Hollands Maandblad. Jaargang 2003 (662-673)

[p. 24]

De Wakeaanse woordspeling
Een pijp is een stok is een colt is een hek is een kist
door Erik Bindervoet & Robbert-Jan Henkes

‘Eén groot deel van elk menselijk bestaan wordt doorgebracht in een toestand die niet voelbaar kan worden gemaakt met klaarwakkere taal, voorgestoomde hapklare grammatica en een rechttoe-rechtaan plot.’ schreef Joyce in augustus 1926 aan zijn Penelope, de Londense wever (Harriet Shaw Weaver). Zij beklaagde zich de ogen uit haar hoofd, maar o zo voorzichtigjes, over wat ze al vier jaar lang door hem aan flarden opgestuurd kreeg uit het episch centrum der zonde, het vrolijke Parijs. Zij was niet toegerust, noch was ze ervoor opgeleid, bekende ze, om schrijffouten te classificeren naar toeval en opzet. Het wemelde van de woorden die ze niet kende, maar daar had Joyce patent op. Toen de drukker de woorden ‘fart’ en ‘ballocks’ had geschrapt in de laatste aflevering van A Portrait of the Artist as a Young Man (toen konden drukkers nog worden aangeklaagd voor obsceniteiten en andere tot zedenondermijning en moraalverwildering aanzet gevende uitdrukkingen), moest zij vragen wat die woorden dan betekenden.

Toch knaagde er iets en wat er knaagde knaagt nog steeds. Een lezer kan de hele wereldliteratuur hebben doorkruist, maar als hij Finnegans Wake niet heeft gelezen, zal hij nooit kunnen zeggen dat hij alles heeft gelezen. Finnegans Wake hangt als een grote grijze donderwolk waaruit het elk moment kromzwaarden van Damocles kan gaan regenen boven het hoofd van iedereen die zich serieus met de literatuur onledig houdt. Waarom is het toch zo godvergeten moeilijk? Wat is dat nou eigenlijk voor boek?, om met de dichter des vaderlands te spreken. Experimenteel? Expres ontoegankelijk? Hermetisch persoonlijk? Een grote stap terug? Een hersenverweking? Een grap ten koste van ons? Geschreven met het licht uit? Dronkemansgebral van een ooglijder? Een dappere maar op voorhand mislukte poging ergens toe?

Broer Stannie, Stanislaus de cynische, noemde het ‘het dwaze dwalen van de literatuur voor het definitieve uitsterven.’ Ezra Pound, vurig voorvechter van A Portrait en Ulysses, gooide zijn pet bij Work in Progress in de ring: ‘Slechts een nieuwe kuur tegen de sief zoude zo'n dergelijke circumambiënte periphrazatie waard wezen.’

Toneel. Reporters, flitslichten. Joyce zit als een Turk met tulband in een bazaar in kleermakerszit. Hij heeft een weefraam op zijn knieën met aan de ene kant een kluwen van alle kleuren rood en geel garen en aan de andere een kluwen van alle kleuren groen en blauw garen. Onder de tafel twee valiezen met aardappels. Zijn ooglapje zit nu eens rechts, dan weer links.

- Waarom waarom waarom meneer Joyce? U die het helderste proza in het Engelse taalgebied schreef!

- Om daarom. Het is nacht. Het is donker. Je ziet bijna niets. Je voelt eerder.

- Is het... een droom?

- Het is de nacht zelf. Het uur waarop jonge broer oude broer tegenkomt, hem niet herkent maar hem toch herkent. Het uur tussen hond en wolf. De stijl is verglijdend en vreemd, net als in dromen.

- Verschilt de nacht dan zo van de dag?

- De nacht is vrijheid! Geen literatuur na tafel! Tegen de regels! Het onbewuste herneemt zijn rechten. Je kunt ongestraft domme dingen zeggen. Het is de wereld achter de façade van schoongepoetstheid. Je hebt er geen idee van hoe prachtig vuil is.

- Meneer Joyce, dit valt buiten de literatuur!

- Maar het zal erbinnen vallen.

- Wat probeert u onder woorden te brengen?

- Ik probeer het niet onder woorden te brengen, ik probeer het zonder woorden te brengen.

- Maar is het niet willekeurig om het onbewuste nachtleven te willen uitdrukken door een bewust werk, of door kinderspelletjes, of door gebruik te maken van woorden uit 70 talen (voor-

[p. 25]

zichtige schatting gebaseerd op de laatste tellingen)?

- Maar het werkt! De surrealisten gingen van onbewust naar bewust, ik ga van bewust naar onbewust.

- En spreekt het zichzelf niet tegen dat Sint Patrick en de aartsdruïde Berkeley Chinees en Japans tegen elkaar spreken in een kroeg in Chapelizod?

- Toch, toch, dat is een logische en objectieve methode om een diep conflict uit te drukken, een onherleidbare antagonie.

- Maar welke dan? Kunt u het samenvatten? In andere woorden zeggen? Uitleggen?

- Lees maar: ook wat er niet staat, staat er.

- Maar waarom zo moeilijk! Denkt u eens aan ons!

- Het moet zo moeilijk omdat het niet makkelijk kan. Maar de gedachte is altijd eenvoudig.

- Maar meneer Joyce, woordspelingen! Is dat niet heel triviaal?

- Sommige zijn triviaal, andere zijn quadriviaal.

- Wie is de hoofdpersoon?

- Er komen geen individuele mensen in voor. Als je het over een persoon moet hebben, zou het een oude man moeten zijn, maar zelfs zijn relatie tot de werkelijkheid is dubieus.

- Maar wie droomt er nu eigenlijk?

Dan pakt Joyce een zwart snuifdoosje van de tafel in de vorm van een doodskist en strooit de inhoud in het rond, met de woorden: ‘Zo nu heb ik het met jullie wel gehad.’ Einde toneel.

Alsof vorm en inhoud gescheiden kunnen worden, alsof Joyce het ook makkelijk kan zeggen. ‘Alles wat voor de begrijpelijkheid is geschreven, is het werk van journalisten.’ (Marcel Duchamp) Hoe hij het zegt, is wat hij te zeggen heeft. ‘Het gaat niet over iets, het is dat iets zelf.’ (Samuel Beckett) Of, Wittgenstein parafraserend: ‘Alles wat niet gezegd kan worden, kan onduidelijk gezegd worden.’ We kunnen alleen denken wat de taal ons toestaat te denken, dus dan moeten we de taal meer mogelijkheden geven. ‘Taal is geen boodschappenlijstje!’ (Bindervoet & Henkes)

En dan nog: FW ontoegankelijk? Voor ons is het juist het ultieme leesbare boek en zijn de romans die voor leesbaar en toegankelijk doorgaan integendeel compleet onleesbaar en rot vanaf de fundamenten. Boeken die zich verhouden als amoeben tot mensapen en zich toch onder de gewervelde dieren willen scharen en vaak genoeg ook geschaard worden. We noemen geen namen want we zijn Linnaeus niet.

Een ervaring van ultieme leesbaarheid en genietbaarheid die wordt gedeeld door Wake-leesgroepen over de hele wereld: zo gauw er werd gelachen, hield het klagen over de moeilijkheid op. Als Joyce in zijn witte pak op bed lag te schrijven zonder te kunnen ophouden, klopte Nora op deur en riep: ‘Jim, stop writing or stop laughing!’

De Joyce die in A Portrait als een van de eerste westerse schrijvers de droompoëtica begon te ontginnen (aldus professor E. Joe Genijeva), doet in Finnegans Wake een zevenmijls reuzenstap verder door de bijl aan de logische structuur van de wereld zelf te zetten. In A Portrait meent Stephen Dedalus dat gans Aristoteles' filosofie berust op een hypothese die zonder meer een these mag heten, namelijk dat hetzelfde attribuut niet tegelijkertijd wel en niet kan behoren tot hetzelfde ding. Het is to be or not to be: dezelfde kernvraag aan het kennisorgaan die Hamlet zich stelt, lezend in de Analytika Protera van de Stagiriet. De onmogelijkheid dat iets zowel wel als niet is, is een logische onmogelijkheid, want zij zit vervat in de manier waarop wij de wereld waarnemen, in de knellende structuren van het taaie ongerief van tijd en ruimte.

Dat de wereld en wij op deze logische manier met elkaar in een causaalknoopnexus verwikkeld zitten, betuigt ook Wittgenstein, zie bijvoorbeeld Tractatus Logico-Philosphicus 2.0121, 3.032, 6.1233 en daarvoor, maar ook 6.3751. We kunnen niet tegelijkertijd twee kleuren zien. Een deeltje kan niet op twee plaatsen tegelijk zijn. We kunnen niet tegelijkertijd amoebe en mensaap zijn. Je kan niet tegelijkertijd Arthur Schopenhauer en Maarten Doorman zijn. Slim en dom zijn. Willen en niet-willen, kunnen en niet-kunnen. Een Beatle en een Rolling Stone zijn. We kunnen ons ruimtelijke voorwerpen niet buiten de ruimte, dingen die met de tijd te maken hebben niet buiten de tijd denken. ‘De logische volzinnen beschrijven het staketsel van de wereld, of beter, ze belichamen dat.’ (6.124)

Met dit allerfundamenteelste principe van de allerlogischte orde was Wittgenstein nog in 1937 bezig, toen hij allang uit Wittgenstein i in Wittgenstein ii was geëvolueerd. Hoewel dat verschil ook niet te dik moet worden aangezet: het onderscheid wordt alleen gemaakt omdat hij tot

[p. 26]

twee zulke verschillende scholen de aanzet heeft gegeven, de logisch-positivistische en de taalfilosofie, scholen waartoe hij zelf nooit heeft behoord. En wat kunnen ons scholen schelen? Scholen zijn schillen en schalen om onder te schuilen, en wij willen schellen die ons van de ogen worden gerukt, schollen die oude continenten verzwelgen of nieuwe opstuwen en daarmee scheppen, opschuwen als schepen die te water worden gelaten, als het ware. Wat Wittgenstein i in stellende vorm zei, zei Wittgenstein ii in vragende vorm. Er zit in de Tractatus ook al veel denkwerk over taal en spraak. En de vragen die hij in de Tractatus als opgelost beschouwde, bleven voor hem opgelost, alleen was daarmee niets gezegd.

Bezie dit plaatje: wat zie je: is het een konijn (of een haas, zoals sommige mensen zeggen) of is het een eend? Wittgenstein wijdt er in de Philosophische Untersuchungen vele paragrafen aan om uit te vinden wat we verstaan onder ‘zien’, zoals gebruikelijk zonder tot een conclusie te komen. Je ziet of het een, of het ander, zelfs als je weet dat er een eend en een haas in zit. Twee jaar later liet hij het plaatje aan Drury zien met de vraag: ‘Probeer jij me nou eens uit te leggen wat er gebeurt als je iets als iets ziet. Het is niet eenvoudig. De gedachten waaraan ik nu werk zijn hard als graniet.’ Het ging er Wittgenstein niet om wat er veranderde maar wat het verschil was in die verandering. Zeker was dat het een niet het ander kon zijn - want zo zit de wereld niet in elkaar.

Als iets iets is en niet iets anders, dan is het onmogelijk van twee dingen te zeggen dat ze identiek zijn. ‘Van twee dingen zeggen dat ze identiek zijn, is onzin, en van één ding zeggen dat het identiek met zichzelf is, zegt helemaal niets (Tractatus 5.5303). Hiermee bewees Wittgenstein dat het gelijkheidsteken geen essentieel bestanddeel was van de symbolische logica, want er moeten voor verschillende dingen verschillende tekens zijn. Iets kan niet identiek met zichzelf zijn, laat staan met iets anders. Als ‘a = a’ een schijnzin is, dan is ‘a = b’ een onzin, want als dat zo was (a = b) dan zou b dus a moeten zijn, en daar hadden we nu juist verschillende tekens voor bedacht, a en b. Da's logisch hè?

En c dan? zult u vragen, en daarmee zet u de sluizen wijd open naar alle andere letters van het alfabet. En dat is precies waar Joyce met de gedroomde droomtaal van Finnegans Wake zijn grote stap voor de mensheid zet. Hij zegt niet: het is logisch, maar: het is logos, en daarmee identificeert hij het woord en de logica. Immers, in een droom kan iets wel degelijk wel en tegelijkertijd niet zijn, en weet de dromer niet of hij droomde dat hij een vlinder was of dat hij een vlinder is die droomt dat hij Zhuang Zhi is, om een oosterse schrijver-denker-dichter aan te halen.

Joyce bewandelt de omgekeerde weg van de neo-keltische schemermystici, Yeats, George ‘AE’ Russell, Lady Gregory, die schijnbaar de ruimtelijke en tijdelijke voorwerpen wel buiten ruimte en tijd konden zien zodat je uiteindelijk met een lege onzichtbaarheidsmantel vol afwezigheid bleef staan. Voor de voorvechters van de ‘cultic twalette’ (FW 344.12) school mystiek in vaagheid: hoe vager hoe vager en hoe meer geestjes, leprechauns, banshees, elfen en dwaallichtjes hoe beter. Joyce haalde zijn mystiek uit het riool: ‘Laat hen hun dromen dromig dromen, ik voer hun drek wel af in stromen’, luidde zijn knetterende afscheid aan de Dublinse literaire wereld.

Joyce volgt hiermee impliciet het Wittgensteinse adagium, dat ‘wij ons geen voorwerp buiten de mogelijkheid van zijn verbinding met andere voorwerpen kunnen denken.’ Vandaar de lawiniale hoe- en watveelheid van mensen en dingen bij Joyce, want hij heeft zich de taak gesteld om die verbindingen bloot te leggen, die zich alle kanten op vertakken als het gangenstelsel van het labyrint van Daedalus de uitvinder, om van alle mogelijkheden actualiteiten te maken - en wel op de manier zoals dat in dromen in z'n werk gaat, en is de werkelijkheid wat anders dan een droom, een bonte sluier van Maya, behangen met schelletjes, wapperend in de wind in een open raam?

Eind 1923 tekent Joyce in zijn werkschriftje vi.b.2 aan: ‘FH [Finn's Hotel] V[rouwen] praten vanaf verschillende tonelen (de eeuwen) kinderen spelen op het erf. Het wordt barak, ziekenhuis, museum.’

[p. 27]

De allereerste post-Ulysses aantekening die Joyce maakte is zo mogelijk nog veelzeggender: ‘Polyfemus is U[lysses]' schaduw.’ In zijn nieuwe werk in uitvoering, dat zal uitgroeien tot Finnegans Wake, laat Joyce de mensen en dingen naar een hoger abstractieniveau verhuizen en meteen weer afdalen naar meervoudige identiteiten. Daarom is de pijp van de grote tegenspeler van de hoofdpersoon en/of hoofdpersonen, kroegbaas Humphrey Kibbeling Ierwicker, namelijk de ploert in het Phoenix park, als ‘iets wat hij in zijn hand heeft’ tegelijkertijd mogelijk een revolver, en omdat alle mogelijkheden in een droom actueel worden, ís het ook een revolver. Een pijp is een stok is een colt is een hek is een kist.

Daarom wordt de kamer waarin Ierwicker aan het eind van hoofdstuk 1.3 zijn toevlucht neemt als vanzelf een wc, een telefooncel, een graf en vervolgens een ondergrondse mijn - als voorbeelden, geconcretiseerde symbolen, levende schaduwen haast, van iets wat iets anders kan bevatten. Een hok is een cel is een kist is een mijn. Als er drie figuren optreden voegt de droomlogica er meteen de hoedanigheden van de drie soldaten aan toe die net als de ploert in het park rondwaren, als archetypische voorbeelden van vijanden, overal en altijd. Alles wat in drieën komt brengt de drie soldaten in gedachten. Als er twee meisjes binnen het gehoor- en gezichtsveld glijden wordt de link met de verleidsters onmiddellijk impliciet gelegd. Evenzo zou een dier in het park, als het uit de bebiesde bosjes schoot of in de klaterende vijver zwom een koneend kunnen zijn, die zich haasjekwekje wegrept. De kroeg van HKI is op hetzelfde moment het rollende en stampende schip wanneer hij het verhaal van de Noorse kapitein vertelt en hem tegelijkertijd wordt. Jelui kent dat verhaal niet? Welnu, spits de oren.

Een gebochelde kapitein, afgemeerd in Du-

[p. 28]

blin, laat een hemd maken door Kersse de kleermaker. Als Kersse klaar is, blijkt het hemd niet te passen. ‘U kunt niet naaien!’ brult de vertoornde kapitein. ‘U kunt niet passen!’ piept de kleermaker terug. Typisch een kroegverhaal dat 1001 nacht kan duren met alle wijdlopige, breedsprakige en waarachtige maar vooral onwaarachtige Ierse details van dien. Joyce hoorde het voor het eerst van zijn peetvader, maar telkenmale als hij het zelf vertelde aan zijn gestudeerde, hoogintellectuele en allemaal uit moreel plichtsbesef op Hollands Maandblad geabonneerde vrienden, moest niemand lachen.

Zoals HKI het personage wordt waarover hij vertelt, wordt hij ook steeds geassocieerd met en gecondenseerd tot alle andere gevallen en gevallenen uit de wereldgeschiedenis, van Napoleon tot Humpty Dumpty. Op dezelfde manier zijn de kubistische beker en schaal op tafel bij Juan Gris tegelijkertijd een haarscherp portret van onze penman.

Juan Gris, Ontbijt, 1915, z-w uitsnede

‘All sides of life should be represented,’ zegt Leopold Bloom in Ulysses, en het liefst tegelijkertijd, zeggen de kubisten. En Joyce doet het met taal in Finnegans Wake, zodat bijvoorbeeld het incestueuze verlangen van HKI naar zijn dochter Issy, als het ter sprake komt, in de droomlogica direct verdrongen en verwrongen wordt tot ‘insect’ (waarbij ook HKI metamorfoseert in een insect en wel een oorwurm), want ook een dromer mag niet alles zomaar open en bloot dromen, aldus de Traumdeutung van professor Freud. Ook de kever in Kafka's Metamorfose verdringt zichzelf en is mens en insect tegelijkertijd.

Dit betekent echter niet dat overal waar het oorwurmiaanse insect opduikt er meteen van een insectueus verlangen sprake is - want zo rigoreus reductionistisch zijn alleen de allerhardgekooktste psychiaters en puzzelaars onder ons. Maar de Wake is geen puzzel waar iets staat voor iets anders, dat is het gevaar van een te stricte interpretatie van de Joyceaanse dubbelzinnigheden. En als het een puzzel is, wat het dus niet is, of ook niet, is het er een waar alle stukjes van ontbreken, of juist dubbel zijn met allemaal andere afbeeldingen erop. Het is in de Wake altijd ook, d.w.z.: en/en of en/of. ‘The danger is in the neatness of identifications,’ schreef Samuel Beckett, de tovenaarsleerling van Joyce (hij hakte zijn bezem in stukjes maar kon vegen met de splinters). Alles heeft met alles te maken maar vooral met jezelf. Alles is in flux. Alles stroomt. Alles is in constante metamorfose, in constante metafoor. Of zoals Wittgenstein zei: ‘Een uitdrukking heeft alleen in de stroom des levens zin.’

En hierin ligt het wezen van de Joyceaanse woordspeling - niet het opzettelijk vervormen van woorden, maar het benoemen van meervoudige identiteiten met nieuwe woorden. De Joyceaanse portmanteau is tot nu toe de meest realistische methode om iets zonder woorden op schrift te brengen, om de dingen in hun eigen taal te laten spreken. Elke gelijkenis met andere of bestaande personen of zaken of omstandigheden in de Wake berust louter op de werking van ons dromende kennisorgaan en de daarmee corresponderende onderliggende ontologische structuren van de werkelijkheid en komt geheel en al voor rekening van de auteur. Immers: iedereen in je dromen ben je zelf. Maar ook: iedereen die droomt ben jij: iedereen die je droomt, maak je zelf.

Finnegans Wake begint waar Ulysses ophoudt. In Ulysses versmolten Bloom en Stephen uiteindelijk tot Stoom en Blephen, in de Wake krijgen de figuren vanuit de oerklomp, het begin van alles, langzaam contouren en karakters. Zoals Ulysses de samenvatting van alle ruimte is in één korte tijd, een dag in Dublin, het Nacheinander, is Finnegans Wake de samenvatting van alle tijd in één kleine ruimte, Howth Castle and Environs, het Nebeneinander. De wereldgeschiedenis is de nachtmerrie waaruit wij proberen wakker te worden. Maar je belandt altijd van de ene droom in de andere.

De opdracht die Joyce zichzelf had gesteld was deze droomlogica voelbaar te maken en daarvoor heeft hij een ‘taal van de nacht’ moeten ontwerpen die zijns gelijke noch weerga kent in de literatuur en daarbuiten, en die de logische structuur van de manier waarop wij de wereld in wakende toestand waarnemen, omverhaalt. We moeten eeuwen teruggaan in de geschiedenis om

[p. 29]

iets dergelijks te vinden en zelfs dan vinden we het niet. Joyce heeft een hele nieuwe meervoudig betekenisvolle onverzadigbare woordenschat opgebouwd met de elasticiteit van de slaap, die van de zinnen regenbogen maakt waar iedere druppel een prisma is die duizend kleuren aanneemt. Andere schrijvers strooien ons zand in de ogen, maar hij kiepert meteen zijn laadbak over ons uit, met zand en grind en marmeren zuilen en melkflessen en schelpen en papyrus- en dode wc-rollen enzovoort.

Het motto dat hij aan zijn hemelbestormende en -bevliegende alter ego Stephen meegaf in A Portrait luidde: ‘Et ignotas animum dimittit in artes’, authentiek metaformosiaans uit de pen van Ovidius (viii, 188): ‘En hij [sc. Daedalus] richtte zijn vernuft op nieuwe scheppingen’. Maar wat velen niet weten, is dat het citaat nog verder gaat, met woorden die als motto op de reuzenbuik van de walvis die Finnegans Wake is, geschreven hadden kunnen zijn: ‘naturamque novat’: ‘en verandert de wetten der natuur.’

Overigens schaart Joyce zich met zijn unieke methode in een lange traditie van het onmogelijke mogelijk maken. In de kunst en in de mystiek gebeurt het elke dag. Maar er is nog een plek waar de natuurwetten bij voortduring worden veranderd en met voeten getreden en dat is het thuisland van Joyce, het Ierland, waar het genre van de Irish bull van oudsher een natuurlijke manier van uiten is voor een bevolking die zich moet behelpen met een moedertaal die niet van hun is (het Engels).

Als grondlegger en grootleverancier van deze ‘onlogica’ geldt Sir Boyle Roche, die in 1775 gekozen werd tot lid van het Iers parlement voor het district Tralee, hoewel hij vermoedelijk lang niet alles heeft gezegd wat hij heeft gezegd: er wordt hem zoveel in de schoenen geschoven dat als hij nog leefde, hij zich zou omdraaien in zijn graf. Roche was een man met idealen die hoopte dat een Ierse onafhankelijkheid de kale heuvels zou veranderen in vruchtbare dalen en het deed hem verdriet om te zien dat de Ierse bevolking leefde van de hand in de tand, als de vogels in de lucht: ‘De beker van de Ierse beproevingen loopt over maar is bij lange na nog niet vol.’ In een brief schreef hij dat het niet goed met het land ging: ‘De mensen hebben niks te eten en geen wijn te drinken behalve whiskey.’ De Engelse onderdrukking was hem een doorn in het oog: ‘Binnenkort kan geen mens in Ierland meer over politiek spreken tenzij hij doofstom geboren is.’

Veel van zijn uitspraken, of ze nu wel of niet door hem gedaan zijn, zouden niet in moppenboekjes maar in filosofieboekjes moeten staan: ‘Waarom zouden wij iets doen voor het nageslacht? Wat heeft het nageslacht ooit gedaan voor ons?’ Waarna de overlevering ons vertelt dat hij een nuance aanbracht: ‘Met nageslacht bedoel ik niet onze voorouders, maar degenen die vlak na hen kwamen.’ Maar zoals Sir Boyle zei, en Ierwicker kan het hem nazeggen (als hij het gezegd heeft): ‘De helft van de leugens die er over mij de ronde doen zijn niet waar.’

Net als in een droom is in het land van de Ierse bull een wezen niet gebonden zich op één plekmoment in de wakende tijdruimte op te houden, want, aldus Sir Boyle, ‘geen mens kan op twee plaatsen tegelijk zijn, tenzij hij een vogel is.’ Een diepe gedachte, die later is uitgewerkt door een leermeester van Wittgenstein, Gottlob Frege, die en passant bewees dat één en één niet twee is. Als die ene vogel op twee plekken tegelijk is, dan is het een andere vogel, maar dat gaat ook op voor dezelfde vogel: immers, tellen doe je in de tijd: de vogel die daar zit is een andere dan die er een moment later zit. Van alles is er op elk moment maar één. En daarom is 1 + 1 niet 2. En is twee maal twee vijf. En is een stok een pijp een colt een hek een kist. En is een konijn een eend als het een koneend is. En is een Beatle een Rolling Stone als hij We Love You zingt. En is een amoebe een mensaap als wij hem van de boom der kennis afstampen middels parodie, pamflet of pastiche.

‘Δός μοι ποῦ στῶ καὶ κινῶ τὴν γῆν,’ zei Archimedes al, geef mij ergens om te staan en ik til de aarde op (met een hefboom die lang genoeg is). En zie: na 2500 jaar tilde Joyce de aarde op, draaide hem binnenstebuiten en zette hem op zijn kop, als een hoedje van papier.