Hollands Maandblad. Jaargang 2007 (710-721)

[p. 3]

Acht minnezangen
door Al-D̰j̰āh̰iz̰
vertaald & geannoteerd door Hafid Bouazza

Minnezang van een straatveger¹

Mijn hart is het riool van de liefde geworden

Waarin het aarsgat van afscheid zijn drek werpt

De kakkerlakken van liefde kunnen verrotting

Beter verdragen dan deze hartstocht in mijn boezem

De kevers van verlating hebben mij van een geliefde beroofd²

Op de dag dat mijn geduld afkerig heenging

De wormen van liefde hebben mijn hartebloed verziekt

Omdat verwijdering zijn drek op mijn leven wierp

1 ‘straatveger’ - Arabisch kannās, letterlijk: ‘veger, keerder, kuiser’; uit het gedicht valt te begrijpen dat het om een straatveger gaat.

2 ‘van een geliefde beroofd’ - at̰h̰kala betekent ‘een kind verliezen’ en metonymisch ‘een dierbare verliezen’; een t̰h̰aklān (mn.) en t̰h̰aklā: ‘een persoon die een kind heeft verloren’.

Minnezang van een kleermaker

Met verlating tornde je de naden van de liefde

Sinds de naald van afkeer mij prikte

Zo nauw is de saraballa van mijn hart

Dat het al over een broeksknoopsel struikelt

En o kaproen van verwijdering je bedrukte

Mij met de twee geren³ van mijn hartstocht

De lusgaten van mijn oog zijn door jou verbonden

Met de knooptouwen van tranen op mijn wang

O vingerhoedje van het hart o zijn boord

De herinnering aan de beloften kwelt mij

En wat er ervaren is aan zijn verening wordt geknipt

Door de schaar van verwijdering dun en scherp van snede

O gordel van de ziel en o haar zoomfranje

Ik kan niet ontsnappen aan een verening met jou

O kousen van mijn vreugden en o

Kraag van mijn leven: jullie zijn anders dan ik jullie kende

3 ‘geren’ - De schrijver gebruikt de dualis van het woord s̰h̰ũzka^h, dat Arabische woordenboeken niet vermelden, noch verklaard wordt door de bezorgers van Al-D̰j̰āh̰iz̰; dit neologisme is de verarabiseerde versie van het Perzische woord s̰h̰ũz̰h̰a̰-ghaz.

[p. 4]

Minnezang van een bakker

Afscheid kneedde de bloem van de liefde tot deeg

In een schaal van houten afwijzing

En verwijdering gistte: het vuur van liefde

Wordt onstoken door de mest van verte

En afscheid kwam met zijn pook⁴

De platbroden van hartstocht oprakelen⁵

De schoonbroden van beloftes zijn vergiftigd

Afgebrokkeld op het dienblad van inspanning

4 ‘pook’ - Arabisch mih̰rāk, ‘vuurpook’, maar in deze context ben ik ervan overtuigd dat hij het woord hier gebruikt in de betekenis van ‘grote houten spatels waarmee het brood uit de oven wordt gehaald’, zoals bij onze huidige pizzabakkers.

5 ‘Oprakelen’ - Arabisch fah̰as̰a; dit betekent letterlijk ‘een gat graven in de grond door een zandhoender [qa̱ā] om er haar eieren in te leggen’; hier is het dus ‘het zoeken in het vuur naar het brood’. De moderne betekenis van fah̰s̰ is ‘onderzoek’.

Minnezang van de paardenmeester

Als afwijzing de kribben van mijn lichaam afbreekt

Dan blijft mijn hart gevuld met gedroogde klaver

Ik ben een man in het gareel van de liefde ingetoomd

Door de teugel van verlatenheid gebreideld in verterende ziektes

Troost mij met een fraaie sjabrak van je verening

Of met schone slaap want mijn sluimer is in jaaglijnen gevangen -

Die reikte naar het halstouw van samenzijn toen deze tevoorschijn zwiepte

Terwijl de vliem van afwijzing in zijn handen ontbloot was

Hierna heb ik mij in ooglappen gehuld

In de stal van genegenheid: de toortel van liefde ligt verspreid

[p. 5]

Minnezang van de boer

Ik zaaide zijn liefde in de voren van zuiverhartigheid⁶

En bevloeide haar met het water van trouwbestendigheid

En ik bemestte haar met verening en liet geen moeite na

Opdat het mest haar bescherme tegen mislukking door afwijzing

En toen het gewas oprees en rijp groende

Kroop afscheidsschimmel in de aren van genegenheid

Minnezang van de geneesheer

Samenzijn uit de pipet⁷ van afscheid waarop

De maag van samenkomst los sloeg in diarree

En mijn lief trof mij met de koliek van een verwijdering

Die onverschillig maakt voor de verwijten van de albedillen

Zo wordt het hart van de geliefde vermagerd door de tering

En mijn hart gemarteld door knokkelkoorts⁸

En mijn hart heeft de pleuris en is ziek

O Ibn Māsawayh⁹: mijn uitvluchten zijn mij ontdwaald

Als Hippocrates leed aan wat ik lijd en Galenus

Dan zouden zij beiden in een sombere staat zijn

6 ‘zuiverhartigheid’ - Arabisch s̰afā (‘zuiverheid van gevoelens, eerlijkheid’) kan ook ‘gladde rots’ betekenen.

7 ‘pipet’ - Het Arabische dastand̰j̰ (van het Perzisch dastanh) betekent ‘een handvol, een hoeveelheid, een bundel, een grot glas, een kolf, een stamper’, maar ook, volgens één bron ‘een glas dat met de hand bediend wordt’. Het gaat om de voorgeschreven hoeveelheid van het medicijn dat ingenomen dient te worden.

8 ‘knokkelkoorts’ - malāl, ‘rugpijn, ziekelijke onrust waardoor de patiënt in bed blijft woelen, ennui, koorts die in de botten gevoeld wordt, vermoeidheid’; misschien staat het voor wat we tegenwoordig depressie, overspannenheid, of burn-out noemen.

9 Ibn Māsawayh - Bedoeld is Yu h̰annā ibn Masawayh (ca. 777-857), een bekende christelijke hofarts en tijdgenoot van Al-D̰j̰āh̰iz̰. Het verhaal wil dat deze dokter de schrijver ervoor waarschuwde geen vis met melk te eten, hetgeen door Al-D̰j̰āh̰iz̰ werd weggelachen (‘De schade van de een wordt opgeheven door het heilzame van de ander’); toch zou dit bij hem de hemiplegie (eenzijdige verlamming) hebben veroorzaakt, waaraan hij uiteindelijk stierf, twintig jaar na het voorval.

Minnezang van de drankslijter

Een korte teug¹⁰ dronk ik samen uit de beker van de liefde

En taptappelde de wijn van verening in de bokaal van afscheid

De kruiken van verlating negen voortgeduwd door jeugdig verlangen

En braken de glazen urnen van verdriet in mijn borst

En de bland van de beker was de vurige dorst van Eros

En de karaf van verlating en twee fiolen van bedrog

10 ‘korte teug’ - Het Arabische nabd̰h̰ah, ‘een wijle, een tijdje, een kort moment’ bevat een wenk naar nabĩd̰h̰, ‘brandewijn van dadels of rozijnen’ of kortom ‘wijn’.

[p. 6]

Minnezang van de onderwijzer

Verlatenheid heeft de leerlingen van mijn hart gedood

Mijn cor wordt gemarteld door waanzin

Afscheid heeft het houttablet van mijn lever gebroken

Niet meer hoop ik op een verening met wie ik liefheb

Rekenkunde is uit mijn leven opgeheven en mijn

Meester heeft zijn band met mijn banden verbroken

Liefde griffelde in mijn hart op twee

Leien en onderwierp mijn ribbenkast aan de tering

Mijn lever verschoonde zijn inktkoker - dus de inkt

Van het oog door de verlating van mijn meester in waterval

De katoenwollen kokerstop¹¹ van verwijdering zwartte mijn gezicht

Door mijn aanraking en mijn hart staat door verwijdering in brand

11 ‘katoenwollen kokerstop’ - kursuf was een dot katoenwol die in de inktpot werd gestopt (bij uitbreiding elk absorberend materiaal en later ook ‘maandverband’). Ik moet hier denken aan een zin uit de roman Inside Mr. Enderby (1963) van Anthony Burgess: ‘Piggy Hogg glanced up at the tiny clouds (cottonwool stoppers from heavenly aspirin-bottles) and down at the sun-warmed boats on the shore that looked like chicken-carcasses. A swan opened an archangelic wing.’

[p. 7]

Biografische notitie

- Abũ ^cUthmān ^cAmr ibn Baẖr al-Basri (776-868), bijgenaamd Al-D̰j̰āh̰iz̰, ‘De Bol-ogige’, werd geboren te Basra in een armelijke familie. Door zelfstudie ontwikkelde hij zich tot een bekende en begaafde prozaschrijver, geleerde, theoloog en polemisch vrijdenker. Hij was een van de voornaamste leden van de wijsgerige Mu^ctazila-school, waarvan de aanhangers neoplatonisme met de islam wilden verzoenen en bijvoorbeeld niet geloofden dat de Koran het eeuwige woord van God was. De reikwijdte van de onderwerpen die Al-D̰j̰āh̰iz̰ aansneed in zijn geschriften was enorm, net als zijn productiviteit: hij schreef over zowel theologische, filosofische als wereldse en zelfs ‘liederlijke’ onderwerpen. Als schrijver kan hij, door zijn brede interesse en kennis (en psychologische inzicht) worden aangemerkt als een ware homo universalis. Zijn werk wordt tegenwoordig vooral als literatuur beschouwd en niet als wetenschappelijk, hoewel de scheidslijn, wat mij betreft, moeilijk is vast te stellen. Hoe omvangrijk zijn oeuvre ook was, er is helaas veel van verloren gegaan. Een van zijn verhandelingen heb ik eerder vertaald onder de titel Rond voor rond of als een pikhouweel (Uitgeverij Prometheus 2002).

De hier vertaalde ‘minnezangen’ van Al-D̰j̰āh̰iz̰ komen uit een traktaat (risāla^h, ook ‘epistel, brief, essay’) met de titel ‘Het beroep van de souteneur’. Elk van deze gedichten lijkt gevloeid uit de pen van steeds een andere ambachtsman, maar in werkelijkheid zijn ze alle van de hand van ‘De Bol-ogige’ die speelt met de literaire conventies van de nasāb, de liefdespoëzie. Het gaat dan bijvoorbeeld om het gebruik van de dualis (het tweevoud, dat verwijst naar zaken die alleen paarsgewijs voorkomen) en de stereotype smartelijke termen zoals ‘afscheid’, ‘verlating’, ‘afwijzing’, ‘verwijdering’ enzovoort. Zoals moge blijken, was Al-D̰j̰āh̰iz̰ niet gespeend van humor.

[p. 9]