Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 16]

Kijkers en critici
J.J. Peereboom

Er zullen weinig literaire critici en recensenten zijn die nooit gedacht hebben, vooral in beginnende dronkenschap, dat het tijd voor hen werd om de literatuur op orde te brengen (dat wil zeggen, voornamelijk de romanliteratuur; de rest is van later zorg). Weg met de derderangs en tweederangs boekjes die alleen aandacht krijgen omdat de schrijvers ervan ergens vriendjes hebben zitten en omdat de kritiek te mild en slecht belezen is! Alleen het echte goede moet overblijven; dat vereist het belang van de literatuur, net als het belang van de samenleving, die de middelmatigheid is gaan eerbiedigen.

Een kritisch boek van een pagina of honderd zou volstaan, als het nergens omheen praat. De volgende week al zou de criticus er een plan voor kunnen gaan opstellen; maar dan doet hij het toch weer niet, noch de week erna.

Het is in een bepaald opzicht jammer dat zijn boek uitblijft. Andere critici zouden het ermee oneens zijn, en sommigen zouden hun eigen variant schrijven, zodat tenslotte de verwarring van de maatstaven even onoverzichtelijk was als tevoren. Intussen zouden er, als het goed ging, meer argumenten en beginselen geformuleerd zijn dan gewoonlijk. Het intellectuele leven zou er wel bij varen.

Van een andere kant gezien zou al de agressie van kritische beginselen voor niets zijn, en die kant is de kant van de roman. Er zijn wel critici geweest, of critici van critici, die zeiden dat zwaardere kritiek goed zou zijn voor romanschrijvers - misschien omdat zij anders net als slordige scholieren kunnen proberen zich met een Jantje van Leiden van hun werk af te maken; maar zo werkt het niet.

De kritiek is er voor lezers, niet voor schrijvers. Schrijvers staan alleen; de kritiek dient om lezers voor te lichten, om hun voorbeelden te geven van intelligente dingen die ook zij mogen proberen te bedenken over hun lectuur en minder verkwikkelijk, om hun pret te bezorgen wanneer een boek en een auteur de grond in worden gestampt.

Soms zijn kritische stukken onderhoudend en leerzaam. Heel zelden maar laten zij de lezer begrijpen met welke maten er gemeten wordt. Dat komt niet doordat er te weinig geldige criteria voorhanden zijn. Er zijn er integendeel te veel, van woordgebruik en zinsconstructie, via verhaalvorm en persoonsbeschrijving, tot relatie tussen de auteur en zijn fictie, en betekenis van het boek voor ons inzicht in de moderne wereld. Als zij allemaal op hun beurt aan de tekst aangelegd werden zou er een lang en onleesbaar kritisch artikel van komen, met een nog steeds betwistbaar oordeel tot slot want een ander zou ze weer anders toepassen.

De kritiek is geen wetenschap, het is toverkunst. De criticus gooit zijn impressies van het boek in de dampende pot samen met zijn maatstaven, even sluit hij de ogen, en als hij ze opendoet ziet hij in de damp zijn oordeel afgetekend.

De lezer weet dat het zo gaat maar respecteert toch de critici, ook al bereiken zij nooit een consensus. In ieder geval, redeneert hij, hebben die lui meer gelezen dan ik. Zoals een arts meteen kan zeggen: die pijnen in je maag zijn niet zorgwekkend, daar krijg ik iedere dag mensen mee, en ze gaan over - zo kan een belezen criticus verzekeren dat ongegeneerde vrijscènes hem iedere week onder ogen komen en niet langer als bevrijdend worden beschouwd. Zij weten wat er te koop is.

Het literair-kritische leven gaat dus gelijkmatig voort, behalve wanneer van tijd tot tijd een criticus zich opwindt over de slappe tolerantie, of wanneer een lezer zich opwindt, wat ook voorkomt. ‘Die literatuur van nu, zeg eens eerlijk, dat is toch allemaal niks als je het met de grote schrijvers van de vorige eeuw vergelijkt? Ik lees alleen nog biografieën.’

Heeft zo iemand gelijk? Wie zal het zeggen. Geef mijn maatstaven weer eens aan, waar liggen ze, ik had ze gisteren nog. Ach nee, laat ze maar, want de ervaring leert dat als ik ze in een opgewonden stemming rigoureus ga toepassen, dan verliezen ze de boeken uit het oog en worden pure theorie: een filosofie in plaats van een hulpmiddel.

Het onbevredigende is dat de criteria losvast toegepast moeten worden; tenminste

[p. 17]

dat is het onbevredigende voor rigoureuze stemmingen. Het wordt pas aanvaardbaar als wij bedenken wat iedereen weet maar niet vaak in de kritische overwegingen betrekt, dat het lezen van een roman niet in de eerste plaats een kritische werkzaamheid is. In de eerste plaats is het het aanhoren van een verhaal, en erop reageren met verwondering, lachlust, ontsteltenis en wat er nog meer door gewekt wordt. Pas na verloop van een aantal pagina's kunnen wij ons oordelen gaan vormen over de visie van de schrijver op mens en wereld, en over zijn stijl en zijn begrip van verhoudingen. Dan begint de kritische werkzaamheid, maar als die het lezen gaat overheersen wordt de roman een lijk op een snijtafel. Wij moeten blijven kijken wat er gebeurt als kinderen voor het slapen gaan; de kunst van het roman lezen is om door het ene oog alles in ons op te nemen, terwijl wij achter het andere oog zitten te bepalen wat wij ervan vinden.

Kritisch lezen is te prijzen, maar het moet niet overdreven worden, zoals het soms toch wordt. Er zijn critici, professionele en amateurs, die over romans spreken alsof die niet anders zijn dan materiaal voor hun oordeelkunde; trouwens, ook minder extreme critici hebben gewoonlijk weinig meer over een boek te zeggen dan dat het goed is, of niet zo goed. Hoe dan? In welk opzicht? Dat doet er dus niet toe. Hier is een boek dat goed is, zegt de kritiek; dus lees het maar. De hele leeservaring mondt uit één adjectief.

Daar kan tegenovergesteld worden een stukje studie van wat er gebeurt onder het roman-lezen door iemand die geen monomane criticus is. De tekst links komt uit het eerste hoofdstuk van Leon de Winter's Hoffman's Honger, en vertelt over Freddy, een zwaarlijvige Amerikaan, nadat hij van zijn diëtiste gehoord had dat zijn vraatzucht uit zijn hoofd kwam, niet uit zijn maag; rechts reageert de lezer.

[p. 18]

Het had toen magisch geklonken en hij had onnozel geknikt. Hij had zich achter het stuur van zijn Chrysler New Yorker geperst en zich op weg naar het kantoor vanwaaruit hij zijn twaalf wasserettes regeerde afgevraagd wat dan precies die honger in zijn kop teweegbracht. De airconditioning van de auto had koele lucht langs zijn zwetende wangen geblazen. Hij was succesvol en hij hield van Bobby, ze hadden drie fatsoenlijke kinderen opgevoed die goed getrouwd waren, ze bewoonden een mooi huis met zwembad, ze reden in een Chrysler, een Dodge en een Jeep Cherokee, hij was een goed vaderlander en betaalde zijn belastingen en stemde republikeins, maar hij had een onvolkomenheid: hij woog driehonderd vijftig Amerikaanse ponden.

Alles wat hij at bleef aan zijn lijf hangen. En onderweg in zijn Chrysler, met de woorden van de diëtiste nog in zijn oren, turend over de weg die zinderde onder de gloeiende zon van Californië, had hij plotseling bedacht dat hij niet gelukkig was. Deze gedachte bracht hem in verwarring. Hij had de auto naar een parkeerterrein van een K-Market gestuurd en minuten voor zich uitgestaard. ‘Ik ben niet gelukkig,’ mompelde hij ontdaan. Hij had alles maar hij was niet gelukkig.

En meteen voelde hij zich schuldig dat hij zich niet gelukkig noemde. Bobby! - ze zou geschokt zijn als hij haar straks vertelde dat er iets ontbrak. Hij hield niet meer van haar. Of nee, hij hield nog steeds van haar, zeker, net als van hun kinderen en van zijn wasserettes en zijn auto's en huis en twee katten, maar er ontbrak iets. Mijn god, wat ontbrak er dan?

Het was nooit eerder tot hem doorgedrongen dat de dingen zo gecompliceerd waren. Hij wist niet wat hij miste. En daarom had hij honger, concludeerde hij met verpletterende helderheid.

Onwillekeurig bewoog zijn hand naar het contact, maar hij reed niet weg.

Ik weet niet hoe dat model eruitziet.

Twaalf maar? Ja, niet wasmachines: ruimte vol wasmachines. Heel lucratief, maar wat een leven. Wasserettes als venster op de wereld.

(de lezer schraapt zijn keel)

Ongewoon, dat ‘fatsoenlijk’ van een vader over zijn kinderen; heel koel voor een wasserette-eigenaar.

Jaja, republikeins; in kringen waar democraten voor rood doorgaan.

Rekenwerk: one pound = 450 gram, dus 350 is 315 pond, dus 162,5 kilo. Hoe dik zou dat er uitzien?

Aan zijn lijf hangen, of: in zijn lijf zitten?

Misschien toch hangen; al die kwabben.

Wat is toch zinderen? Nog altijd niet opgezocht.

Hoe is een K-Market, bijzonder of alledaags? Ik moet nodig weer eens naar Amerika.

Gestuurd? Hij ging toch zeker zelf mee, haha?

Dit is naar waarheid, het schuldgevoel; te meer omdat de zich ongelukkig noemende de neiging heeft de wereld en zijn naasten de schuld te geven - hoewel zij misschien evenmin gelukkig zijn. Breek mij de gedachten niet open. Doorlezen.

Aardig koel voor een conventionele Amerikaan, die gelijkstelling van Bobby en wasserettes en auto's. Zo zou hij het niet tegen de buren zeggen; maar hij ervaart het.

Zou dat niet beter verblindende kunnen zijn? Ik noem maar iets.

O heel mooi. In zo'n onvoltooid gebaar vereenzelvig ik mij met Freddy; en achter ons gaapt de hele wereld van we-gaan-maar, maar we gaan niet.

[p. 19]

Sommige van zulke opmerkingen onder het lezen zullen benut kunnen worden voor een kritische waardering. Andere dragen daar niets aan bij; die drukken alleen uit wat er in de lezer omgaat omdat hij toevallig zo is, niet omdat hij denkt dat er behoefte bestaat aan zijn opinie. Op den duur, verderop in het boek, zal de kritische lading van de commentaar toenemen, omdat de lezer zich rekenschap geeft niet alleen van wat er staat, ook van het verband met het voorafgaande. Alleen als hij genoeg heeft van het boek zal hij zich voorthaasten zonder verder acht te slaan op de eigenaardigheden ervan en op zijn eigen onzekerheden en associaties; dan let hij alleen nog op de hoofdpunten, als een genadeloze criticus.

Het lijkt misschien, als de opmerkingen van de afwachtende onderzoekende lezer zorgvuldig genoteerd worden, of ze alleen kunnen komen van iemand die er breeduit voor gaat zitten en zichzelf over iedere zin ondervraagt. Dat is niet zo. De meeste opmerkingen zijn in een fractie van een seconde afgewerkt, verder is het niet ongebruikelijk dat een lezer zich nu en dan ontspant en zijn gedachten besteedt aan een bijgedachte.

Er kan in een verslag van een leeservaring zoveel op de voorgrond gezet worden van een boek, en zoveel aan het licht gebracht worden van een lezer, dat het niet gek zou zijn om meer van zulke teksten te publiceren. Hoewel zonder kritische pretentie zullen ze niet altijd zo welgemoed uitvallen als die hierboven over De Winter; soms ook giftig. Sommige zullen neerbuigend doen tegen een auteur; anderen zullen toegeven dat hij hun boven de pet gaat.

Een zo'n boek per jaar zal niet te veel zijn. Het zal met blijdschap ontvangen worden, als het iedere keer welbespraakte lezers confronteert met lezenswaardige teksten. Op de ongeschoolde lezer zal het een animerende werking hebben, want het soort dingen dat daar staat kan hij ook bedenken, in tegenstelling tot de hoge kritische frasen die het monopolie zijn van de deskundigen; en als hij zich aangewend heeft om mee te praten over de literatuur, misschien houdt hij dan nooit meer op.