Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 20]

Wassen met zand
Arie Visser

Het gaat bar slecht met de Marokkanen in Nederland. De cijfers over werkloosheid, ziekteverzuim, criminaliteit en verslaving onder de jeugd geven een troosteloos beeld. De tendens is dat de nieuwkomers maar achteraan moeten aansluiten: in de pikvolgorde van het nationale kippenhok hebben de Marokkanen de degradatiepositie overgenomen van de Surinamers. Ik ben bang, eerlijk gezegd, dat de hernieuwde successen van extreem-rechts in de gemeenteraadsverkiezingen rechtstreeks aansluiten bij de verandering in opvattingen omtrent onze zorgenkindjes uit de Maghrib, kennelijk koekoekseieren waaraan moeder de gans bij het uitbroeden haar toch o zo rekkelijke gatje vurig heeft gebrand.

Kilometers papier zijn er al aan het onderwerp gespendeerd. De reeks is onlangs uitgebreid met een nieuw rapport van de gemeente Amsterdam, ‘Een stevige handdruk’, een plan van aanpak voor de problemen van de Marokkaanse jeugd, waar ik niet veel vrolijker van ben geworden. Het hele werkstuk staat bol van de goede bedoelingen, maar komt in feite neer op ‘meer van hetzelfde’. De gemeente is net een scholier op het scheikundepracticum, wiens stofje maar niet wil oplossen in het retort, hoewel hij er eindeloos water opgiet. Er moet zwavelwaterstof bij, met inderdaad de kans dat het reagens behoorlijk gaat stinken. Als een eindeloze grondtoon onder de fuga wordt het verhaal vergezeld door de mededeling ‘geen financiële dekking’. Ik heb er zo mijn twijfels over.

De zaak zit muurvast. En er moet op korte termijn wat aan gedaan worden.

In de discussie mis ik een aantal fundamentele zaken, die zowel in Nederlandse als Marokkaanse kringen als bijna onbespreekbaar worden beschouwd. Er moeten dus harde woorden vallen. Aangezien ik door mijn huwelijk met een Marokkaanse als het ware tussen de twee fronten insta, zal ik dus de kat maar de bel aanbinden.

Ik beschouw een intercultureel huwelijk als een van de weldaden van deze tijd. Het is absoluut een verrijking van mijn bestaan gebleken. Ik heb er in elk geval dit van geleerd: we moeten leren aan elkaar te wennen en de mogelijkheden tot misverstand zijn legio, met vooral in kleinigheden verraderlijke consequenties, die zich op de zotste manier vermenigvuldigen. In de proefopstelling die de omgang van dag en nacht biedt, zijn geduld en liefde de meest geschikte eigenschappen om binnenbranden te voorkomen. Maar in het maatschappelijk verkeer met zijn schaalvergroting zijn deze patentgeneesmiddelen nu eenmaal minder voorhanden. Enfin, als er met scherp op me geschoten wordt in het weinig benijdenswaardige niemandsland tussen twee beschavingen, hoop ik dat beide kampen met lichtspoormunitie zullen werken. Vanwege ruimtegebrek ben ik genoodzaakt met het paletmes te werken, in plaats van aan de tekentafel. Ik hoop de vertekening binnen aanvaardbare proporties te houden.

In de islam geldt de volgende regel bij rituele wassing, die aan het gebed voorafgaat en het geldig maakt: wanneer er geen water aanwezig is, volstaat het losjes wrijven van zand over de handen en het voorhoofd. Dit heet tayyamum.

De neiging bestaat in Marokko - en het land vormt hierop helaas in de islamitische wereld geen uitzondering - dat er met zand gewassen wordt waar wel degelijk stromend water aanwezig is. In de loop der eeuwen is er zo veel zand aan de drijfwielen van de machine vastgekoekt, dat hij op vele plaatsen dienst weigert. Een stevige doorsmeerbeurt zou de zaak bepaald goed doen.

Een langdurig verblijf in een volksbuurt in Casablanca heeft me veel geleerd. Ongetwijfeld dienen we de oorsprong van de problemen in Marokko te zoeken.

Sinds Marokko onafhankelijk is geworden, is er veel ten goede veranderd in het land. Voor een Derde-Wereldland is de infrastructuur zonder meer goed te noemen en men heeft met grote energie geprobeerd het onderwijs aan te passen aan de eisen des tijds. De ongelooflijke bevolkingsgroei heeft echter alle vooruitgang in de kiem gesmoord. De leeftijd van de helft van de bevolking is beneden de twintig. Het krioelt hier werkelijk van de kinderen. De werkloosheid is massaal, aangezien het land praktisch geen industrie heeft en twee economi-

[p. 21]

sche systemen kent, een traditioneel en een westers, die als twee geologische lagen over elkaar heenschuiven. De situatie is zo ernstig dat de gemiddelde leeftijd waarop men kan trouwen gestegen is tot achter de dertig wegens gebrek aan werk en huisvesting. Dat belooft dus wat voor de toekomst.

De waarheid gebiedt het me te zeggen: rechtvaardigheid is in Marokko ver te zoeken, ondanks het feit dat de islam een eeuwenoude verfijnde juridische traditie kent. Verreweg de voornaamste reden hiervoor is het analfabetisme, dat in alles een rampzalig verlammende factor is. Wie niet kan lezen of schrijven is met huid en haar overgeleverd aan de willekeur van het ambtelijk apparaat. Controle is immers onmogelijk, met als gevolg een welig tierende corruptie, en als begeleidend verschijnsel nepotisme. Werkelijk, aan alles hangt een prijskaartje!

Het gevolg is dat iedere Marokkaan een onuitroeibare afkeer heeft van alles wat met officiële instanties te maken heeft. De eeuwige klacht is steeds weer dat het onmogelijk is eerlijk te leven. De bovenlaag geeft het slechte voorbeeld; het gevolg is een spijkerharde maatschappij waarin bijna niets werkt, het mechanisme van de vrije markt in zijn ware gruwelijke gedaante. Kortom, een wereld die als los zand aan elkaar hangt.

Het is voor de ongeletterde emigrant bijna onvoorstelbaar dat in Nederland de zaken heel anders liggen. De angst voor gezag raakt hij moeilijk kwijt en waar hij de mogelijkheid ziet zal hij proberen de zaak te flessen. De draagwijdte van de efficiënte regelsystemen, die ons land relatief maken tot een oase in de hele wereld, ontgaat hem geheel. Hij ziet het nut er niet van in, want het ontbreekt hem aan de benodigde kennis. Vele hulpverleners te lande worden horendol van de wrijvingen die dit geeft. Een Marokkaan laat nooit het achterste van zijn tong zien. Ervaring, die vele generaties aan elkaar hebben doorgegeven, leert hem immers dat het levensgevaarlijk kan zijn de kaarten op tafel te leggen. Dit heeft een desastreuze invloed op de Marokkaanse jeugd, die de dubbele moraal, in het moederland nodig om te overleven, thuis met de paplepel ingegoten krijgt en zonder meer toepast op de situatie in den vreemde. De wet naar eigen inzicht bijbuigen ziet de doorsnee Marokkaan als een noodzakelijk kwaad, om niet te zeggen als een sport, en nauwelijks als een zonde, die het maatschappelijk verkeer op den duur vertraagt tot één gigantische file. Het fundamentalisme, waar wij zo bang voor zijn, is een rechtstreekse reactie op deze praktijken.

Men moet dit beslist niet zien als centrum-democratische onzin. De hemel beware me! De Marokkaan is geen haar beter of slechter dan de Nederlander, alleen valt het normenstelsel waar hij in ruime mate over beschikt niet samen met het onze. En een historisch gegroeid proces van vele eeuwen verander je niet binnen een of twee generaties. Het is nu eenmaal een kolossaal probleem dat Marokko deelt met de hele Derde Wereld, een gegeven dat het onderscheid tussen politiek en economisch vluchteling zinloos maakt.

De Marokkaanse man heeft grote aanpassingsproblemen. De voornaamste reden lijkt mij de man-vrouw-verhouding, die aanzienlijk verschilt van de onze. Dit is niet alleen een culturele kwestie, maar ook een van arbeidsverdeling: in een technisch achtergebleven cultuur hebben de vrouwen de handen vol aan het werk thuis. Onze verfijnde huishoudelijke apparatuur heeft het vrouwelijke potentieel vrijgemaakt voor exploitatie. Het moet met name de eerste gastarbeiders in ons land zwaar gevallen zijn de bevoorrechte positie binnen het gezin op te geven. Hun ballingschap bracht met zich mee dat deze beschermende coating in Europa snel afbladderde, wat een hard gelag is, als je nagaat hoe harmonieus het Arabische gezinsleven kan zijn. Bij werkloosheid verandert dit patroon niet. In onze ogen zijn de meeste Marokkaanse mannen en jongens schromelijk in de watten gelegd door scharen zorgzame en gedienstige moeders, echtgenotes, zusters en dochters.

Het tempo van onze maatschappij ligt voor de meeste Marokkanen veel te hoog. Vanuit onze positie is het bijna onvoorstelbaar zich in te leven in de positie van een analfabeet in een vreemd taalgebied, die zijn weg moet vinden in onze door techniek gedomineerde doolhof, die op hem overkomt als het gangenstelsel van een gekkenhuis. Het is mijn persoonlijke ervaring dat de kennis van de Marokkaan omtrent onze samenleving door ons doorgaans veel te hoog wordt ingeschat, wat een kwestie is van gewoontevorming. Echt waar, ze begrijpen bitter weinig van Nederland.

Ons systeem van concurrentie, waarin bekwaamheid over het algemeen de beslissende factor is, is de Marokkaan vreemd. De corruptie heeft hem vertrouwd gemaakt met een fijn vertakt stelsel van patronage en snel wisselende allianties. Wie je kent is beslissend voor sociale vooruitgang in een maatschappij waar werk dun gezaaid is. Dit maakt het ontbreken van verwanten des te pijnlijker. In het thuisland kan hij altijd een beroep doen op een van de succesvolleren uit zijn gigantische familie. Dit maakt corruptie zo moeilijk te bestrijden. Op een man

[p. 22]

met werk komen familieleden af als vliegen op honing, zodat deze wel gedwongen is uit te kijken naar een bijverdienste. In den vreemde moet je je eigen zaakjes oplossen. De eenzaamheid van Marokkanen in ons land is vaak hartverscheurend.

De echtelijke verhoudingen staan onder zware druk. Dit komt doordat de vrouwen hier sociaal veel mobieler zijn. Verhoudingsgewijs is het voor hen gemakkelijker werk te vinden. Ze zijn gewend keihard te werken, klagen zelden en zijn met weinig tevreden. De schoonmaak-business hier te lande is onderhand voor een aanzienlijk deel in hun handen.

Het feit dat hun vrouw uit economische overwegingen gedwongen is buiten de deur te werken, voelen de meeste Marokkaanse mannen aan als een nederlaag. Islamieten zien het huwelijk als een contract, waarin de man de vrouw onderhoudt en zij hem in ruil daarvoor gehoorzaamheid verplicht is. Het feit dat de heergemaal niet in staat is hieraan te voldoen wordt hem door menig echtgenote onbarmhartig onder de neus gewreven. Hierdoor vervalt de basis aan de machtsverhouding binnen het gezin. De vrouwen zijn uiteraard nog veel meer geïsoleerd van het maatschappelijk gebeuren dan de mannen en ze zien het ook niet als hun taak zich in de boosaardige wijde wereld te begeven, hoe gemotiveerd en wilskrachtig ze ook vaak zijn.

Vaders zijn voor hun contacten met de buitenwereld meestal afhankelijk van hun in Nederland opgegroeide kinderen. Ook dit doet zijn gezag weinig goed. Vooral de formulieren, het liefst in drievoud, waarmee ons land is ondergesneeuwd, kan ze tot wanhoop brengen. Het ontgaat ze ten enenmale dat een dichtbevolkt, gecompliceerd land als het onze niet zonder kan.

Kinderen die bijverdienen kunnen een bron van problemen opleveren, zeker waar in veel gezinnen het verschijnsel zakgeld onbekend is en ouders geen idee hebben wat er buiten de deur omgaat. Van de moeilijke positie waarin hun kinderen zich bevinden hebben ze meestal slechts een vaag idee, en bijna altijd pas als het te laat is. In veel gezinnen loopt het dan ook uit op heftige conflicten, vooral wanneer de ouders in hun radeloosheid hun toevlucht nemen tot dat niet alleen in Marokko klassieke recept: dwang.

Marokkanen sparen zich wezenloos. Exminister Ruding zou, om met de psalmist van een concurrerend geloof te spreken, ‘huppelen van zielevreugd’ bij het zien van deze spaardrift. Van inflatie heeft helaas niemand gehoord en velen storten trouwhartig hun zuurverdiende centjes op een islamitische rentevrije bank, in niet-convertibele dirhams, die buiten Marokko geen sou waard zijn. Wat er met dit waardeverschil gebeurt is me niet duidelijk, maar het zou me niet verbazen, gezien de landelijke praktijken, als een of andere machthebber ervan in een auto rondreed. Geldontwaarding verdampt een aanzienlijk deel van het met zweet en tranen vergaarde spaargeld.

Het grote ideaal is natuurlijk het eigen huis in Marokko, dat vermaledijde fata morgana, waar iedereen van droomt en waaraan zowat alles wordt opgeofferd. Vooral in kleine stadjes en dorpen in de Maghrib zie je veel huizen in alle mogelijke stadia van voltooiing. Als je wat overhoudt, gaat de bouw verder; in tijden van tegenspoed stagneert de zaak. Soms duurt het wel dertig jaar voordat de halsbrekende coproduktie van zuinigheid en vlijt zijn definitieve kasteelstaat bereikt heeft.

Bijna alle Marokkaanse families in Europa hebben financiële verplichtingen aan verwanten in het thuisland, die zwaar drukken op het gezinsbudget. Marokkanen zijn familieziek, op deze aarde is het de belangrijkste loyaliteit die ze kennen. Dit hangt natuurlijk weer samen met het ‘extended family’-systeem, het drijfanker dat het sociale verkeer op koers houdt. Uitkeringen kent het land niet, dus is iedereen in tegenspoed afhankelijk van familie. Verreweg de meeste arme gezinnen zouden met geen mogelijkheid kunnen draaien als niet elke maand de befaamde roze internationale postcheque aankwam. Door het moeizame geldverkeer met Marokko, dat het wegvloeien van al het kapitaal naar het buitenland moet voorkomen, verdient de PTT hier stevig aan: op elke cheque int ze zeventien gulden vijftig. Kassa!

Hoe kolossaal veel geld er wordt overgemaakt viel me voor het eerst in volle omvang op bij de voorbereidselen tot het Feest van het Schaap. Bij het buurtpostkantoor, waar zich meestal niet meer dan een man of tien bevindt, was dit beekje aangezwollen tot een brede rivier van honderden mensen, die allemaal cheques kwamen verzilveren. Precieze cijfers heb ik niet, maar het lijdt, naar mijn idee, geen twijfel dat de Marokkaanse samenleving totaal in elkaar zou storten als deze geldstroom zou worden onderbroken. Aan het einde van deze eeuw gaat dit grote problemen opleveren, wanneer de eerste generatie emigranten is gestorven. Of hun kinderen en kleinkinderen, die immers veel minder nauwe betrekkingen in het moederland hebben, al deze verplichtingen zullen overnemen, moet nog maar worden afgewacht.

Al dit geld wordt dus onttrokken aan de

[p. 23]

huishoudeconomie, terwijl het eigenlijk geïnvesteerd zou moeten worden in een toekomst in het gastland.

Onderzoek heeft aangetoond dat de Marokkaanse jeugd die op huwbare leeftijd is aangekomen opvallend weinig onderling trouwt in het gastland. Deskundigen hebben zich hierover het hoofd gebroken; toch is de oplossing van de kwestie simpel. Naast gezinshereniging is een huwelijk de enige legale methode om Marokko uit te komen. Een huwbare zoon of dochter vertegenwoordigt dus een enorm economisch belang. Het lot van hele gezinnen hangt soms af van de juiste partnerkeuze, vandaar dat er behoedzaam mee wordt omgesprongen.

Elke Marokkaan verlangt naar een paspoort. Met name werklozen met een redelijke vooropleiding brengen dag en nacht door, dromend over welvaart en samenzwerend met privé-kongsi's van onwaarschijnlijke connecties om toch maar de sleutel naar de hemelpoort te verwerven. Aan een paspoort is echter moeilijk te komen. De deur zit stevig op slot. Marokko wil bij de EG en wenst zijn toekomstige handelspartners niet voor het hoofd te stoten. De kabinetten van de verenigde landen van beloften krijgen nu al een appelflauwte bij de gedachte aan al die duizenden Marokkanen die bij Gibraltar oversteken, gemakshalve het Alhambra en Potiers links laten liggen, op weg naar de vleespotten van Parijs, Brussel en Amsterdam.

Dus worden de barrières kunstmatig verhoogd, wat soms aanleiding geeft tot stuitende taferelen. 's Morgens om halfdrie staan de eerste visumklanten voor de Benelux al te wachten voor de deur van het consulaat en er tiert een welige handel in plaatsnummers voor de rij ten behoeve van diegenen die niet kunnen of willen wachten. De Fransen maken het wel heel bont: voor een doorreisvisum, dat achtenveertig uur geldig is, staat de Marokkaan gemiddeld drie tot vijf dagen de hele dag in de rij, en de prijs is een bedrag waar een gemiddeld gezin een halve maand van kan leven.

Sinds kort is de situatie enigszins gewijzigd. Onder druk van de omstandigheden hebben de autoriteiten besloten de aanvraag voor een paspoort te versoepelen. In principe kan nu iedereen aan een paspoort komen, waardoor dit grijze circuit van uitbating is ingestort. Het gevolg zal echter zijn dat het probleem terechtkomt op het porseleinen bordje van de welvarende landen - waar het ook thuis hoort - die ongetwijfeld zullen antwoorden met een waanzinnig verscherpt visumbeleid.

Gezien het voorafgaande hoeft het geen betoog dat vooral jongens die op wat oudere leeftijd naar Nederland komen op zijn zachtst gezegd overspannen verwachtingen hebben. De familie in Europa heeft er geen enkel belang bij de werkelijke situatie uit de doeken te doen. Hij is te beschamend. Liever houdt men het valse beeld hoog. Het optreden als suikeroom is ruimschoots te verkiezen: de pleister op de vele schaafwonden, die het gevolg zijn van het schamele bestaan in de marge van de welvaart, is de ontvangst tijdens vakantie in de schoot van de familie, die gepaard gaat met de bewijzen van voorspoed, veel geschenken uit de Wehkampcatalogus - het enige boek dat Marokkanen lezen - die uiteraard gretig worden aanvaard, maar op termijn geen enkele investeringswaarde hebben.

Als de magische sprong eenmaal genomen is, komt aan de euforie snel een einde. De harde waarheid is dat wie in de Maghrib voor een dubbeltje geboren is, in Holandiya geen cent waard is. De controlemechanismes die in de eigen samenleving zijn ingebouwd, werken hier niet, zodat de stoppen aan alle kanten doorslaan. Wie in Marokko behoorde bij de grote meerderheid die niets heeft, raakt hier verzeild in een minderheid, die evenmin wat heeft. Dat deze minderheid ook nog eens wordt omgeven door weelde als een nietig atol in de oceaan wrijft extra zout in de wonden.

Van Nederlandse zijde is steeds weer de klacht te horen dat de Marokkanen weigeren zich te assimileren.

Dit heeft een eenvoudige oorzaak.

Marokkanen zijn pragmatisch genoeg van aard om in te zien wat de revenuen zijn van aanpassing. De prijs die ze ervoor moeten betalen, vinden ze echter veel te hoog. In de praktijk betekent aanpassen namelijk dat de kinderen verloren gaan voor de islam. Dit nu is een besef dat elke Marokkaanse ouder met afgrijzen, schaamte en bitterheid vervult. De afkeer tegen onze cultuur is diepgeworteld. In feite beschouwen de Marokkanen ons als een normloos volk, dat alleen geïnteresseerd is in materiële zaken. Vooral de vrijheden die wij ons toestaan op seksueel terrein zijn hun een doorn in het oog. Het is heel gewoon dat de pater familias de afstandsbediening van de t.v. de hele avond onder handbereik heeft liggen om bij onwelgevallige passages bliksemsnel naar een ander kanaal over te schakelen. Vaak heeft hij hiervoor zo'n arendsoog ontwikkeld dat hij precies in kan schatten wanneer hij terug moet koppelen, zodat de handeling van het verhaal niet onderbroken wordt. Vaders die roken klagen steen en been dat ze hun kinderen niet naar de sigarenhandel op de hoek kun-

[p. 24]

nen sturen vanwege de pornografische tijdschriften die daar openlijk te koop worden aangeboden. Met andere woorden, ze vinden ons maar een stelletje viespeuken, onevenwichtig en kinderachtig in het uiten van onze emoties, in één woord: ongemanierd.

Heel het doen en laten van de Marokkaan wordt geregeerd door de islam en de Soenna, het stelsel van overleveringen betreffende de gebruiken van de Profeet, die wettelijke en normerende waarde hebben. Islamieten beschouwen hun geloof als het meest excellente. Hun wetgever laat hierover niet de minste twijfel bestaan. In de koran, sura al-Ma'idah (De gedekte tafel) - vers 3 is het afscheidsvers van de Profeet aan zijn gemeenschap - staat: ‘Op deze dag heb ik uw godsdienst voor u vervolmaakt.’ Het probleem is dan ook hoe de verschillende religies in vrede te laten samenwerken. Dit is zeer wel mogelijk, aangezien de Profeet zelf overeenkomsten met niet-islamieten placht af te sluiten. Handreiking over en weer lijkt me dan ook voornamelijk een kwestie van gewenning.

Ondertussen regeert echter onbegrip en gebrek aan wederzijdse kennis. Islamieten begrijpen niets van onze scheiding van kerk en staat, die wij als een zegen beschouwen en zij als een monstrum.

Het hete hangijzer is dat de islam in Nederland niet geliefd is. De meeste mensen vinden het maar een rare intolerante godsdienst. Als ik de opvatting lees van erkende vetkaarsen van onze nationale verlichting als Jan Blokker, Abram de Swaan of Gerrit Komrij, heb ik niet de minste illusies over het denken van de man in de straat. Over één ding zijn de Marokkanen het gloeiend eens: dat hun godsdienst hier niet serieus genomen wordt. Dit lijkt mij terecht. Affaires als de dodensprong van Salman Rushdie op de trapeze van de shari'a doen er natuurlijk weinig goed aan. Dat hebben we dus aan Khomeini te danken. Desondanks zou het inzicht dat de islam wel degelijk een van de wereldbeschavingen vertegenwoordigt best wat meer ingang mogen vinden. Ik herinner me dat de meeste mensen in mijn omgeving dachten dat door overweldigende lust de bliksem bij me was ingeslagen, toen ik te kennen gaf dat ik moslim was geworden. Welnu, ik vaar er wel bij en ik voel me geen haar minder progressief dan wie dan ook in Nederland.

Het geld dat van overheidswege aan de Marokkanen wordt gespendeerd, lijkt me weggegooid. Van onze hulp komt geen spaan terecht. Ondanks onze pedagogische voorzang - ‘Hoe dankbaar zingt mijn kleine hond’ - blieven de recipiënten het worstevelletje niet. Het is haram, onrein.

Het enige dat ze vragen en steeds gevraagd hebben, willen wij hun weer niet geven, en dat is grootscheepse steun aan de moskee.

Onze opvatting over de moskee is over het algemeen dat het een broedplaats is van achterklap, geroddel over dochters die zonder hoofddoekje achter op de brommer van een ongelovige zijn gesignaleerd, een pleisterplaats voor werkloze en afgekeurde gastarbeiders die geen geld meer hebben om in het koffiehuis te kaarten, en van de weeromstuit hun toevlucht maar weer zoeken bij de Heer der Werelden. Daar geven we ons goede geld niet aan uit!

Intussen verliezen we uit het oog dat de moskee de enige plaats is waar de Marokkaan bereikt kan worden, aangezien de soenna voorschrijft dat de moskee het centrum is van alle communale activiteiten. Dus onderhouden de Marokkanen hun moskeeën zelf. Bij mij in Amsterdam-Noord komt een nieuwe kleine moskee; het is geen uitzondering dat mensen die net het minimumloon verdienen grif duizend gulden hiervoor op tafel leggen.

Hoe cruciaal de positie van de moskee is, blijkt uit het benoemingsbeleid voor imams, dat onder strikte controle staat van de Marokkaanse regering. Het gevolg is dat alle gezag in handen is van mensen die onze taal niet spreken, niets afweten van Nederlandse verhoudingen en dat ook niet willen.

Om dit te veranderen zou een nieuwe generatie imams moeten worden opgeleid, met enerzijds hun wortels in Nederland en anderzijds van een orthodoxie die aanvaardbaar is vanuit het moederland. De overheid zou er wijs aan doen, dacht ik, deze machtspositie te onttrekken aan Marokkaanse exclusiviteit. Maar dit zal wel op ernstig verzet stuiten van de thuisbasis.

Als ons hulpverleningsapparaat met zijn vele mogelijkheden gedekt zou worden door religieuze autoriteit zou dat een enorme stap vooruit zijn.

Dat betekent dat onze opvattingen over de islam dienen te veranderen.

De islam is nu een levenskrachtige boom, waar echter best wat dood hout van kan worden afgeschud. Dit is iets wat de moslims zelf moeten oplossen, een zaak waar ze zich wel degelijk van bewust zijn.

Alles in aanmerking genomen is het een wonder dat het niet nog veel slechter gaat met de Marokkanen. Dit danken zij aan hun veerkracht, die zij ontlenen aan hun geloof. Dat aspect is helaas bijna volledig aan het oog van de Nederlander onttrokken.

We kunnen nog heel wat van elkaar leren.