Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 41]

Het huis te Herve
J.J. Peereboom

Mijn besluit om in mijn eentje een week in mei in ons Huis te Herve door te brengen werd door Felien vernomen met de vanzelfsprekende ongelovigheid die geen nadruk behoeft. Zij had kunnen overwegen dat ik gewoonlijk meer zorg besteed aan de camouflage van uitstapjes met het vriendinnetje; maar zij overweegt niet alles.

Het Huis, dat wij zo nodig met een hoofdletter uitspreken door er een halve seconde de adem voor in te houden, komt van de Belgische kant van mijn moeders familie. Toen wij het vijftien jaar geleden erfden, mijn broer en zuster en ik, wilden wij het verkopen zodra de oude mevrouw die er nog in woonde gestorven zou zijn. Drie jaar later had het gekund, maar wij zijn er niet toe gekomen. Je had het over allerlei aspecten eens moeten worden, wat ons niet makkelijk valt, en het bleek een handig huis te zijn voor kleine vakanties, niet ver van de Ardennen en de Hautes Fagnes. Nu en dan bellen wij elkaar op en vragen: ‘Gaat alles goed en hebben jullie volgende week het Huis nodig?’

Het is het tegendeel van een zonnig vakantie-adres, ook in mei. Het is regenachtige bourgeois van 1900, gelegen buiten het centrum van Herve, vroeger waarschijnlijk met uitzicht op heuvels, nu ingesloten door woonbuurten en industrie. De ommuurde tuin, met gras en onverwoestbare oude struiken, wordt donker gehouden door een reus van een beuk. Het interieur is bruin en steil, aangevuld met rieten stoelen en kindermeubelen in de serre.

Dat ik werkelijk een week alleen wilde zijn was om te kijken of ik het uithield, en of ik de wereld anders kon ervaren dan gewoonlijk. Voordat ik ging, mag je geloof ik zeggen dat ik twintig jaar niet meer dan een uur achter elkaar alleen geweest was, behalve in de auto of slapend in een hotel. Ik heb zo een hoop geld verdiend, en mijzelf overtuigd dat niemand in de maatschappij mijn meerdere is. Er zijn gelijken, en er zijn zelfs hogere inkomens, maar niemand geeft mij nog het gevoel dat ik niet mee kan praten. Vroeger had ik dat. Het is overwonnen.

Alleen zit ik met het sneltreineffect. Dat wil zeggen dat ik af en toe in het voorbijsnellen iets beleef: een luchtje van leer of hout, een gezicht dat even op een ander leek, een herinnering aan iets wat iemand eens zei dat goed geformuleerd klonk, een gewaarwording alsof mij een aangrijpende onthulling te wachten staat over tijd en ruimte - zonder dat er gelegenheid is om te onderzoeken of die ondervindingen iets betekenen en in verband gebracht kunnen worden met elkaar. De vergelijking gaat in zoverre niet op dat de werkelijke sneltreinreiziger ten slotte uitstapt. De overdrachtelijke reist als hij niet oppast levenslang verder. Als hij ooit een rustpauze ziet opdoemen, op een avond wanneer een afspraak niet doorgaat of op een zondagmiddag, bedenkt hij meteen iets anders dat dringend gedaan moet worden. Hij is bang om alleen te blijven en zichzelf onder ogen te moeten zien, zouden sommige mensen zeggen, en het klinkt alsof die de gemoederen doorgronden. Eigenlijk doet er zich geen angst bij voor. Er ligt altijd veel werk, daar gaat het om; en nadenken over het leven is een vak op zichzelf. Peinzen in de ruimte, daar groeit men overheen na zijn studententijd.

Niettemin ging ik in retraite in het Huis, maar bereid om na een dag of twee toe te geven dat het geen zin had, en terug te reizen naar Rotterdam. Het scheelde weinig of ik had die conclusie al bereikt toen ik met mijn koffertje aan de hand de grote voorkamer inkeek. Moest ik daar de luiken gaan openmaken, of kon ik volstaan met het gebruik van een slaapkamer boven en de keuken om te eten? Het prettigste zou zijn om het Huis weer af te sluiten en de nacht door te brengen in een hotel.

Toen heb ik beginselvast gehandeld: luiken geopend, koffer uitgepakt, medegebrachte eetwaren genuttigd, medegebrachte wijn gedronken, medegebracht boek ingekeken. Het boek ging over de Weense schilders van 1910, de Klimts en de Schieles en de Kokoschka's, waar ik het werk een beetje van ken. Ik vond het boeiend, en zo zat ik waarachtig drie uur alleen te lezen. Tegen half twaalf begon ik te geeuwen en stond op om naar bed te gaan, tussen een paar gesteven oude lakens die ik eerst zou moeten opsporen en uitspreiden. ‘Ik lijk wel een dier in het bos,’ zei ik in gedachten. Zonder zeker-

[p. 42]

heid dat het de best mogelijke vergelijking was, drukte ik daar iets wezenlijks mee uit. De drie uur lezen hadden mij niet spiritueler gemaakt maar fysieker. Benen en lichaam en een groot zwaar hoofd, schuifelend door de oude kamer: ik voelde mij een wezen op zichzelf, in plaats van een figuur in de samenleving.

Dat was de zaterdag. Op zondag ging ik een lange wandeling maken in de Fagnes, zoals wij altijd deden wanneer wij er samen waren. 's Middags viel ik in slaap en daarna begon ik de medegebrachte nrc's van vrijdag en zaterdag te lezen. In het restaurant, waar ik de enige gast was want Belgen eten niet buitenshuis op zondagavond, zat ik nog met die van zaterdag en stak informatie op over Rusland en Fiji en Oeganda en de Zuidpool. Ik besefte in meer detail dan anders hoe weinig ik van zulke onderwerpen op de hoogte was en boekte in die zin een winst aan wijsheid.

Die nacht sliep ik lang, dank zij de ontspanning waarschijnlijk en de verandering van lucht. Op maandag maakte ik weer een wandeling in het grote lege land van de Fagnes, en keek rond in Spa en in Verviers. Om vier uur thuisgekomen met twee bevroren maaltijden en wijn bij mij ging ik verder slapen op de sofa in de zitkamer.

Zulke toeristische dagjes zouden mij niet gauw een andere ervaring van de wereld opleveren, maar 's avonds kwam er iets op gang. Ik las een verhaal van J. Bernlef in Doorgaande reizigers, dat ik nog van mijn verjaardag overhad, over een meisje dat ineens heeft moeten constateren dat haar vriend op zichzelf stond, niet meer een deel van haar was. Haar liefde is voorbij, tot haar verbazing en ongenoegen. Terwijl zij daar bij het ontbijt aan zit te denken, hoort zij op de radio een programma waarin luisteraars vertellen waar zij mee bezig zijn. De gedachte aan het meisje verdeeld tussen nu en vroeger, met de fragmenten van andermans ondervindingen over haar uitgestrooid, wekte mij op uit mijn loomheid. Wie gewend is de dag doelmatig te gebruiken verliest zijn belangstelling als hij niets te doen heeft, maar nu raakte ik na jaren ineens geïnteresseerd in het leven zonder werk, voor de beschouwelijkheid.

Dat het ineens gebeurde is niet in alle opzichten waar. Ik had die belangstelling vroeger ook. Als student behoorde ik tot het lezende en denkende deel van de natie; mijn gedachten waren niet op orde, maar ik spotte dagelijks met gemeenplaatsen. Een carrière als academicus of criticus of satirist leek aangewezen. Dat zei men, en ik was het er niet mee oneens, maar op den duur bleek ik te willen handelen, niet contempleren. Bovendien besefte ik dat het enige waarom je nooit zal worden uitgelachen een hoog inkomen is.

Daar heb ik dus voor gekozen, en er is weinig reden om het te betreuren, maar je laat op die manier een deel van jezelf onbewoond of onbenut. Of is dat deel er dan helemaal niet, of verschrompelt het als het onbenut blijft? Moeilijk te zeggen. Wat is er in een mens aanwezig, onverschillig of hij er gebruik van maakt of niet? Zo krijg je de grap van de Ierse boer aan wie ze vroegen: speelt u viool? Ik heb het nooit geprobeerd, antwoordde hij, maar ik denk dat ik het best zou kunnen.

In ieder geval was er bij mij nog iets van het beschouwelijke vermogen over, en ik ging naar bed vervuld van het meisje van Bernlef en andere verdeelde gemoederen, zoals dat van mijzelf tussen Rotterdam en Herve.

Dinsdags kon ik niet terugvinden wat ik voor bijzonders gezien had in deze overpeinzingen, dus reed ik maar weer weg naar de Fagnes. Ik nam mij voor als filosoof te wandelen, nadenkend van het een naar het ander, maar dat bleek te lastig. Wandelen vergt aandacht, om te voorkomen dat je verdwaalt, of verkeerd stapt en je enkel verzwikt, of niets opmerkt van de bomen, de vogels en het veranderende licht. Het enige wat ik mee terugbracht naar Herve was de vraag wat de vroegere bewoners van het Huis voor mensen geweest zouden zijn, begeleid door verwondering dat wij ons daar niet eerder in verdiept hadden. Wij zagen de Belgische familieleden haast nooit en kenden de oudjes in Herve helemaal niet, zo is dat te verklaren of te begrijpen.

Zoekend naar manieren om iets over hen op te sporen dacht ik eerst aan de gemeente; maar zou er niet ergens in het Huis wat liggen, in de kelder bijvoorbeeld? Ik nam mij voor daar te kijken, maar toen ik thuiskwam wist ik iets beters: de kast op de overloop van de eerste verdieping. Ik herinnerde mij dat Felien die eens geopend had en meteen weer dichtgedaan: hij zat vol dingen die zij niet nodig had.

Hoewel mijn nieuwe belangstelling bijna ontmoedigd werd bij de aanblik van wat er in de kast bijeengeperst was, nam ik om te beginnen van een plank op borsthoogte een stapel schoolschriften af, allemaal volgeschreven. Het waren misschien dagboeken, om later eens in te lezen bij lamplicht. Verder: tafellakens, servetten, borden, romans in het Frans en een paar in het Duits, pyjama's, karaffen, een inktpot, en een kop van Beethoven of Schopenhauer of zo iemand -

[p. 43]

niets wat informatie gaf over de mensen, behalve de dagboeken als het dat inderdaad waren, en niets wat tot de verbeelding sprak.

Dat laatste dacht ik, maar de verbeelding is een onberekenbare hersenfunctie, en bij het zien van een gevlekte koperen kindertrompet, waar een koord aan geknoopt was met twee kwasten, verscheen voor mijn innerlijk oog een ongezeglijk jongetje met een helm op, dat er de hele dag tetterend mee door huis en tuin liep. Dat hij ongezeglijk was kon hij niet helpen, als nakomertje van twee overjarige ouders, met drie zusters boven zich, en onder de hoede gesteld van een uitzichtloze kinderjuffrouw die 's avonds bessenlikeur achterover sloeg met de bonne. Hij zou opgroeien tot net zo'n textieldetaillist als zijn vader, en in de Tweede Wereldoorlog het blazoen van de familie besmeuren met voorzichtige collaboratie. Alles wat er aan eigen natuur in hem zat had hij naar buiten geblazen door zijn trompet, met als hoogtepunt de keer toen hij er midden in de nacht het slapende gezin mee opschrikte. Zijn vader, een godvrezend man, droomde dat het Laatste Oordeel gekomen was, en rolde slaapdronken zijn bed uit om te knielen; doe niet zo slap, zei zijn vrouw, c'est Camille qui se moque de nous. Dat was een jaar of zeventig geleden. Camille leeft nog, als weduwnaar op een verzorgingsflat in Verviers, waar hij zich met leeftijdgenoten wijdt aan kaartspel en televisiekijken. En de oude mevrouw van wie zij het huis hebben overgenomen, was dat zijn moeder? Ja inderdaad; of een tante die bij zijn moeder was komen wonen na de dood van zijn vader.

Het leven laat zich in een handomdraai reconstrueren, als er geen historische gegevens in acht te nemen zijn. Later zou het verhaal bijgewerkt kunnen worden aan de hand van de veronderstelde dagboeken. Intussen maakte mijn verbeelding zich meester van een grote witte sjaal. Henri, dit doe je om, de avonden zijn alweer frisser, zei Marthe, de moeder, tegen vader, en de textielhandelaar gehoorzaamde. Hij sloeg de witte sjaal in een x over zijn borstkas en drukte er met zijn kin op, terwijl de vrouw hem in zijn zwarte ulster hielp. Waar wilden zij heen, op een frisse najaarsavond? Familiebezoek, schouwburg? Het is moeilijk te zeggen; zij gingen zelden uit. Wat zij deze keer op het oog hadden is niet meer vast te stellen, want toen Henri de vestibuledeur bereikt had sloeg hij beide handen aan de deurpost en bleef staan. Ik ben er, zei Marthe, we kunnen gaan; maar hij verroerde zich niet. Wat heb je, wat is er? Er kwam geen woord uit hem. Marthe leidde hem schuifelend naar de voorkamer, waar zij hem op de sofa liet neerzinken en de sjaal



en de ulster losmaakte. De bonne werd gebeld en naar boven gestuurd om huismiddeltjes te halen. Toen zij zich omdraaide botste zij bijna tegen Camille, die nu bij zijn vader in de zaak werkte en vaak 's avonds langskwam uit beleefdheid jegens zijn moeder. Vader met gesloten ogen op de sofa; moeder ernaast op één knie, onhoorbaar sprekend en zachtjes kloppend op zijn linkerpols en handpalm die zij vasthield; en in de deur Camille, lang en droog met achterovergekamd haar, uitdrukkingsloos.

Daar hoorden wij in Holland nooit van, al waren wij in de verte familie van hen. Wie weet waar wij zelf mee bezig waren op de najaarsavond in 1950 toen het zich afspeelde. Misschien stonden de straatlantaarns in een lichte mist, en vielen er in de stilte druppels uit bomen. In de herfst meer dan in andere seizoenen doen de avonden denken aan wat er allemaal niet gelukt is en hoe weinig wij ons om elkaar bekommerd hebben. Het is te betreuren voor hen die door onze onverschilligheid gekwetst zijn, en evenzeer voor onszelf omdat wij graag meer gevoeld hadden. Wat een onvolledige wereld, maar de treurigheid werkt troostend, en ik meen te weten dat Henri niet al in 1950 gestorven is. Hij heeft het dus overleefd, wat niet afdoet aan de treurigheid van die avond; tien of twintig jaar langer of korter, het maakt weinig verschil, alles loopt uit op onzichtbare herinnering.

Wat wij ook niet wisten is dat de vrouw, Marthe, eens een tekening gekregen heeft die haar zwager Raymond gemaakt had. Die lag in de kast, opgerold in een elastiekje en vervolgens geplet tegen de achterwand door de boeken en de tafellakens. Het was een schets van een rivier met begroeide heuvels

[p. 44]

aan de overkant, en op de voorgrond een vrouwengestalte onder een hoed met platte rand. In de marge wees een pijl op haar, met erbij de woorden: Voici Marthe en contemplation, vue par Raymond. De rivier leek mij de Maas zoals die dichter bij Frankrijk tussen de heuvels loopt. Daar waren zij met vakantie, Henri en Marthe en Raymond en zijn vrouw; de tekening is de enige expressie die toen gegeven is aan de onuitgesproken emotie tussen haar en haar zwager. Een aantrekkelijke vrouw was zij niet, en op geen enkele manier hartveroverend; maar als ik mij de aandacht voorstel waarmee zij naar Raymond kon kijken, en de ontspanning van haar lippen waar niemand op lette, lijkt zij mij mooier dan een vrouw die aan zulke ervaringen gewend is. De tekening heeft zij na de vakantie zonder er nog naar te kijken opgerold en weggestopt.

Ik zeg dat maar. Al die gebeurtenissen, daar weet ik niets van, maar volgens mij leven de mensen zo, en wie het zich van nabij voorstelt komt tegelijk nader tot andere levens, zoals die van zijn eigen familie en zijn eigen vrienden. Niet dat ik iemand in het bijzonder op het oog had terwijl ik op de bovengang van het Huis neerzat bij de pakken uit de kast en mij afvroeg of het tijd werd om te gaan eten. Ik had geen behoefte aan meer innerlijk gezelschap dan het ene Belgische gezin; zij vertegenwoordigden de mensheid.

Als ik erop doorging zou ik verwarring gesticht hebben in mijn gedachten. Ik hield mij in, en lette alleen op de gewaarwording alsof al de seizoenen en generaties van de wereld zich om mij heen afspeelden, met mij ertussen als één klein figuurtje.

Toen ging de telefoon. ‘Martin, ben jij het? Martin?’ vroeg Felien, alsof het iemand anders had kunnen zijn. ‘Van Drienen belde op dat er protesten en moeilijkheden zijn over die fusie van jullie, of hoe heet het. Of je terug wil bellen, of liever meteen even komen morgenochtend, want er moet gepraat worden zegt hij.’

Jezus nog aan toe! Eén week, en toch alweer... Ze konden best wachten tot maandag.

‘Nee, dat kan niet. Ik heb gezegd dat je nummer geheim was, maar dat je in ieder geval zou bellen.’

‘Het is bij het personeel niet goed gevallen dat Eilweg en jij allebei een kwart miljoen hebben gekregen, en ik moet je zeggen dat de commissarissen begrip hebben voor hun grief,’ zei Jan van Drienen. ‘Daar komt voor ons nog bij dat wij het vervelend vonden om te merken dat je het hele bedrag had afgedekt als fusiekosten.’

‘Er is in de vergadering al een tijd geleden over gesproken dat Eilweg een compensatie zou moeten hebben om zijn verlies aan status te vergoeden, en het lag voor de hand dat ik dan ook zoiets zou krijgen. Om dat aan de grote klok te hangen, ach... Of zou jij dat wel gedaan hebben?’ Martin keek de president-commissaris aan alsof hij voor alle opvattingen openstond.

‘Ik zou om te beginnen geprobeerd hebben het bedrag bescheidener te houden,’ zei Van Drienen. ‘Ik herinner mij niet dat er over vijf ton gesproken werd.’

‘Het lijkt veel als je het vergelijkt met de prijs van een buskaartje. Maar in management...’

‘Zulke dingen ogen niet goed op een ogenblik dat je aankondigt dat veertien mensen moeten afvloeien.’

‘De toekomst van de anderen is des te beter verzekerd.’

‘Het zou aardig geweest zijn om iedereen een extraatje te geven.’

‘Ja... Zij hebben het niet bedacht; niet het risico genomen, en niet alles uitgevoerd, dag en nacht.’

‘Daarom heb jij een hoger salaris. Het staat niet vast dat je iedere keer als je bewijst het waard te zijn een aanvullende beloning moet hebben.’

‘Ben ik de enige die dat argument een beetje hitserig vindt, alsof het in de krant moet om de kleine lezer verontwaardigd te maken? Moet je horen wat de hoge heren doen! Maar als de commissarissen het te erg vinden zal ik mijn ontslag aanbieden.’

‘Het is niet de bedoeling dat je het zo opvat. Ik wil liever je begrip. Het ligt allemaal nog moeilijker doordat het vertrek van Van Uivel bij het personeel twijfel heeft gewekt. Als je zegt: zij hebben er niet dag en nacht aan gewerkt - dat heeft hij juist wel gedaan.’

‘Wij konden niet opschieten op den duur.’

‘Dat heeft iedereen gemerkt. Het komt in zekere zin slecht uit dat hij het vertrouwen genoot van de meeste anderen, die denken dat jij hem weggewerkt hebt om de ruimte te krijgen. Dat zou jij waarschijnlijk anders formuleren, maar we zitten met het resultaat, en dat is dat soms de indruk ontstaat dat jij het bedrijf wil benutten in plaats van erover te waken.’

‘Zulke stemmingen gaan voorbij. Ik heb genoeg andere indrukken gegeven.’

‘Jawel, maar het maakt de bedrijfsgang precair als de stemming zo is, en daar zijn wij als commissarissen medeverantwoordelijk voor. Daarom wil ik je voorstellen dat je die kwart miljoen laat lopen. Het kan discreet gedaan worden, alsof het nooit anders bedoeld geweest is. Die fusiekosten, zeggen

[p. 45]

wij, zijn voor een deel bestemd voor het personeel bijvoorbeeld, en deels voor nakomende vorderingen. Je kan er zelf ook iets van nemen. Ik zou voorstellen vijfentwintigduizend gulden.’

‘En dat wil je ook aan Eilweg aanbieden?’

‘Desnoods mag die wat meer hebben. Een ton lijkt mij het uiterste.’

‘Nou... jullie moeten het maar zeggen.’

‘Wij zouden in onze toeziende functie te kort schieten...’

‘Jajajajaja...’

Na het gesprek met Jan van Drienen werkte Martin nog tot vijf uur op kantoor, voordat hij naar huis ging in Kralingen.

‘Ik dacht dat je al vergeten was dat je hier ook zou komen,’ zei Felien zonder op te kijken toen hij het terras betrad.

‘Je had toch ook bezoek.’

‘Dat is allang weg.’

‘En wat was er zo dringend?’

‘Marian zit in moeilijkheden. Dat vriendje van haar is betrokken bij een troep minder verkwikkelijke lui die een gevecht gehad hebben in een huis in Rotterdam-Zuid waar een dooie bij gevallen is. Waarschijnlijk. Hij is nog niet helemaal dood, maar iedereen is erg gespannen en het vriendje zou willen vluchten maar hij weet niet waarheen. Marian weet ook niet wat hij moet of wat ze zelf moet. Af en toe belt ze op om iets te vertellen.’

Felien was een ontgoochelde, slanke vrouw met strak haar in een knoet en een voorname, informele manier van praten. Zij zweeg zonder de indruk te geven dat zij uitverteld was. ‘Wil jij nog thee?’

‘Nee. Wat moet ik daaraan doen?’

‘Zij is ook jouw dochter.’

‘Wil zij dan iets van ons? Voor zover mij bekend zijn wij de laatsten van wie zij een verstandig woord of een reële bijdrage verwacht.’

‘Dat is natuurlijk niet zo. Je zou haar op kunnen zoeken. Ze voelt zich erg verloren.’

‘Laat ze dan hier komen. Wij hebben haar niet verstoten.’

‘Dat is te veel van haar gevergd.’

‘Als zij de wens te kennen geeft wil ik volgende week wel eens gaan kijken, met gevaar voor lijf en leden. Eerst ga ik terug naar Herve.’

‘En ik?’

‘Jij kan aanhoren wat ze zegt over de telefoon.’

‘Ik voel mij minstens even verloren. Alles wat bij mijn leven hoorde raakt ver van mij af. Vroeger stonden wij met z'n vijven op foto's. Nu kan je beter een foto van mij maken waarop ik in mijn eentje op een grote vlakte sta.’

‘Daar zullen we het volgende week wel weer over hebben.’

‘Dus nu heb je niets te bieden? Nee, je moet natuurlijk terug naar je gezelschap.’

‘Mijn gezelschap is denkbeeldig.’

‘Dat zal wel. Het gezelschap moeten we wegdenken.’

‘Als jij je verbeeldt dat dat meisje daar zit, bel dan haar nummer hier in Rotterdam maar eens op. Het zou niet de eerste keer zijn dat je dat deed.’

Felien keek de tuin in alsof zij met haar gedachten elders verbleef. ‘Flikker op,’ zei zij ten slotte. ‘Ga weg.’

Martin liep het huis door naar zijn auto, die op het cirkelvormige grindpad in de voortuin stond, en vertrok.

Om negen uur op woensdagavond kwam ik terug bij het Huis. Op de eetkamertafel lagen Bernlef en het boek over de Weense schilders, en er stond een bordje met broodkruimels en een mes; boven op de overloop wist ik dat de gang nog bijna versperd was door de inhoud van de kast.

Het was een weerzien, maar ik betwijfelde of ik de stemming van de vorige avond zou hervinden en de familiegeschiedenis kunnen vervolgen. Mijn sneltrein ging langzamer dan gewoonlijk; dat wilde niet zeggen dat hij in kringetjes reed. Bevliegingen komen maar één keer. Later komt er weer een andere bevlieging; nooit dezelfde.

Zo was ik het gewend, maar mijn innerlijke band met het Huis en zijn bewoners bleek niet verbroken. Ik liep naar boven en ontweek de stapels bij de kast, maar opende een deur waarvan ik niet zeker wist wat erachter was, en zag de zoldertrap. Hadden wij daarboven ooit eerder gekeken? Ik herinnerde het mij niet, maar het zou ook weinig indruk gemaakt hebben: een grote houten zolder, uit de tijd dat er zoveel ruimte was in dit soort huizen dat zij zich veroorloofden om een hele bovenverdieping alleen te bouwen als binnenkant van het buitenaanzicht. Soms werd er een kil meidenkamertje in getimmerd, onder een dakraam. Dat was hier ook. Verder stond de ruimte ter beschikking voor pingpong, als de familie daar ooit van gehoord had, en behalve dat noodden onder een van de schuine wanden een paar houten meubels tot onderzoek.

Er was een bed bij en er waren een nette gepolitoerde tafel en een afbladderende keukentafel; maar daarnaast als merkwaardigheden twee zwaar beschadigde leunstoelen. De ene was een houten constructie waarvan de rugleuning vroeger verzet kon worden op inkepingen aan weerszijden; dat ging nu niet meer, want aan de linkerkant waren de spij-

[p. 46]

len die de armleuning steunden kapot, en de rug lag los op de zitting. De andere stoel was een hoge met een fluwelen bekleding op zitting en rug, allebei losgescheurd; die stond op zijn kop, zodat goed te zien was dat van een van de voorpoten alleen een splinterend boveneind resteerde.

Daar wist ik meteen een verklaring voor. Op een avond kort na de oorlog was het Camille te machtig geworden: zijn jeugd onder de harde zusters en de alwetende moeder, zijn leertijd bij de rechtlijnige vader, zijn geschonden aanzien na zijn inschikkelijkheid tegen de Duitsers, zijn afgemeten huwelijk met de dochter van een bevriende familie. Als iemand zijn zelfbeheersing verliest zijn er altijd motieven voor te vinden; bij Camille dringen zij zich op.

Geen wonder dat hij bij een van zijn beleefdheidsbezoeken begon te schreeuwen dat hij niet langer behandeld wenste te worden zoals van jongs af aan gebeurd was, en steeds driftiger werd, terwijl zijn moeder hem probeerde te weerleggen met goede bedoelingen en zijn vader langs hem heenkeek als een schuldige. De verzetbare leunstoel moest eraan geloven: hij trapte de spijltjes aan de linkerkant in elkaar en trok met een kracht die zijn ouders niet van hem kenden de rugleuning los, waarmee hij boven zijn hoofd zwaaide alsof hij hen te lijf wilde. Gelukkig wist hij nog van uiterste grenzen. Hij slingerde de rugleuning naar een zijtafel waar een lamp van afviel en uitging; en hij leefde zich verder uit in trappen tegen de hoge stoel met de beklede zitting.

Toen hij die onbruikbaar had gemaakt dook hij de kamer, maar niet de voordeur uit; hij liep de achtertuin in en ging tegen de reusachtige beuk uithijgen. Daar kwam zijn moeder hem achterna en toonde zich een vrouw die van onder haar steile levenswijze een mensenkennis zonder strafregels kon toepassen. Zij ging bij hem staan en stond toe dat hij zwijgend zijn voorhoofd op haar schouder liet rusten. Henri verscheen ook, maar hij hield stil in de achterdeur, boven aan de treetjes die de tuin in leidden, en keek toe.

Later die avond heeft Camille de twee vernielde stoelen naar de zolder gedragen en tegen de wand geschoven. Hij begreep wel dat ze niet bij de vuilnis gezet mochten worden en heel Herve nieuwsgierig maken naar wat er gebeurd kon zijn.

Arme Camille; arme ouders. Allerlei mensen die wij niet uit zouden kunnen staan als wij in de praktijk met hen te maken hadden, genieten begrip en meeleven als zij in onze verbeelding optreden. Wie zou hen iets durven verwijten bij de gedachte aan de druk waar de sterken de zwakken onder zetten, en de streken die de zwakken op hun beurt tegen de sterken verzinnen? Bovendien voldoen zij niet aan hun eigen verwachtingen, de sterken net zo min als de zwakken. Kijk maar naar mij.

In navolging van Camille ging ik de tuin in en leunde tegen de beuk. Aan de hemel zag ik haast geen licht meer, maar donker wordt het nooit in een stad, ook niet in Herve. Wel was het stil. Belgen zijn rustige mensen 's avonds, behalve op hun bromfietsen, waarvan er af en toe een in het gehoor kwam.

De tuin rook naar hout en nattigheid, en ik nam aan dat de beuk groen afgaf op de bovenmouw van het pak waarin ik uit Rotterdam gekomen was. Ik voelde dat ik mij de mensen in hun geheel kon voorstellen, en niemand onvergeeflijk zou vinden. Daarmee is niet gezegd dat iedereen zijn zin kan krijgen. Dat zou te makkelijk zijn. Het mooie is, en daar werden mijn gedachten door verruimd bij het leunen tegen de beuk, dat wij elkaar messen tussen de ribben willen steken en toch best begrijpen.

Ook Felien is goed te begrijpen, en ik kon mij voorstellen dat zij in Rotterdan aan Herve denkend hetzelfde van mij zou zeggen. Pas als wij op minder dan tien meter van elkaar komen beginnen wij te grommen.

Ik stond als allemansvriend in de eenzaamheid van de nacht. Zeggen ze ook niet van jagers dat die houden van de dieren die zij neerleggen? Wat er over dier en mens aan het licht zou komen bij verder doordenken in die richting liet ik onbekend. Mijn denkproces bleef onvoltooid, zoals de eerste fase van een nieuwe autoweg, die uitloopt in het gras.

In de tuin van Herve liet ik het bij een stemming. Ik sloeg mijn armen om de stam van de beuk, althans om een derde ervan want verder kwam ik niet; en ik legde mijn wang tegen het ruwe hout.

Toen het genoeg geweest was liep ik terug naar de verlichte achterdeur. Het huis leek niet zo onbewoond als anders, maar in de gang was alleen het geluid van mijn stappen te horen, en toen ik bleef staan aan de voet van de trap, mijn ademhaling.