Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 30]

Een drama van tien minuten^*
Evgeni Zamjatin (1884-1937)

Lijn vier reed met twee gele ogen door kou, wind en duisternis langs de Neva. In de tram was het licht. Twee rozige Komsomol-meisjes twistten over Trotski. Een dame droeg stiekem een jong hondje mee in haar mandje. De conducteur voerde op gedempte toon een gesprek over God met een oude grijsaard. Op de schrijver na vermoedde geen van de inzittenden dat zij zo meteen de handelende personen in mijn verhaal zouden zijn, die onrustig de ontknoping van het tien minuten durende drama zouden afwachten.

De handeling begon met een uitroep van de conducteur: ‘Het Maria Boodschapplein, nu het Plein van de Arbeid geheten!’

Die uitroep was de proloog tot het drama, waarin de voor het tragische conflict vereiste elementen al aanwezig waren: aan de ene kant het element arbeid, aan de andere kant het niet arbeidende element in de vorm van de aartsengel Gabriël, die verschenen was aan de Maagd Maria.

De conducteur opende de deur en een betoverende jongeman met een nummer van de Moskouse Izvestija in zijn hand stapte in. De jongeman ging tegenover mij zitten, trok zorgvuldig zijn zeer fijne, parelgrijze pantalon een stukje op bij de knie en duwde zijn brilletje goed op zijn neus.

Het was, vanzelfsprekend, een rond Amerikaans brilletje met twee lamoenen, die achter zijn oren waren gespannen. Sommige mensen gaan in een dergelijk tuig, zoals bekend, op dr. Faustus lijken, anderen op renpaarden. De jongeman behoorde tot de laatste categorie. Hij stampte ongeduldig met de gelakte hoef van zijn laars op de vloer. Hij moest op tijd, maar dan ook precies op tijd op het Vasiljevski-eiland bij zijn maagdelijke Maria zijn, maar de conducteur wilde de tram nog steeds niet laten vertrekken en had niet aan de bel getrokken. Overigens kan men de conducteur hier de schuld niet van geven. Hij kon de tram niet laten vertrekken, alvorens het tweede element dat nodig was voor het dramatische conflict, was verschenen.

Maar eindelijk verscheen dat dan. Hij stapte in, plantte zijn enorme vilten laarzen op de vloer en greep zich stevig aan de tramlus vast. Een door niemand behalve hem gevoelde aardbeving deed de grond onder zijn voeten golven en deed de man wat onvast op zijn benen staan. Een wonderlijke wereld zwom zachtjes deinend voor hem uit: twee roze Komsomol-meisjes, een merkwaardig jong hondje...

‘Hontie, hontie... Braaf hondje van me dan!’

Hij boog zich voorover om het hondje te aaien, maar een onzichtbare aardbeving bracht hem van de been en hij plofte naast mij op de bank, precies tegenover de gelakte jongeman.

‘N-ou en... N-nou en, ik heb wat gedronken... Nou, en wat dan nog?’ zei hij. ‘Ik he-heb he-het volste recht, hoor! Want - hier, kijk maar wat een eelt, hier, kijk dan!’

Hij toonde het trampubliek zijn handpalmen en bevrijdde mij daarmee van de verplichting zijn sociale positie uit de doeken te doen. Die is nu overduidelijk. Het is ook overduidelijk dat zij, mijn buurman met de viltlaarzen en de gelakte jongeman, niet toevallig maar door de wil van het noodlot en door de mijne tegenover elkaar geplaatst waren. Het brilletje van de jongeman schitterde. Ook de tanden van mijn buurman, mooie, witte tanden - van het eten van roggebrood, van de vorst - schitterden vanuit zijn brede glimlach. Wat onvast maakte zijn glimlach een reis langs de gezichten, hij voer langs de roze Komsomol-meisjes, de conducteur, de dame met het hondje en stopte, gevangen in de schittering van het Amerikaanse brilletje. De witte tanden van mijn buurman glimlachten steeds breder en breder en uiteindelijk riep hij in totale verrukking uit:

‘Oh! Wat issie mooi zeg! Die pantalon, wat een pantalon toch... Een juweeltje! En dat brilletje, dat brilletje toch, lieve mensen, moet je toch eens kijken! En wat issie mooi! Om te zoenen!’

De Komsomol-meisjes proestten het uit. De jongeman bloosde, steigerde in zijn tuig,

* Uit het Russisch vertaald door Katelijn Pompe

[p. 31]

maar herinnerde zich dat het hem, aartsengel van het Maria Boodschapplein, niet paste om in discussie te treden met een dronken arbeider. Hij hield zijn adem in en boog de lamoenen van zijn brilletje weer over zijn krant.

De arbeider bleef, zonder zijn blik af te wenden, naar het brilletje kijken. Het heelal zwom al deinend voor hem uit. De aarde maakte binnen dit heelal in enkele seconden tijds een volledige omwenteling, de zon begon onder te gaan, daar was ze al verdwenen, de witte tanden betrokken. Nacht was over zijn gezicht gekomen.

‘We zullen jullie, tyfuslijders, eens een lesje leren... en of!’ zei hij ineens en hij stond op. ‘Wie denk je wel niet dat je bent, hè? Je bent een kapitalist, dat ben je, ja! Doen alsof je de krant leest, alsof ik niet voor je besta! Maar ik zal je, ik zal je eens een knal op je bril verkopen, dan zul je wel merken wie er bestaat!’

De krant op de knieën van de mooie jongeman trilde. Hij begreep dat zijn Vasiljevski-eilandse droom gesneuveld was: onder het bloed en vol blauwe plekken zou hij toch niet voor zijn Maria kunnen verschijnen. Twintig paar ogen volgden het drama dat zijn ontknoping naderde zonder hun blik ook maar een seconde af te wenden.

De arbeider liep op de jongeman af, haalde zijn hand uit zijn zak...

Hier moest, volgens de wetten van de dramaturgie een pauze komen, opdat de zenuwen van het publiek als een snaar tot het uiterste gespannen zouden worden. De conducteur vulde deze pauze: hij haastte zich naar de plaats van handeling om zijn plicht als christen en als woordvoerder van de passagiers te vervullen. Hij greep de arbeider bij zijn mouw:

‘Mijnheer, mijnheer! Rustig aan! Dit past hier niet!’

‘Jij, jij kunt je er beter niet mee bemoeien! Bemoei je er niet mee, zeg ik je!’ gromde de arbeider dreigend.

De conducteur deed haastig een stapje terug in de richting van de deur en bleef als bevroren staan. De tram hield stil.

‘Grote Boulevard... nu Boulevard van de Proletarische Overwinning geheten,’ mompelde de conducteur voor zich heen, terwijl hij schuw de deur opendeed.

‘Grote Boulevard? Ik moet er hier uit. Nnou, n-nee, ik ga er nog niet uit! Ik blijf nog even!’

De arbeider boog zich over het Amerikaanse brilletje. Het was duidelijk dat hij niet weg zou gaan voordat het drama in een catastrofe geëindigd zou zijn.

De opgewonden, snelle ademhaling van de Komsomol-meisjes was hoorbaar. De dame, die de mand met het hondje vast omklemd hield, maakte zich in een hoekje zo klein mogelijk. De Izvestija trilde op de parelgrijze pantalon.

‘Nou, vooruit! Hé, jij! Til je smoeltje eens op!’ zei de arbeider. De mooie jongeman hief verwezen en gehoorzaam zijn brilbespande gelaat op, zijn ogen knipperden achter zijn brilletje. De tram stond nog steeds stil. De versteende conducteur had de kracht niet om zijn hand uit te strekken naar de bel. De arbeider stampte in zijn reusachtige viltlaarzen en hief zijn hand op boven de ‘kapitalist’.

‘Nou,’ zei hij, ‘ik stap hier uit en misschien kom ik jou nooit meer tegen. Maar ik zal je ten afscheid nog even...’

De conducteur had zijn adem ingehouden maar strekte, omdat hij de ontknoping voelde naderen, zijn hand nu naar de bel uit.

‘Blijf staan! Waag het niet!’ riep de arbeider. ‘Laat me mijn zin afmaken!’ De conducteur bevroor opnieuw. De arbeider schommelde even, alsof hij moest mikken en... maakte zijn zin af.

‘Laat me je ten afscheid, knapperik van me, een pakkerd geven!’

Hij greep de verwezen jongeman in een stevige omhelzing beet, zoende hem vol op de mond en stapte uit.

Een pauze van een paar seconden, daarna een uitbarsting. Het trampubliek barstte in lachen uit; de tram ratelde verder over de rails, door wind en duisternis, langs de bevroren Neva.

[p. 32]

Over Zamjatin

Evgeni Ivanovitsj Zamjatin was een pope-zoon uit Lebedjan, een provinciestadje in Centraal-Rusland. In Sint Petersburg volgde hij een opleiding om ingenieur te worden. Daar werd hij lid van de bolsjevistische partij en werd hij tot twee keer toe, in 1905 en in 1911, in verband met zijn politieke activiteiten opgepakt en tot verbanning veroordeeld. Zijn werk als ingenieur combineerde hij met zijn schrijverschap.

Toen hij tijdens de Eerste Wereldoorlog in Engeland verbleef om toe te zien bij de bouw van Russische ijsbrekers, schreef hij een aantal satirische verhalen over de bewoners van dit eiland.

Na de Oktoberrevolutie deelde Zamjatin in de korte, maar hevige artistieke bloeiperiode aan het begin van de twintiger jaren. In het Westen is hij vooral bekend geworden door zijn roman Wij (My, 1920), een voorganger van en misschien ook wel model gestaan hebbend voor Huxley's A Brave New World, iets wat Huxley overigens altijd ontkend heeft. George Orwell ontkende daarentegen niet dat hij Zamjatins roman had gelezen en dat het tot op zekere hoogte als voorbeeld had gediend voor 1984. Het politieke klimaat voor schrijvers veranderde echter. Aan het einde van de jaren twintig stond Zamjatin herhaaldelijk bloot aan aanvallen in de pers. Hij schreef toen een publieke brief aan Stalin, waarin hij het recht om te emigreren eiste. Zijn verzoek werd ingewilligd en in 1931 vertrok hij naar Parijs, waar hij in 1937 stierf.