Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 34]

De taal van de plantage
Over het ontstaan van het Surinaams Creools
Jacques Arends

In 1979 dienden de Amerikaanse taalkundigen Derek Bickerton en Talmy Givón een verzoek in bij de National Science Foundation om subsidie van een experiment, dat tot doel had op kunstmatige wijze een natuurlijke taal te creëren. De proefopzet was als volgt. Kies acht jonge paren, tussen de 18 en 25 jaar oud, waarvan tenminste enkele met kinderen, en zo dat steeds twee paren dezelfde taal spreken. Zorg er bovendien voor dat deze vier talen behoren tot vier verschillende taalfamilies, zodat ze zo weinig mogelijk onderlinge overeenkomsten vertonen. Leer deze proefpersonen een basisvocabulaire van 200 Engelse woorden - maar geen syntaxis en morfologie, dus geen regels voor zins- en woordvorming - en zet ze gedurende een jaar op een onbewoond eiland in de Stille Oceaan. Het idee was dat er in deze situatie op basis van dit Engelse lexicon onder de volwassenen een pidgin zou ontstaan, een rudimentaire contacttaal, waarmee zij met anderen dan hun ‘taalgenoten’ zouden kunnen communiceren. De kinderen zouden in deze relatief korte tijd waarschijnlijk zelfs een begin maken met creolisering, dat wil zeggen het uitbouwen van het pidgin tot een volwaardige natuurlijke, in dit geval creoolse, taal.

Op deze manier zou men heel precies het wordingsproces van een nieuwe taal en de verschillende factoren die daar mogelijk een rol in spelen, kunnen onderzoeken. De factoren waar het hier vooral om gaat, zijn twee oude bekenden uit het debat over de aard van het taalvermogen, namelijk ‘nature’ en ‘nurture’, ofwel aanleg en milieu. Men zou met dit experiment kunnen vaststellen of de syntactische en morfologische structuren van de zo ontstane creoolse taal afgeleid zijn van de vier door de volwassenen in conversatie met hun partner gebruikte moedertalen of niet. Zo niet, dan moeten deze structuren toegeschreven worden aan een aangeboren taalvermogen, dat dan bovendien zo gestructureerd is dat het kinderen in staat stelt bij afwezigheid van een adequate modeltaal zelf een nieuwe ‘moeder’-taal te creëren.

Hoewel in deze tijd een dergelijk experiment onaanvaardbaar wordt geacht - het voorstel werd op ethische gronden afgewezen -, hebben onze voorouders in het nog niet zo verre verleden herhaaldelijk iets vergelijkbaars gedaan, maar op een oneindig veel grotere schaal en behept noch met enig wetenschappelijk streven noch met enige morele scrupule. Ik doel hier op de koloniale plantagesituatie, zoals in het Suriname van na 1650, waar grote aantallen Afrikanen, van verschillende linguïstische herkomst en met waarschijnlijk weinig meer kennis van het Engels dan een paar honderd basiswoorden, zich met elkaar en met hun Britse meesters moesten zien te verstaan. (Suriname was een Engelse kolonie van 1650 tot 1667, toen het bij de Vrede van Breda werd ‘geruild’ voor Nieuw-Amsterdam, het huidige New York).

Alvorens het hier gekozen voorbeeld verder te bespreken, is het nodig enkele van de hier gebruikte termen te definiëren. Een pidgin(taal) is een taal die ontstaat wanneer sprekers van een of meer talen (de substraattalen of kortweg het substraat) gedwongen worden te communiceren in een taal (de superstraat-taal of het superstraat) die ze niet of niet voldoende kennen. Bovendien kunnen ze die taal (in het geval van de Surinaamse plantageslaven het Engels) ook niet echt leren omdat ze daartoe niet in de gelegenheid gesteld worden, bijvoorbeeld doordat het contact met de sprekers van die taal (de Britse plantage-eigenaars) erg beperkt is. Er ontstaat dan een gereduceerde en vereenvoudigde vorm van die taal, te vergelijken met bijvoorbeeld het Italiaans dat sommige Nederlanders tijdens hun vakantie spreken.

Een creoolse taal is een taal die ontstaat wanneer de hierboven geschetste situatie gedurende langere tijd gecontinueerd wordt en de sprekers het pdigin steeds meer als eerste in plaats van als tweede taal gaan gebruiken. Het creools groeit tijdens dit proces (creolisering) uit tot een volwaardige, nieuwe taal met een eigen structuur. Na enige tijd groeit een generatie op die deze creoolse taal als

[p. 35]

moedertaal leert en niet de Afrikaanse taal (of talen) van de ouders. Voorbeelden van creoolse talen zijn het Sranan (vooral gesproken in Paramaribo en omgeving), het Saramaccaans (binnenlanden van Suriname), het Papiamentu (Nederlandse Antillen) en ook het Berbice Nederlands en het Negerhollands, twee (vrijwel) uitgestorven creoolse talen met een van het Nederlands afgeleid lexicon (gesproken in Guyana, respectievelijk op de Maagdeneilanden).

In de Surinaamse plantagekolonie van de zeventiende en achttiende eeuw waren de linguïstische omstandigheden ruwweg als volgt. De Britse, en later de Nederlandse, plantagehouders kenden geen Afrikaanse talen en de Afrikaanse slaven geen Engels of Nederlands; onder beide groepen kenden wellicht enkele een beetje pidgin-Engels of pidgin-Portugees, zoals dat in sommige slavendepots gebruikt werd. Bovendien werden onder de slaven vele verschillende talen gesproken, onderling vaak even weinig verstaanbaar als bijvoorbeeld het Russisch en het Portugees. West-Afrika is een linguïstisch zeer divers gebied, waar bovendien in de koloniale tijd geen supra-regionale eenheidstalen bestonden. Voor de interne communicatie gebruikte iedere stam zijn eigen taal, voor de communicatie met andere stammen was soms een lingua franca (zoals het Hausa) beschikbaar.

Hoewel het deel van Afrika tussen Senegal en Angola tot één grote taalfamilie behoort (die van de Niger-Congo talen), vallen de twee voor de recrutering van Surinaamse slaven belangrijkste gebieden - de huidige staten Ghana, Togo, Benin en Nigeria enerzijds, en Kongo, Zaïre en Angola anderzijds - in taalkundig opzicht uiteen in twee nogal verschillende ‘takken’, namelijk de Kwa-talen aan de ene en de Westelijke Bantutalen aan de andere kant. Zoals blijkt uit historisch onderzoek naar de slavenhandel, betekende dit in het geval van Suriname dat zich ruwweg onder elke drie geïmporteerde slaven twee Kwa-sprekers en één Bantu-spreker bevonden. De taal die iedere individuele Kwa- of Bantu-spreker meebracht, was er echter één uit honderd of meer talen binnen elk van deze takken. Deze complexiteit werd nog vergroot doordat Suriname, zoals veel andere Westindische bezittingen, al vroeg in zijn koloniale geschiedenis een politieke machtswisseling onderging. Bovendien hebben behalve Britse en Nederlandse plantagehouders ook Portugese Joden een belangrijke rol gespeeld in de vroege geschiedenis van Suriname en zijn creoolse talen.

Hoe complex en deels zelfs onachterhaalbaar de hierboven genoemde omstandigheden in Suriname ook geweest mogen zijn, de linguïstische gevolgen ervan zijn in de vorm van zeven creoolse talen nog steeds aanwezig. Behalve het Sranan van de creolen en het Saramaccaans van de Saramaccaanse bosnegers, worden nog vijf creoolse talen in Suriname gesproken, ieder door weer een andere bosnegerstam: het Ndjuka, Boni en Paramaccaans, die tot dezelfde tak als het Sranan behoren, en het Kwinti en Matawai, zustertalen van het Saramaccaans. Deze en andere creoolse talen zijn uiteraard, zoals iedere andere taal, toegankelijk voor taalkundig onderzoek. Na een lange periode (ca. 1860-1960) waarin ze niet alleen als marginale talen werden beschouwd, maar ook de studie ervan (de ‘creolistiek’) als een marginaal onderdeel binnen de taalkunde, is er de laatste decennia sprake van een opmerkelijke bloei in de belangstelling voor deze ‘stiefkinderen’ van de taalwetenschap.

Met name het werk van de Britse-Amerikaanse creolist Derek Bickerton, hoogleraar aan de Universiteit van Hawaii, heeft ertoe bijgedragen dat de creolistiek bezig is zich een plaats in het centrum van de moderne taalwetenschap te verwerven. Sterker nog, waar de vrij spectaculaire theorie van Bickerton onder sommige linguïsten op nogal wat weerstand stuit, heeft ze vooral onder nietlinguïsten, zoals cognitieve psychologen, een zekere opgang gemaakt. Een tijdschrift voor cognitieve psychologie (The Behavioral and Brain Sciences) wijdde enkele jaren geleden een themanummer aan Bickertons theorie, waarin vooral de ‘peer commentaries’ van de niet-linguïsten opvielen door hun bijna naïeve enthousiasme. De scepsis onder collega-linguïsten neemt echter niet weg dat Bickerton er op zijn minst voor een deel verantwoordelijk voor is dat de creolistiek eindelijk de aandacht krijgt die ze verdient.

Het spectaculaire van Bickertons theorie - in wezen het hart van zijn hypothese (de ‘Language Bioprogram Hypothesis’, oftewel LBH) - is, kort gezegd, de idee dat iedere mens geboren wordt met een ‘creoolse grammatica’ in zijn hoofd: het bioprogramma voor taal. Bickerton beweert dat bepaalde kenmerken die typerend zijn voor creoolse talen (zoals het onderscheid tussen gebeurtenissen die een tijdje en gebeurtenissen die één enkel moment duren, of tussen zelfstandige naamwoorden die iets specifieks en die welke iets algemeens aanduiden), in de hersenen zijn ingebouwd, niet alleen in die van sprekers van creoolse talen, maar in die van iedereen.

Het belangrijkste argument van Bickerton voor deze stelling is dat allerlei creoolse

[p. 36]

talen, ongeacht aan welke Europese taal ze hun lexicon hebben ontleend en ongeacht waar, wanneer en hoe ze ontstaan zijn, grote en moeilijk te verklaren structurele overeenkomsten vertonen. Zo is er het verschijnsel dat de in veel creoolse talen voorkomende tempus-, modus- en aspect (TMA)-partikels (die onder andere de grammaticale tijd van het werkwoord aangeven) vrijwel zonder uitzondering in een vaste volgorde voor het werkwoord geplaatst worden, of de betreffende taal zijn woordenschat nu op het Engels, het Frans of het Portugees geënt heeft en of ze nu in het Caraïbisch gebied of in de Indische Oceaan gesproken wordt.

Bickerton gaat ervan uit dat alle kinderen die hun moedertaal gaan leren, zijn uitgerust met een creoolse grammatica. Deze aangeboren grammatica wordt in zijn visie in het merendeel van de taalverwervingssituaties door de omgeving onderdrukt, omdat de meeste talen in de loop der tijd door nog grotendeels onbekende oorzaken (Bickerton noemt met name de invloed van de ‘cultuur’) van het bioprogramma zijn gaan afwijken. Op grond van deze veronderstellingen kan hij ‘verklaren’ hoe het komt dat al die verschillende creoolse talen met die heel verschillende lexicons structureel toch zoveel op elkaar lijken: de grammatica's zijn in zijn opvatting namelijk gedetermineerd door het bioprogramma, dat bij alle eerste generatie-slavenkinderen niet alleen identiek is, maar bovendien ongehinderd opereert, omdat het taalaanbod (het pidgin van de ouders) wegens zijn rudimentaire karakter niet met het bioprogramma interfereert.

Heel belangrijk in dit scenario is dus de veronderstelling dat het taalaanbod aan eerste generatie-sprekers van een creoolse taal ‘defect’ is, dat wil zeggen sterk gereduceerd in vergelijking met het taalaanbod in meer normale taalverwervingssituaties, en dat het gereduceerde pidgin met behulp van het bioprogramma binnen één generatie wordt uitgebouwd tot een creoolse taal. Met andere woorden, bij creolisering wordt het bioprogramma niet onderdrukt en kan dit geheel tot zijn recht komen.

Deze veronderstelling is misschien niet geheel uit de lucht gegrepen, maar ze is nu ook weer niet bepaald uitvoerig onderzocht. In feite kan ze empirisch nauwelijks onderzocht worden, tenzij men het hierboven beschreven experiment zou uitvoeren. Het ontstaan van verreweg de meeste creoolse talen ligt al weer ver achter ons en voorzover er iets van de vroegste geschiedenis te achterhalen is, betreft dat meestal niet de eerste generatie. Bickerton echter was in de gelukkige situatie, in de jaren '70 op Hawaii zowel sprekers van het Hawaiiaans Creools Engels als van het Hawaiiaans Pidgin Engels aan te treffen en als informanten te kunnen gebruiken. Uit de opvallende verschillen die hij tussen beide talen meende waar te nemen (er is nogal wat af te dingen op de methodologie), concludeerde hij dat dit creools in één generatie uit het pidgin ontstaan was, en vervolgens dat dit ook bij alle andere creoolse talen wel het geval zou zijn.

Overigens wordt ook door veel andere creolisten impliciet uitgegaan van de veronderstelling dat creolisering het door de eerste generatie ‘verrijken’ van een pidgintaal is. Empirisch bewijs daarvoor is er echter nauwelijks en zal, voorzover het het verleden betreft, ook nauwelijks te verkrijgen zijn, omdat er geen documenten uit de creoliseringsfase zijn overgeleverd. We weten dus eenvoudig niet hoe het taalaanbod voor de eerste generatie(s) slavenkinderen eruitzag, noch wat die kinderen met dat aanbod deden. Maar juist daarom is het zo belangrijk het historisch-linguïstisch materiaal dat er wel is en dat nog steeds met nieuwe archivale vondsten wordt uitgebreid, te bestuderen.

Dit soort materiaal is zeker voorhanden, hoewel niet teruggaand tot het ontstaan en niet altijd van de gewenste kwaliteit, bijvoorbeeld niet altijd afkomstig van native speakers. Voor het Sranan dateert de oudst bekende tekst (een fragment van enkele bladzijden) van 1718; verder is er een ongedateerd leerboekje, een soort ‘Wat en hoe in het Surinaams?’, dat waarschijnlijk voor het eerst verschenen is in 1740; en er is zelfs een overvloed aan bronnen vanaf ongeveer 1780 als de Herrnhutter zendelingen zich intensief met de taal gaan bezighouden. Het Sranan was tot ver in de negentiende eeuw bezig ingrijpende veranderingen in zijn syntaxis te ondergaan. Het gaat hier niet om veranderingen gedurende een relatief groot aantal generaties die vooral de periferie van het taalsysteem betreffen (zoals fonologie en lexicon), maar om veranderingen die, soms in zeer korte tijd (enkele generaties), een drastische herstructurering van de syntaxis (zoals het copula-systeem, dat wil zeggen structuren die het equivalent van het werkwoord ‘zijn’ bevatten) met zich meebrengen.

Dit alles is moeilijk verenigbaar met Bickertons bioprogramma-hypothese. Waarom immers zou een taal die zo volledig volgens aangeboren, natuurlijke principes is opgebouwd, al na enkele generaties daarvan gaan afwijken? Deze drastische en relatief late veranderingen in de syntaxis van het Sranan passen veel beter in een gradueel model, waar creolisering wordt gezien als een

[p. 37]

proces dat over een aantal generaties zijn beslag krijgt, dat veel meer door volwassen tweede-taalverwervers dan door jonge eerste-taalverwervers wordt uitgevoerd, en dat bovendien het resultaat is van de complexe interactie van een groot aantal, soms zeer moeilijk weegbare factoren, waarvan het aangeboren taalvermogen er slechts één is.

Zo'n model is veel beter in staat de nadrukkelijk in creoolse talen aanwezige substraat-kenmerken (kenmerken die typerend zijn voor de betrokken Westafrikaanse talen) te verantwoorden: deze zijn in dit model immers te verklaren als overdrachtverschijnselen, patronen die bij het leren van een vreemde taal uit de moedertaal worden meegenomen. Bovendien laat een gradueel en multicausaal model, in tegenstelling tot het momentane, monocausale model van Bickerton, ruimte open voor een langdurige stabilisatie. De hierboven aangehaalde veranderingen in het Sranan moeten in dit model dan ook gezien worden als elementen in een langdurige stabilisatieproces, waarin de taal zich, net als een pas gebouwd huis, als het ware nog moet ‘zetten’, nog op zoek is naar zijn vaste vorm.

Behalve de genoemde syntactische veranderingen ondersteunen nog twee andere feiten een graduele opvatting van creolisering. Ten eerste heeft het vroegste Sranan dat wij kennen veel meer het karakter van een pidgin dan van een creoolse taal. Nadere bestudering van het fragment uit 1718 toont aan dat verschillende kenmerken die typerend zijn voor het latere Sranan en voor creoolse talen in het algemeen, zoals een systeem van lidwoorden en van de eerder genoemde TMA-partikels, afwezig zijn. Dit steunt de veronderstelling dat het Sranan rond 1700 nog in een pidgin-fase verkeerde, nog niet volledig ‘uitgecreoliseerd’ was, en dus over een langere periode ontstaan moet zijn. Deze conclusie lijkt bevestigd te worden door het Sranan dat we in het leerboekje van 1740 aantreffen.

[p. 38]

De veronderstelling wordt nog versterkt doordat uit historisch-demografisch onderzoek blijkt dat er voor 1700 vrijwel geen en tot 1750 nauwelijks kinderen op Surinaamse plantages aanwezig waren (hooguit 1 à 2 per plantage). Ten eerste werden er in die periode bijna geen kinderen uit Afrika geïmporteerd. Ten tweede werden er weinig kinderen op de plantages geboren, omdat de vruchtbaarheid sterk afnam door de extreme levensomstandigheden en de beperkte mogelijkheden voor sexuele relaties. Ten derde was de mortaliteit extreem hoog, zowel onder de kinderen als onder de volwassen slaven, waardoor de potentieel vruchtbare periode van de laatsten sterk werd bekort. Bovendien waren de kinderen die geboren werden en in leven bleven hoofdzakelijk mulatten, ‘halfbloeden’ met een zwarte moeder en een blanke vader; dergelijke kinderen werden bij voorkeur tot huisslaven of stadsslaven gemaakt en leerden dus de blanke variant van het Sranan (het zogenaamde ‘Bakratongo’). Ze leverden waarschijnlijk geen bijdrage aan het creoliseringproces van het ‘diepe Sranan’ van de plantages (het zogenaamde ‘Nengretongo’), dat bovendien door de voortdurende aanvoer van zogenoemde ‘Zoutwaternegers’ in contact bleef met de Westafrikaanse substraattalen. Kortom: de kinderen, nodig om een creoliseringsproces à la Bickerton uit te voeren, waren in de eerste 50 à 100 jaar eenvoudig niet op de Surinaamse plantages aanwezig, bioprogramma of geen bioprogramma.

We mogen dus concluderen dat er een uitgebreid arsenaal aan bewijsmateriaal bestaat dat het model van Bickerton in ieder geval voor het Sranan verwerpt. Het aardige is nu dat er de laatste tijd ook steeds meer gegevens over andere creoolse talen boven water komen die een gradueel model ondersteunen. Zo komen Guy Carden en Bill Stewart in een historisch onderzoek van het Haïtiaans Creools Frans tot ongeveer dezelfde conclusies. In een uitvoerig onderzoek van de oudste bronnen van het Guyanese Creole English toont John Rickford aan dat deze taal tot ver in de negentiende eeuw, dat wil zeggen ruim een eeuw na zijn ontstaan, een aantal pidgin-kenmerken bezat. En uit het onderzoek van Gillian Sankoff en haar collega's naar het Tok Pisin (een moeilijk te classificeren overgangsvorm tussen een pidgin en een creoolse taal in Papua-Nieuw-Guinea) was al langer bekend dat het aan het creoliseren is, zonder dat daar kinderen aan te pas komen.

Of het soort bronnenmateriaal dat ik in mijn onderzoek naar het Sranan heb gebruikt, ook voor andere creoolse talen onderzocht zal worden, hangt grotendeels van de creolisten zelf af. Op dit moment is van minstens één andere creoolse taal (het Negerhollands) bekend dat er veel historische bronnen bestaan van zeer hoge kwaliteit, die als het ware liggen te verschimmelen tot iemand ze van de plank haalt. Tot nu toe, echter, heeft de taalkundige gemeenschap er weinig blijk van gegeven dit soort onderzoek in de reguliere taalwetenschap te willen opnemen. Dat is jammer, want nog afgezien van het theoretisch-linguïstisch belang gaat het in dit specifieke geval om Nederlands cultuurgoed, ‘de laatste resten tropisch Nederlands’, die niet alleen vanuit creolistisch oogpunt, maar ook voor de Neerlandistiek van grote waarden zijn.

Literatuur

Jacques Arends, Syntactic Developments in Sranan: Creolization as a Gradual Process. Ongepubl. diss. K.U. Nijmegen 1989.

Jacques Arends, ‘The Behavioral and Brain Sciences’ 7 1984.

Derek Bickerton, ‘Beginnings’. In: Kenneth C. Hill (ed.), The Genesis of Language: 1-22. Ann Arbor 1979.

Derek Bickerton, Roots of Language. Ann Arbor 1981.

Guy Carden & William Stewart, ‘Binding Theory, Bioprogram, and Creolization: Evidence from Haitian Creole’. In: Journal of Pidgin and Creole Languages 3 (1): 1-67.

John Rickford, Dimensions of a Creole Continuum. History, Texts, and Linguistic Analysis of Guyanese Creole. Stanford 1988.

Gillian Sankoff & Penelope Brown, ‘On the Origins of Syntax in Discourse: A Case Study of Tok Pisin Relatives’. In: Language 52 (3): 631-66, 1976.

Gillian Sankoff & Suzanne Laberge, ‘On the Acquisition of Native Speakers by a Language’. In: Davic De-Camp & Ian F. Hancock (eds.), Pidgins and Creoles: Current Trends and Prospects: 73-84. Washington 1973.