Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 43]

Afluisteren
Paul van Capelleveen

Roland Barthes door Zijn Buurman

-	die man kan nog wel wat anders
-	'hum
-	ja, ik ga gewoon naar de Denneweg, hoor
-	toen bij die man op tafel met de spons, maar die man kan dat helemaal niet
-	ik dacht dat je het per ongeluk deed
-	echt?
-	nee, doorgaan gestremd of zo staat er te lezen
-	mam, mijn fietsband moet opgepompt worden

Wat kan een luisteraar zich toch gewichtig voelen. Het is niet anders, of de woorden die ik bij toeval hoor, onder mijn raam, of onderweg, worden door jou uitgesproken op een cruciaal moment van je leven: het moment waarop je mijn leven binnenstapt en de vreemdeling wordt die je er zult blijven.

De zinsdelen die ik op deze wijze opvang, worden niet bepaald door de aanhef of door de antwoorden die er normaal gesproken op zouden volgen (jij schoof verder over het trottoir en ik bleef achter), maar door een simpele beweging: de lichte, soms verbaasde hoofdknik die aangeeft dat mijn verbeelding jouw onvoltooide zin omvormt tot een essentieel drama. Het aantrekkelijke van dit drama, dat dus geschoeid is op de onvoltooidheid, de onvoltooibaarheid zelfs, is dat het zich geheel afspeelt tussen de coulissen.

Er mag een afloop worden verondersteld, maar het is beter dit niet te doen.

Waarom zouden we anders tussen de coulissen blijven staan?

Onvrijwillig werd ik het slachtoffer van andermans zinnen, maar ik moet toegeven: zonder noemenswaardige verwondingen. Mijzelf moet ik ook iets toegeven: de zinnen in mijn hersens zijn opgeweld tijdens een procédé dat niets, maar dan ook niets, heeft uit te staan met de zogeheten écriture automatique.

Oorspronkelijk hadden je woorden een doel. Er bevond zich een gespreksgenoot naast jou, op straat. Die andere luisteraar echter hield zich daar niet op: ik zat binnen, aan de andere kant van het venster. Jouw woorden hoefden mij niet te overtuigen. Je ondervroeg mij niet. Deze woorden, gebruikt voor je conversatie, begrepen en achtergebleven, waren voor mij slechts en-passant-taal. Geen taal is minder automatisch. Doel en onderwerp zijn even afwezig in deze taal als in een droom die ik ooit had (een droom die jij ooit had): ze lijken onbestaanbaar, onverklaarbaar, onherleidbaar.

Maar een goede spion trekt niet te vroeg zijn conclusies. En dat is wat deze zinnen zijn: de conclusies die geen enkele spion getrokken heeft, behalve de spion die de zinnen zelf heeft uitgesproken: luister jij wel naar jezelf? Kortom, de woorden van deze vreemdeling zeggen me honderd keer achtereen: het is of ik mezelf hoor praten. Geloof, nog korter om, geloof de butler, want Agatha Christie heeft het zelf gedaan.

-	mama wordt hier heel boos van, mama is al boos
-	ik heb een gat in mijn trui
-	nee, nee, het enige probleem dat hij heeft, het enige probleem dat hij heeft
-	veel bewuster, weet je dat ik naar de stad loop, gerust
-	dat had je eerst zelf moeten ontdekken
-	het is leuk om dingen te verzinnen die niet waar zijn
-	ze zit bij haar in de klas
-	nee, hoor, helemaal niet
-	kom dan!

Zoals tijdens een verhuizing steeds andere boeken door mijn handen gaan en ik nauwelijks tijd kan vrijmaken om ze in te kijken en enkele zinnen aan de pagina's te ontrukken, zo gaan de mensen door mijn straat en hoor ik ze praten op het moment dat ze mijn raam passeren, waarmee ze van willekeurige wandelaars met een eigen leven verworden tot willoze passanten; op datzelfde moment hoor ik hun woorden alleen omdat ik toevallig, verstoord, opzie uit mijn lectuur, of omdat ik, verstrooid, niets om handen had, daar ik verkeerde in een stemming die het beste valt te vergelijken met een geestelijke verhuizing; de woorden van buiten hebben mij betrapt in die impasse tussen twee gedachten in.

Roerloos blijf ik, verankerd in mijn angst

[p. 44]

voor het verklarende woord daar. Tegenover die duivelse term houdt zelfs mijn bescheidenheid geen stand. Zomeravonden vormen van die schamele rebellie de thuishaven: de momenten dat alles hier is.

Hier bracht ik mijn uren door tussen twee gedachten in (tussen de moeder en mijn broertje). Hoe vaak hebben we niet het idee dat het brein geen andere dan deze momenten kent - en misschien is dat wel juist! Hoeveel redeneringen zijn logisch genoemd en wellicht zelfs geworden door dat verbindende element: een woord van buiten onze logosfeer. Is het brein werkelijk een overslagplaats: een silo vol boeken die door geen hond worden doorgebladerd? De woorden van buiten zijn gered uit het verhaal, binnengevoerd in een ander klimaat. Hier, waar de leegte van het denken zich behaaglijk uitstrekt en ieder nieuw lichaamsdeel verwelkomt. Het cruciale ligt inderdaad hierin, dat jij niet wist dat je woorden een andere wereld binnendrongen, waar ze drastisch van karakter veranderden: ze verloren hun aanleiding, ze kregen geen einde, ze werden zou je kunnen zeggen vermetel, ze werden zou ik zeggen: intiem (slinks herinneren ze mij aan zichzelf). Zonder het te weten transformeerde ook jij van een spreker in een souffleur. Om nog korter te gaan: ik voel mij een buikspreker, maar die buik gaat zwanger van een pop.

-	jij hebt nog geen oude ouders, hè?
-	jammer dat je nou zo goed kan springen, het was veel leuker geweest als
-	loop nou's door, loop nou's door
-	ja, ze doen wel heel vriendelijk, maar ze zijn heel gemeen
-	maar begrijp je wat ik bedoel? begrijp je wat ik bedoel? als hij zo zegt, als hij zo zegt, dan denkt hij toch niet normaal, dan denkt hij toch niet normaal
-	je krijgt alles van hem, alles, wat wil je?

Goddank, een metafoor die mij ontslaat van het schuldgevoel dat aan mij knaagde: de woorden zijn niet voor mij bedoeld (de stem van de pop: mama). Want, hoewel ze mijn eigendom niet zijn - zouden we kunnen praten als de woorden alleen van onszelf waren; niet omdat de ander ons niet zou begrijpen, maar omdat we ze niet kwijt zouden willen: de taal maakt je hebberig, - zijn de woorden toch voor mij bedoeld: niet jij, maar ik moet ze uitspreken. Zoals er mensen zijn die alleen iets meemaken als ze de krant lezen (een aardbeving, een maanlanding), zo noteer ik in een boekje (het etiket meldt dat het removable is, maar ik verwijder het niet) wat anderen hebben gezegd, maar niet tegen mij. Dit afluisteren zonder jou te willen betrappen, maakt dat mijn gespitste oren tevens hangende oren zijn: ik ben afhankelijk van jou. Mijn afluisteren is de keerzijde van jouw voorfluisteren. De souffleurs in mijn straat bezitten kennelijk geen enkel vakdiploma.

De straat zelf (nog wel genoemd naar een componist) is berucht om zijn akoestiek: de juiste geluiden komen er zelden op de juiste plaats. Hier en daar raken in elkaar verstrikt. Hoe zorgvuldig ontworpen dan ook, nu blijkt eerst dat de straat niet is gezien als een op zichzelf staande ruimte, maar als een doorgang, een gat, een opslagplaats voor vervoermiddelen, of ze nu bewegen of niet. Ze is niet bedacht, maar ontstaan: zoals ook de afgeluisterde zinnen - in hun gemutileerde vorm - niet zijn ontworpen, maar ontsnapt.

Als het regent klinken de stemmen duidelijker.

Ook als het niet regent, voeren de meeste voorbijgangers geen gesprek, maar houden zij een gesprek gaande. Het gesprek wordt vervoerd. Als een warme maaltijd die zo spoedig mogelijk thuis gebracht wordt, om hem te kunnen verdelen over drie of vier hongerende monden.

Zoals een lezer (hij dus) bij sommige boeken denkt: de schrijver zou van mij gehouden hebben, als hij nog leefde; zo zou de luisteraar kunnen denken: de voorbijganger zou van mij kunnen houden, als je tegen mij wilde spreken. Maar de passant weet van niets.

-	ik moet er niet aan denken dat ik geen goed weer heb, wat moet je doen, hè, in de bergen, daar
-	die zit al drie weken te broeden en nu bij het zwembad
-	was het liefde?
-	die zijn er, maar juist goeie huwelijken, daar hoor je nooit wat van
-	hé, ik hoor muziek!
-	ik kocht mijn handwerklerares om met dingen die ik op straat vond
-	wat heeft hij aan?
-	dat kan ik net een beetje bijhouden
-	je wordt er stoïcijns van; maar als je dat al bent, wat kun je dan nog worden?

Dit is jouw leven. De meeste mensen komen niet verder dan de eerste helft van hun zinnen. En ik als toehoorder kom even ver, even ver als in een boek: hoeveel boeken zijn er niet, waarvan ik maar één regel onthoud.

Dit is de kern van deze halve regels: het zijn halve maatregelen en ze drukken ons eens te meer op de omstandigheid dat het

[p. 45]

onaffe kunstmatig lijkt. Alleen al omdat we het in status nascendi denken te zien. Voor mij is het van een ander belang dan voor jou. Voor jou is het niet genoeg, jij moet verder, je draagt het onaffe, het nog onverteerde, verder, de straat uit.

Je verdedigt je tegen een spion door onduidelijk te praten. Alles wat je zegt onderstreept de zinloosheid van de vangst.

Praten - heeft het mij niet altijd beangstigd, dat mensen overal en over iedereen praten? En heeft het mij niet altijd onmogelijk en onwenselijk geleken dat na te volgen? En heeft het mij altijd moeite gekost niet in volzinnen te spreken?

Ja, zoals ik ook weigerde te lachen, als de lach de opmaat vormde voor een bevestiging of een ontkenning: proestend naar ja, hikkend naar nee.

-	dat is helemaal niet handig, nee, want dan kun je je ramen niet wassen, als je even nadenkt
-	achtbaan zonder
-	godverdomme, godverdomme, verplicht alles te lezen, kan ik godverdomme, honderd duizend gulden betalen, godverdomme
-	wanneer... ben je op mijn vader?
-	maar daarom blijft het aardig, een soort van flauwekul

Hier, waar op zomeravonden de wespen het hengsel van de gieter aantikken, is de Vader afwezig. De Moeder spreekt met mijn broertje in halve zinnen.

Zij verschijnt niet voor mij in een menselijke gestalte, ik zie een kamer voor mij: de kamer waarin ik op de grond zit en opkijk naar de deuropening. Uit die richting komt het stemgeluid van de moeder, dat nu en dan mijn kamer binnensijpelt. Die stem proef ik op de tong, zodra ik aan de moeder denk. Als ik iemand hoor praten, is er onherroepelijk eerst die stem, daarna komen de andere stemmen en ten slotte is er de mijne, als een convoluut van alle andere stemmen. Ik spreek niet, ik luister naar de halve zinnen.

In stilte nadenken is tijdens een gesprek taboe.

Waarom?

Dat is wat een schrijver moet doen als hij terug wil naar de spreektaal: tijdens het gesprek achter het vensterglas plaatsnemen. Hier het gesprek laten stokken. Daar de geliefde stilte wordt weggegooid als oud vuil.

We kunnen zonder moeite het gesprek voortzetten dat door een ander onderbroken werd.

Dat is niet wat de schrijver doet.

Het gesprek voltooien is - hoe dan ook - eenvoudiger dan de sprekende schrijver tot zwijgen te brengen, makkelijker ook dan de stilte van een ander voort te zetten.

(Roland Barthes door Roland Barthes, SUN, 1991.)