt nu als een verrassing.

De indruk wordt gewekt, dat de vrouw 's morgens vroeg van huis gaat. Het huishouden moet immers nog worden gedaan; zij wil naar mis en preek (v. 14, 54) en moet daarna naar de vleeshal (v. 16, 57). We mogen wel besluiten dat ze haar minnaar overdag ontmoet (vgl. v. 64), en dat ze 's avonds weer thuis zal zijn, waar haar man haar een warme ontvangst denkt te bereiden (v. 59). Dat maakt de tijdsbepaling noch tavont in vers 46 merkwaardig. Misschien moeten we totten avont lezen, of heden. De bepaling noch tavont kan aan vers 59 zijn ontleend.

 

In vers 12-21 zet de vrouw omstandig uiteen, waardoor ze vaak zolang van huis blijft. Laten we deze niet erg doorzichtige passage wat nader bezien. Opvallend zijn de herhalingen van eer en soe. Vers 17 sluit inhoudelijk niet op 16 aan; en de uiteenplaatsing van den loep... vanden bedranghe onderstreept de overbodigheid van de voorzetselbepaling: ‘de drukte van de drukte’. Bovendien wordt in vers 14 niets gezegd over de mis, waarvan getuige vers 54 wel gesproken moet zijn. Het is merkwaardig dat sermoene van het possessief mine is voorzien; een preek is immers niet voor één persoon bestemd. Mine is te veel, terwijl misse (met dubbele stok-s) ontbreekt. Een verlezing is zeer wel denkbaar: misse ➝ mine.

Door de overgang van misse ende sermoene tot mine sermoene werd het vers te kort. Er is daardoor een goede kans dat het overbodige eer in vers 14 een uitbreiding

is, die weer de toevoeging van ende in vers 16 tot gevolg had. Dit laatste vers, aanvankelijk met vers 15 verbonden, is door de koppeling van vers 15 aan vers 14 geïsoleerd geraakt. Daardoor lijkt er in vers 16 een nieuwe mededeling te beginnen. Het op vers 16 volgende vers [18] was echter als consecutieve zin niet erg passend, wat de invoeging van vers 17 heeft bewerkt. Zo analyserend en redenerend kunnen we tot een beter begrip komen van de overgeleverde tekst en tot reconstructies die soms zeer waarschijnlijk zijn (zie voor een uiteenzetting van de methode: Duinhoven 1986).

Hieronder is naast de hypothetische oudere lezing de overgeleverde versie geplaatst. De diakritische tekens maken duidelijk wat er gebeurd zal zijn: tussen gebroken haken staan de toevoegingen, tussen schuine strepen de vervangingen:

reconstructie overgeleverde tekst
14 Ic hoere misse ende sermoene. <Eer> ie <ghe> hoere /mine/ sermoene,
15 Soe vallet hoghe op den dach, Soe vallet hoghe op den dach;
16 Eer ic ten vleeschuus comen mach. < Ende > eer ic ten vleeschuus comen mach,
17 < Soe copic oec gherne goeden coep >.
18 Dan moetic beiden van den bedranghe. Dan < soe > moetic beiden < tot den loep >
19 < Es ghedaen > vanden bedranghe.

De oudere lezing kan als volgt worden geparafraseerd: ‘ik hoor de mis en luister naar de preek. Daardoor is de dag al een eind heen, voordat ik bij de vleeshal kan zijn. Dan moet ik vanwege de drukte wachten.’

Literatuur

T.D. Cooke, The Old French and Chaucerian fabliaux. A study of their comic climax. Columbia etc., 1978.
A.M. Duinhoven, Lees, maar raak! Middelnederlandse tekstinterpretatie. Muiderberg, 1986.
E. Frenzel, Motive der Weltliteratur. 2. Aufl. Stuttgart, 1980.
P. Leendertz, Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden, 1907.
Lexikon des Mittelalters. Zürich etc., 1987-...
P. Nykrog, Les fabliaux. Étude d'histoire littéraire et de stylistique médiévale. Copenhague, 1957.
M.J.S. Schenck, The fabliaux. Tales of wit and deception. Amsterdam, 1987.
tekstkritische noten

Die sotternie van Lippijn
Hier beghint die sotternie
CLXX

 
Hier beghint dwijf
1
Hem! segt hem! God hebs al deel!aant.
 
Ic wil gaen driven mijn riveel
 
Met minen suete lieve int gras.aant.
4
Hets lanc leden, dat ic met hem niet en was.aant.
 
Hem! segt hem! Waer sidi, Lippijn?aant.
 
Lippijn
 
Ic ben hier. Wat saelt sijn?
 
Sijn wijf
 
Lippijn, ghi moet gaen halen borre ende vier.aant.
8
Ende ic sal weder comen scier
 
Ende bringhen ons iet dat wi selen eten.
 
Lippijn
 
Bider doot ons Heren, ghi selet vergeten!
 
Ghi pleeght soe dicwile lange te merren.aant.
 
Sijn wijf
12
Wat Lippijn, ghi en moghet u niet erren.aant.
 
Want ic hebbe dicwile vele te doene.
 
Eer ic ghehoere mine sermoene,aant.
 
Soe vallet hoghe op den dach;
16
Ende eer ic ten vleeschuus comen mach,aant.
 
Soe copic oec gherne goeden coep.
 
Dan soe moetic beiden tot den loepaant.
 
Es ghedaen vanden bedranghe.
20
Alsoe comet toe, dat ic merre soe lange.
 
Goede Lippijn, ghi moetet al weten.
 
Lippijn
 
Awarijt, ghi souwes mi vele ontmeten;
 
Ende ic en weter wat toe segghen.
24
Gaet henen; ic sal ons vier an leggen
 
Ende halen borre ende scueren den pot.
 
Want, alsoe moet mi hulpen God,
 
Ic hebbe mi oeit te slavernien geset.
 
Sijn wijf
28
Goede Lippijn wast die scotelen met
 
Ende kerijt ons den vloer scoene.aant.
 
Lippijn
 
Goeder, nu hoert, dat u God loene!aant.
 
Ende mer daer bi niet. Al hebbic al mijn dageaant.
32
Gheweest uwe aerme slave,aant.
 
Mi dunct, ic moetse noch sijn al mijn leven.
 
Sijn wijf
 
Swijt! God moet u lachter geven!aant.
 
Dat ghi soe langhe leeft, dats mi leet.aant.
36
En es dit niet een scoen besceet?
 
Waer mach hi merren, mijns herten druut?
 
Het geet hem al te galgen uut,aant.
 
Dat hi mi aldus te vondelinge set.
 
Haer lief
40
Minnekijn, hets messelijc wat mi let.
 
Hebdi hier gheweest herde lange?
 
Lippijns wijf
 
Jaic, mijn herte es soe wranghe,
 
Dat ic u soe langen niet en sach.aant.
 
Haer lief
44
Laet ons gaen drincken een goet gelach,aant.
 
Mijn uut vercoren minnekijn,
 
Wi selen noch tavont met vrouden sijn.aant.
 
Lichteleec, nu comt hier naer.aant.
 
Lippijn
48
O wi, Here! Es dat waer?
 
Bi Gode, ic hebs genoech gesien,
 
Want si leet metten bloeten knienaant.
 
Ende hi esser tusschen gecropen.aant.
52
Bider doot ons Heren, hi esser in geslopen,
 
Siet, met deser hoeren, ende geeft mi te verstaneaant.
 
Dat si te messen pleght te gane;
 
Ende leet en droeylt met enen anderen man,aant.
56
Ende maect van mi enen pol her Jan.aant.
 
Si seet, si gheet in tvleeschuus.
 
Bi sente Jan, ic sal haer dit abuus
 
Noch tavont tongoede maken.
60
Canic an enen stoc gheraken,
 
Ic sal haer touwen soe haer vel,aant.
 
Dat haer rouwen sal dit spel,
 
Dat si met hem heeft bedreven.
 
De comere
64
Wat Lippijn! God moet u goeden dach geven.aant.
 
Hoe steet met u; hoe sidi te gemake?
 
Lippijn
 
Ey Trise, ic woude mi therte brake
 
Van groten rouwe die ic drive.
68
Ic en hadt nemmermeer minen wive
 
Betrout, dat si mi heeft gedaen.aant.
 
De comere
 
Lippijn, nu doet mi verstaen
 
Hoe, ende oec in wat manieren.
 
Lippijn
72
Dies ic mi eweleec moet scofieren!
 
Si leget en droeylt met enen anderen man.
 
De comere
 
Awarijt, dats een dinc dat ic niet en can
 
Gheloeven van uwen wive.
76
Ic kinse alsoe reine van live.
 
Si en daets om al die werelt niet!
 
Lippijn
 
Dat een man met sinen ogen siet,
 
Dats hem nochtan quaet tongheven.
 
De comere
80
Lippijn, alsoe moetic met eren leven:
 
Bi sien es die menege bedroghen.
 
Lippijn
 
Wat neen, dit en es niet geloghen,
 
Want ic hebse selve ghesien
84
Ligghen metten bloeten knien;
 
Ende gingen hem beide te werke stellen.
 
De comere
 
Wat Lippijn, dat en soudi niet vertellen;
 
U wijf waer daer bi gheonneert.
88
U oghen sijn al verkeert
 
Van drincken ende van ouden dagen.
 
Goede Lippijn, en wilt des niet gewagen
 
U wijf waer daer bi ghescent.
 
Lippijn
92
Wat duvel, seldi mi maken blent
 
Van dingen die ic selve sach?
 
Ic sach, dat si averecht lach;
 
Ende hi raepter op haer slippen.aant.
 
De comere
96
Ey swijt, goede Lippijn!
 
En was anders niet dan u dochte.aant.
 
En hoerde ghi noit seggen van alfsgedochte,aant.
 
Dat die liede pleghet te bedrieghen?
100
De viant geeft luttel om een liegen,aant.
 
Om toren te maken tusschen man ende wijf.
 
Ic wilder over setten mijn lijf,
 
En waest niet ene elvinne, dat ghi saecht.aant.
 
Lippijn
104
Wat duvel, heeft God die werelt geplaechtaant.
 
Met alven ende met elvinnen;
 
En soudic dan mijn wijf niet kinnen?
 
Dat ware emmer een messeleec dinc.
108
Ic sach, dat si met hem ginc.
 
Hi namse in sinen aerm ende tracse naer.
 
De comere
 
Lippijn, loghen en was noit waer;
 
Daer toe kinnic te wel u wijf;
112
Want si heeft alsoe reine lijf,
 
Si en daets om al de werel niet van goude roet.aant.
 
Maer dalfsghedrochte es alsoe groet,
 
Dat den menegen maect soe blint,
116
Dat hi hem selven niet en kint.
 
Hoe soude hi dan enen anderen gekinnen?
 
Lippijn
 
Bider doot ons Heren, ghi maect mi al uuten zinnen.
 
Wat duvel es mi nu ghesciet?aant.
120
Benic blint ende en sie ic niet?
 
Des wonders ghelijc en sagic nie,
 
Ende ic sie wel alle dese lie,aant.
 
Die hier sitten al om trent.
124
En trouwen, soe en benic al niet blint,
 
Al soudijs mi gherne maken vroet.
 
De comere
 
Lippijn, wetti wat ghi doet?
 
Ic biddu, dat ghijs nemmeer en segt,
128
Ende ghi u wijf met eren dect.
 
Het es ene elvinne, die u quelt.
 
Si heeft u ghesichte al onstelt;
 
U ogen staen al ontset.
 
Lippijn
132
Ey goede, eest dat dat mi let?
 
Mi dochte emmer, dat icse sach.
 
De comere
 
Het was ene elvinne, dat daer lach;
 
Dat willic u sweren op een cruus.aant.
136
U wijf sit noch in haer huus;
 
Dat willic wedden om een bier.aant.
 
Lippijn
 
Ende si hiet mi gaen halen borre ende vier;
 
Si seide, si soude gaen om eten.
 
De comere
140
Wat Lippijn, wildi die waerheit weten?
 
Soe sidi seker te male verleidt:
 
Ene elvinne heeft haer nette gespreidt,
 
Dat sie ic wel, om u te vaen.
144
Comt met mi; wi selen voer u dore gaen:
 
U wijf sit noch bi haren viere.
 
Lippijn
 
Wat, benic droncken vanden biere
 
Ochte vlieghen dalve achter straten?
 
De comere
148
Wat ghevadere, en moghdi ons niet in laten?aant.
 
Lippijns wijf
 
Wet key, jaic, wie es daer?
 
De comere
 
Wat Lippijn, en seidic u niet waer?aant.
 
Lippijn
 
Benedijste God van hemelrijc,
152
Soe en sagic noit des wonders gelijc.
 
Ic sie wel die scouwen die sijn mijn.
 
De comere
 
Wat seidic u, lieve Lippijn?
 
Maer ghi en woudes niet wesen vroet.
156
Mijn gevadere es getrouwe ende goet,
 
Al soudier gerne ene hoere af maken.
 
Lippijns wijf
 
God gheve hem ramp in sine kaken!aant.
 
Heeft hi hem van mi dies beclaecht?aant.
 
De comere
160
Jay, ende dat ghi bi enen anderen man laecht!aant.
 
Dies heeft hi mi ghedaen een beclach.
 
Lippijn
 
Awarijt, mi dochte, dat ict sach.aant.
 
Maer ic laets mi nu ghenoeghen;
164
Trise caent wel in beste voegen.
 
Maer al hadt mi mijn lijf gedaen,
 
Soe waerdi heden morgen op gestaenaant.
 
Ende hiet mi halen vier ende borre.
 
Lippijns wijf
168
Swijt, wel vule corre!aant.
 
Beghindi mi anderen man ane te tien?
 
Lippijn
 
Seker, woddi die waerheit lien,aant.
 
Soe saghic, of mijn ogen waren mi verkeert.aant.
172
Maer Trise heeft mi alsoe geleert
 
Ende seet, dat mi een alf heeft bedroghen.aant.
 
Lippijns wijf
 
Waer omme hebdi mi dan beloghen
 
Ende doet mi scande over al?
 
Lippijn
176
Ey minnekijn, ic ben diet beteren sal,aant.
 
Hebbic iet messeit ofte mesdaen.
 
Lippijns wijf
 
Ghi selter nochtan smeten omme ontfaen,
 
Vul, out, quaet grijs aert.
 
De comere
180
Bi onsen Here, hi waers wel waert,
 
Dat wine onder voete gingen leggen.
 
Lippijn
 
Lieve wijf, ic en saels nemmeer seggen.
 
Ic en wiste niet, dat ic was in dolen.
 
Lippijns wijf
184
Ey, men sal u leren gaen ter scolen!
 
 
 
Hier vechtensi.aant.

Nota: clxxxiii verse.

 
Ghi goede liede, dit hebben wiaant.
 
Ghespelt al in een boerdement.
188
Si leven noch wel, si u bekent,
 
Die dese gheliken wel hebben gesien.
 
Wet dat menech boerden gescien,aant.
 
Daer dus daneghe mere niet af ende gaet.
192
Daerbi biddic u, dat ghi ontfaet
 
In dancke ons fobitasie.
 
Ic bidde den coninc vol van gratien,
 
Die vander maghet was gheboren,
196
Dat hem niement en wille storen
 
Van dat hi hier heeft gesien ende gehoert.
 
Staet op, ghi moget wel gaen voert,
 
Want wi moeten alle scheiden.
200
Ons Here God moet ons allen geleiden.
 
 
 
Amen.

Aantekeningen

De tekst staat op F.178R,b,5 - F.180R,a,32. Eerdere uitgaven: [H.] Hoffmann von Fallersleben, Altniederländische Schaubühne. Abele spelen ende sotternien. Breslau, 1838. Horae Belgicae 6. p. 40-48, 217-219. H.E. Moltzer, De Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden, 1868-1870. p. 60-74. P. Leendertz, Middelnederlandsche dramatische poëzie. Leiden, 1907. Bibliotheek van Middelnederlandsche Letterkunde. p. clii-cliv, 31-37, 504-505. L. van Kammen, De abele spelen. Amsterdam, 1969.2 83-93. G. Stellinga, Esmoreit en Lippijn. Den Bosch, 1980.13 Malmbergs Nederlandse Schoolbibliotheek. G. Komrij, De abele spelen. 's-Gravenhage, 1989. p. 82-99. Met vertaling in modern Nederlands.

 

In de tekst komen, afgezien van de punten bij getallen, de volgende leestekens voor: een punt in vers 20 na toe; 31 na niet; 48 na O; 71 na Hoe; 87 na U; 88 na U; 91 na U; 131 na U.

1 De vrouw is niet geïntroduceerd; toch wordt in de clauskop het bepaalde lidwoord gebruikt. Slechts geleidelijk ook blijkt, dat Lippijn haar man is. Het een en ander wijst op een voorgaande, verhalende tekst, een boerde of fabliau. Vgl. ook de aantekening bij 64. God hebs al deel: ‘God moge [mij] in alles helpen’; vgl. Leendertz 1907, p. 504.
1-5 De vrouw trekt eerst de aandacht van het publiek. Dan pas betrekt zij Lippijn in het spel.
3 Regelmatig zou zijn: met minen sueten lieve.
4 Leden: voltooid deelwoord nog zonder ge-. Niet en is toegevoegd (zie inleiding).
7-9 Opmerkelijk is de tegenstelling ‘gij moet gaan’ en ‘ik zal terugkomen’. Het is de bedoeling dat Lippijn thuis blijft, terwijl de vrouw op pad gaat (vgl. o.m. 3, 11, 24). De overgeleverde tekst is verwarrend: A. van Impe (Over toneel. Tielt enz., 1978, p. 62) meent zelfs, dat Lippijn wordt weggestuurd en de vrouw thuisblijft. Vers 7 is bovendien te lang. Misschien werd Lippijn in een eerdere versie slechts gezegd het haardvuur aan te leggen (vgl. 24). Gaen halen kan uit het oorspronkelijke vers 8 afkomstig zijn; het object borre is dan aan 25 ontleend. Om een herhaling van gaen halen te vermijden is 8 aangepast.
11 Het pleonastische dicwile zal zijn tussengevoegd: optische contaminatie naar vers 13 (zie inleiding).
12-21 Zie inleiding.
14 Ghehoere: presensvorm met perfectief ge-: ‘voordat ik (ten volle, ten einde) hoor.’
16 Eer: in hs. boven de regel toegevoegd.
18 Tot den loep es ghedaen: subject in de vierde naamval onder invloed van het voegwoord tot, dat als voorzetsel is opgevat.
29 Kerijt: gebiedende wijs van kerien, nevenvorm van keren.
30-33 Zie inleiding.
31 Mert daer→mer daer door assimilatie.
32-33 -Se slaat terug op slave, dat daardoor als ‘slavin’, ‘meid’ of ‘dienstbode’ moet worden geïnterpreteerd. Dat versterkt de indruk dat Lippijn een Jan Hen is. Daar slave echter een eigenschap en niet een individu aanduidt, en het predicaatsnomen dus kwalificerend en niet identificerend is, mochten we in plaats van -se (of hem) het onzijdige voornaamwoord het verwachten: ic moet(et) noch sijn.
34 Voor geven is ge doorgehaald en geëxpungeerd.
35 Het is opmerkelijk, dat soe langhe hier het werkwoord leven bepaalt, terwijl het in de context telkens betrekking heeft op ‘wachten’: 11, 20, 41, 43. Bevreemdend is het ook, dat de woede van de vrouw zich in één en dezelfde claus verlegt van haar man naar haar

  minnaar. Er is een goede kans, dat in 34-35 Lippijn nog aan het woord is, en dat hij voor zichzelf heen iets heeft gezegd als: [Ic moete sien waer si geet.] Dat si so lange mert, dats mi leet (vgl. 11-12).
38 We mochten hier een conjunctief verwachten: het gae hem..., ‘moge hij gehangen worden!’
43 Langen (tegenover lang(h)e in 11, 20, 35, 41) onder invloed van het navolgende niet.
44 De zin heeft een overdrachtelijke betekenis. Het gaat, getuige de reactie van Lippijn in 48-55, om een uitnodiging niet tot drinken maar tot vrijen. Tot de dubbelzinnigheid kan het woord gelach hebben bijgedragen, dat letterlijk ‘samenliggen’ betekent, vandaar ‘het samengebrachte geld, de rekening, de vertering’ (zie MNW 2, 1185; WNT 4, 1038).
46 Noch tavont zal niet oorspronkelijk zijn (zie inleiding).
47 Het is niet duidelijk, of het overbodige lichteleec de voorgaande of de volgende zin bepaalt: ‘vermoedelijk’ resp. ‘vlug’ of ‘welaan’. Een apokoinou, waarbij de bepaling tot beide zinnen behoort, is vanwege het betekenisverschil niet waarschijnlijk (zie Stellinga 1980, p. 46).
50 Leet: tweede e superscript. Metten bloeten knien (vgl. 84). In hedendaags Nederlands: met blote knieën of met de knieën bloot. In alle gevallen is de verbinding van adjectief en substantief tweeledig. Met leidt een absolute constructie in; daarin vormt het adjectief het predicaat, het bevat nieuwe informatie. Met de blote knieën is tegenwoordig uitgesloten, doordat het lidwoord zo nauw met het substantief samenhangt, dat er een tangconstructie ontstaat, een eenheid waartoe ook de tussenliggende bepalingen behoren. Het adjectief is dan attributief. In het Middelnederlands kon een ‘lidwoord’ nog vrij zelfstandig zijn en gevolgd worden door één of meer losse specificaties (zie mijn Middelnederlandse syntaxis. Deel 1. Leiden 1988, p. 25-26).
51 Voor gecropen is gelo doorgehaald en geëxpungeerd.
53 Het vers is te lang; bovendien mochten we hier gaf verwachten.
55 En in plaats van ende (ook in 73). Waarschijnlijk is de verbinding si leet en droeylt niet meer als een nevenschikking ervaren; leet/leget vervult de functie van hulpwerkwoord. Mogelijk is en droeylt een toevoeging; vgl. 160.
56 Een pol of boel is eigenlijk een minnaar, doch blijkt hier betrekking te hebben op de getrouwde man. Ook woorden als ‘hoorndrager’, ‘coucou’ en ‘Hahnschrei’, die aanvankelijk de illegale vrijer aanduidden, zijn overgegaan op de bedrogen echtgenoot (Frenzel 1980, p. 313).
61 (Leer)touwen: bewerking waarbij het leer na het looien soepel wordt gemaakt door er vet in te kloppen.
64 Vóór deze claus zal zijn gezegd, dat Lippijn naar een taverne gaat, waar hij door Trise wordt aangesproken (vgl. 137 en 146). Commère, letterlijk ‘medemoeder’, lijkt een goede aanduiding voor de waardin. Het feit dat niet van een doch van de comere wordt gesproken, ondersteunt dit vermoeden. Een herberg heeft maar één herberg-moeder. De naam Trise lijkt secundair te zijn: anders dan Lippijn wordt Trise niet in de clauskoppen gebruikt. Voor wie met de mogelijkheid rekening wil houden, dat Trise de waardin is van een taverne, is er een onmiskenbare aanwijzing van paleografische aard: in gotisch schrift is er hoegenaamd geen verschil tussen het ongewone commere en het hier passende tau'niere.
69-73 De verzen 70-71 vormen een interruptie. Lippijn antwoordt niet, doch vervolgt in 72 zijn relaas. Op betrout kan 73 zijn gevolgd: dat si leget met enen anderen man.
95 In het rijm ligt een aanwijzing voor de uitspraak van Lippijn. Het suffix -ijn zal net als in goudijn, houtijn (→gouden, houten) enz. gereduceerd zijn. In 5-6 en 153-154 echter rijmt Lippijn op mijn en sijn.

97 En was anders niet dan [dat] u dochte, ‘dan dat [het] u toescheen’.
98 Alfsgedrochte: zie Hoffmann 1838, p. 218-219.
100 Een liegen: zie mijn Mnl. syntaxis, 1, p. 11.
103 En waest niet ene elvinne, dat ghi saecht (vgl. 134). Ene elvinne is een kwalificerend predicaatsnomen; het duidt niet een persoon of zaak, maar een eigenschap aan. Daarom wordt als verwijzend voornaamwoord het onzijdige dat gebruikt. Zie mijn Mnl. syntaxis, 1, p. 56-58.
104 Heeft... geplaecht is geen verleden tijd doch presens. Heeft is een zelfstandig werkwoord; geplaecht noemt de gesteldheid van het object die werelt.
113-119 Vers 113 is duidelijk te lang; vgl. v. 77. Zou van goude roet zijn toegevoegd, en zou op 113 aanvankelijk 119 hebben aangesloten?
119 Dit vers lijkt inderdaad de claus te openen. Wat heeft een dubbelfunctie: ‘wat duivel, wat gebeurt me nu?’ (Leendertz 1907, p. 505).
122-123 Net als in 1-5 wordt hier het publiek in de dialoog betrokken.
135-146 Opvallend is de synonymie en de formele gelijkenis van 135 en 137, alsook de herhaling van 136 in 145, terwijl op beide verzen het rijmwoord bier(e) volgt. De profanerende regel 135 ziet ernaar uit terwille van het rijmwoord huus te zijn bijgerijmd. Overwogen moet worden of op 134 vers 145 heeft aangesloten. Vergelijk voor andere mogelijke uitbreidingen: 69-73, 113-119, 150-155, 160-161, 162-165, 166-167, 173-178, 185, 186-200.
137 Gewoon is de genitief: des willic wedden om een bier (MNW 9, 1878). De lezing dat willic kan zijn ontstaan onder invloed van 135, dat dezelfde vorm en strekking heeft.
148 Ghevadere, het Mnl. equivalent van compère, wordt ook tegenover vrouwen gebruikt en is hier kennelijk tot Lippijns vrouw gericht (vgl. 156 en Drie daghe here 364, 372 en 388).
150-155 Ook hier lijkt er tekst te zijn toegevoegd. Op 150 (= 154) zal 155 zijn gevolgd. De dialoog is uitgebreid met een weinigzeggende claus (151 is slechts een uitroep; 152 ← 121; zie voor 153: Rubben 201 en Esmoreit 734; ic sie wel pal na soe en sagic wekt geen vertrouwen).
158 Vgl. Truwanten. Utrecht 1987.3 p. 52-53.
159 Beclaecht: tweede e superscript.
160-161 In deze claus wordt herhaald, wat reeds in 157 is uitgedrukt. Vers 160 (vgl. 55 en 73) is te lang en loopt ritmisch slecht. Op de vraag in 159 behoeft de ‘comere’ geen antwoord te geven. Op 159/161 (Hebdi mi dies ghedaen een bedach?) kan direct de claus van Lippijn zijn gevolgd.
162-165 Leendertz (1907, p. 505) denkt aan contaminatie: den doot gedaen + mijn lijf gecost. Dat lijf doen zou echter een omschrijving kunnen zijn voor ‘zijn lichaam geven’ (vgl. MNW 2, 247 en 4, 604). Niet Lippijn maar diens vrouw was dan het subject: Dat gi haddet gedaen u lijf. Dit vers sluit aan op 162; 163-164 vormen een (toegevoegde?) tussenzin.
166-167 Na de omkering in 165 (→ u lijf gedaen) zijn 166-167 tussengevoegd ter wille van het rijm; de verzen verraden dezelfde gedachtengang als in 138-139: ‘om die reden was je vanmorgen opgestaan en zei je me vuur te halen en water’. De zinsconstructie is evenwel twijfelachtig: we missen na soe iets als soude ic sweren.
168 Wanneer de voorgaande claus op lijf eindigde, zal in plaats van het zeldzame corre het algemene scheldwoord keitijf zijn gebruikt (vgl. MNW 3, 1283).
170 Bevreemdend is lien, dat ‘bekennen’ betekent (vgl. belijden), dus ‘spreken’ en niet ‘horen’. Om die reden zouden we woudic verwachten. De gelijkenis met 140 evenwel doet vermoeden, dat lien de vervanging is van een werkwoord als verstaen (‘horen’), dat kan hebben gerijmd op te tien aen (169).
171-173 De indruk wordt hier gewekt, dat gezichtsbedrog (171) en alfsgedroch (173) twee verschillende oorzaken zijn. Een elvinne echter heeft Lippijns ghesichte onstelt (130). Er is

  een goede kans, dat 171 en 172 verwisseld zijn: Maer Trise heeft mi (alsoe) geleert, dat mi mijn ogen waren verkeert. De noodzakelijke aanpassingen hebben 171 en 173 te lang gemaakt.
173-178 De mededeling in 174-175 is niet waar of tenminste overdreven. Alleen in 176 noemt Lippijn zijn vrouw minnekijn, welke aanspreking passend is voor de minnaar (40, 45). In 177 wordt ten onrechte gesuggereerd, dat Lippijn nog twijfels zou hebben. Waarschijnlijk sloot op 173 (Dat hevet mi een alf gedaen) direct 178 aan.
176 Zie voor deze omschrijvende constructie mijn Mnl. syntaxis, 1, p. 60.
185 Hier vechten si. De vraag is: wie vechten er? Daar het in de Lippijn in essentie gaat om een ‘story about a married couple’, is het niet vanzelfsprekend, dat de comere meevecht (A. Aarne en S. Thompson, The types of the folktale. Helsinki 1973.2 p. 400). De overbodige verzen 179-184 vertonen inhoudelijke en formele tekorten. Het ziet er dan ook naar uit, dat het spel na vers 178 eindigde in een slagenwisseling tussen man en vrouw, zoals in Die Buskenblaser en in Rubben.
186-200 De epiloog zal een jongere toevoeging zijn. Daarop wijst de vermelding van het aantal verzen vóór 186 en het feit, dat de toneelaanwijzing (v. 185) door het rijm binnen de tekst is getrokken.
190 Menech boerden gescien: zie voor het meervoud mijn Mnl. syntaxis, 1, p. 115-118.


Vorige Volgende

Over het gehele werk

titels


Over dit hoofdstuk/artikel

titels


auteurs