Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 21]

De zittingen
Don Bloch

Ik heb besloten over mijn zittingen te schrijven om anderen te helpen. Er zijn misschien mensen voor wie dit idee nieuw en aantrekkelijk is. Of er zijn anderen die ook zoiets doen maar zich er ongemakkelijk bij voelen, een beetje smoezelig. Zittingen is misschien een verkeerd woord. Beter dan alles wat ik anders kan bedenken, maar niet goed. Bijeenkomsten? Te gewoon, te ontwijkend. Conferenties, avondjes, samenkomsten. Zittingen is beslist beter, de formele klank niet onterecht, het rituele.

De zittingen vinden plaats wanneer Joanne, mijn vrouw, een paar uur weg gaat met de kinderen. Niets is ooit voorbereid. Als ik het huis voor mezelf heb, beslis ik ja of nee, ben ik er aan toe. Als het ja is, haal ik de voorwerpen tevoorschijn. Ik draag wat eetkamerstoelen naar de woonkamer, sluit de cirkel, en op elke stoel leg ik een voorwerp dat verbonden is met iemand die mij heel na heeft gestaan. Niet alleen heb ik nooit gepretendeerd religieus te zijn, ik heb een hekel aan godsdienstige mensen. Zonder uitzondering geven ze je het gevoel dat jij medelijden nodig hebt. Ze zijn een plaag voor iedereen, zichzelf inbegrepen. Gelovigen hebben een slechte adem, heb ik gemerkt. Tegen bidden, religieuze diensten en rituelen heb ik niets. Ze vervelen me alleen grenzeloos. Ze -. En toch arrangeer ik hier mijn eigen geheime hocus pocus-zittingen. Zo zal een buitenstaander er vermoedelijk naar kijken. Schudt zijn hoofd, grijnst. Wat moet ik erover zeggen?

Deze laatste jaren was er nauwelijks tijd om op adem te komen tussen de rampen. Het ene ongeluk volgde het andere zo snel dat de pijn nooit ophield. Niet dat ik het gevoel heb dat het lot mij alleen treft. Nee, je zult mij niet horen klagen dat ik het enige slachtoffer ben. Net als oud worden: ik merk het alleen omdat er plotseling zo veel duidelijk jongere mensen om me heen zijn. Overal in de straten, in winkels, op kantoor, in de bioscoop, bij de politie. Het aantal mensen dat ouder is dan ik loopt steeds terug. Omdat we op een lopende band zitten. Wat ik wou zeggen is dat uit mijn gezichtspunt het nieuws alleen maar slecht is. Geboorten, huwelijken, promoties, alle gelukkige dingen van het leven komen druppelsgewijs. Maar voor de rest is het laag water.

Het begon met mijn moeder. Je kon zeggen dat ze pas op haar drieënvijftigste echt begon te leven, toen ze een gek, verrukkelijk kinderverhaal publiceerde. Ook de illustraties had ze zelf gemaakt. Andere verhalen volgden, en zij, moeder, bloeide op. Doodsoorzaak: medische slordigheid. Gecompliceerde leukemie, van het chronische type in de lymphevaten. Als ze op tijd de juiste, gerichte antibiotica had gekregen, was er niets aan de hand geweest. Nu - dood binnen een paar uur, zonder iemand aan haar zijde. Ze -. Genoeg, ik wil de grote lijn niet begraven onder details.

Vervolgens was er Marion, het jongste zusje van mijn vrouw, overreden door een rij-instructeur die bij de lunch te veel gedronken had. Niet dood, maar gereduceerd tot - een loden last. En kort daarna Mary Quense. Ze ging moedig dood, Mary, in veel opzichten voorbeeldig, benijdenswaardig. Tegen leverkanker kun je misschien een tijdje vechten -. Sprankjes hoop tegen beter weten, dan een beroerte en de dammen breken door. Met oudjaar zei ik tegen Joanne dat de zaken alleen maar beter konden worden. Had ik even ongelijk.

In januari stierf Carl Shattuck. In zijn slaap. Geen totale verrassing voor degenen onder ons die zijn drankprobleem kenden, maar het was toch een klap, en doodzonde. Spoedig daarna ging Paul, door meer drank en zeker niet minder, na het verlies van Carl. En maar opbellen, de hele nacht door, met waslijsten vol fatale aandoeningen die de artsen over het hoofd zagen als ze zijn syndroom van symptomen probeerden te verklaren. Zeven flessen wijn per dag kunnen heel wat symptomen oproepen. Een paar schijnbaar heldere perioden in het voorjaar, Paul van de drank, weer helemaal zichzelf, hij schrijft bewonderende artikelen over Carl en knipt uit kranten wat hij denkt dat vrienden interesseert. Dood gevonden in de straat met hoofdletsel. Een crematieceremo-

[p. 22]

nie even aanstootgevend als een slecht gedicht.

En dan Emily, mijn oudste dochter, haar duizeligheid, de vage pijnen. Haar hoofd slaat op hol als een alarmsysteem. Een jaar lang. De ene specialist na de andere, van het kastje naar de muur. Je wilt niet elke dag vragen hoe ze heeft geslapen, hoe ze zich voelt. Alle andere gebeurtenissen van belang verdwijnen geleidelijk maar onherroepelijk naar de achtergrond. En dat zijn maar een paar hoogtepunten uit het afgelopen jaar.

Het nieuwe jaar begon bedriegelijk kalm. Soms, als de telefoon rinkelde, was iemand gewoon verkeerd verbonden. Joanne kneusde haar duim en we lachten ons rot. Met Emily leek het beter te gaan. Toen kwam mijn vader -.

Omstreeks Pasen, een paar dagen daarvoor, belde ik hem dat we met z'n allen een week naar Florida zouden komen. Sinds de dood van mijn moeder was hij een bittere eenzaamheid ingedreven. Hij had nooit van mensen gehouden, hij ontliep ze. Hij zei lachend dat hij begon te praten tegen het televisiescherm. Toen ik hem het goede nieuws wilde vertellen, kreeg ik geen gehoor. Joanne liet me de buren in Century Village bellen en zij vertelden me -. Vader had zichzelf rokend in bed in brand gezet. Precies wat mijn moeder al zo'n dertig jaar had voorspeld. Hij hield ervan om zo te liggen, met een asbak op zijn borst, ‘om na te denken’. Genoeg details.

Vervolgens kon Edith, de oudste zuster van Joanne, die geen kinderen kan krijgen omdat een dokter iets heeft gedaan of iets niet heeft gedaan, toen ze zeventien was, eindelijk een Indiaans meisje uit Columbia adopteren. We waren allemaal op het vliegveld om Edith en Crocker met ‘de buit’ af te halen. Drie jaar lang hadden ze gewacht en gezocht. Het schattigste donkere engeltje dat je ooit hebt gezien. Edith maakte zich bezorgd omdat het meisje wat veel sliep en ging er mee naar de dokter. Ze vertelden haar dat de schildklier van de baby niet werkte. Het kind zou een wandelende idioot worden. Ze onderzoeken baby's daar zo goed ze kunnen voordat de adoptief ouders hen komen halen, maar goed is een relatief begrip. Ze missen de technologie die wij hebben.

Dit keer was het echter vals alarm, Godzijdank. Wij zagen hoe Edith kapot ging, hysterisch om alle pillen die het kind moest slikken om in leven te blijven. Een maand later ontmoette ik Crocker toevallig, hij kwam uit de lift in mijn kantoor in de stad. Hij vertelde dat de eerste diagnose compleet fout was geweest. Hun baby bleek een onschuldig virus te hebben gehad dat binnen enkele dagen vanzelf verdween. Wie kan het Edith kwalijk nemen dat ze te overstuur was om het goede nieuws door te geven? Joanne verdedigde haar zuster natuurlijk. Het was onze eigen schuld, als we eerder op bezoek waren gegaan hadden wij het nieuws al eerder gehoord. (En wat hadden we dan moeten zeggen?)

Soms moet je er zijn, soms kun je beter wegblijven. Ik had in elk geval geen stoel voor de baby gereserveerd bij de zittingen. Ik was dat niet van plan. Hoe triest ook, ze telde niet mee, niet zoals de anderen. Ze zou eigenlijk een ongeluk in de statistiek zijn geweest. Daarvan zijn er te veel om het je persoonlijk aan te trekken. Phil Potter, ‘Uilskuiken’, mijn kamergenoot in Cornell, heeft wel een stoel, gewoonlijk de stoel in de hoek, Joanne, 's leesstoel. Als het tijd is voor de bijeenkomst leg ik er een shawl op, een Schotse ruit die Phil hier twaalf jaar geleden heeft achtergelaten toen we bij de rivier hadden gevoetbald.

Vorige zomer stierf Phil aan aids - opgelopen, vermoedde hij, bij een bloedtransfusie in Zambia toen hij in het Kaoma ziekenhuis lag. Wanneer ik naar mijn werk ga zie ik Phil vaak. Ik bedoel zijn ogen, zijn gestalte. Zijn -.

Ik heb altijd neiging om hardop ‘Uilskuiken’ te roepen. Mijn vader en moeder zijn ook altijd in de stad, niet als echtpaar maar afzonderlijk. Soms zit ik in de bus en dan zou ik zweren dat een van hen net is ingestapt en een kaartje koopt, of de hond uit laat en net doet alsof ze niet merkt dat -. Della Street uit de Perry Masonshow lijkt sprekend op mijn moeder. Dat geverfde haar, de stem, het is eng.

Op de stoel van moeder leg ik haar bril. Ik moest naderhand in het ziekenhuis haar spullen ophalen. Haar bibliotheekboek, een doktersroman die ze bijna uit had. Haar nachtjapon, haarborstel, sloffen, bril. Ze zaten allemaal in een boodschappentas die ik voor vader moest ophalen bij de afdeling Gevonden Voorwerpen.

Aangezien bijna alles van vader is verbrand, inclusief onze familiefoto's, leg ik gewoon een overhemd dat ik hem ooit heb gegeven op de stoel. Het hemd paste hem niet goed aan de hals dus zes jaar later gaf hij het terug. Hij had nooit genoeg kleren. Moeder drong er altijd op aan dat hij iets moest gaan kopen, maar hij vond het leuk om dingen aan mij te geven - meestal spullen waarin ik niet dood gezien wou worden. Ik geloof echt dat hij niet meer wist dat ik hem dat hemd eigenlijk voor zijn verjaardag had gegeven.

Wij hebben drie stukken die Mary Quense heeft gemaakt voordat ze beroemd werd en

[p. 23]

haar werk onbetaalbaar werd. Wat ik bij voorkeur op haar stoel leg is een stuk keramiek - een meisje in een slaapzak. Ongeveer dertig centimeter lang. Het glazuur op het gezicht werkte niet zoals Mary wilde, nu lijkt het alsof de ogen van het meisje over haar wangen rollen. Mary gaf het aan Joanne omdat ze het gewoon niet kon opbrengen om het stuk te slaan - en dat moest ze doen om haar reputatie hoog te houden. Mary was ook heel open met ons over haar sterven, tot het laatste moment toe. Heel moedig, heel blaséhaast. Ze praatte over kanker, over haar kansen, op een heel natuurlijke, onbetrokken manier. Over hoe de wereld zonder haar verder zou gaan - met een veerkracht en gebrek aan wrok die ik niet voor mogelijk had gehouden als ik haar niet gezien en gehoord had. Met een aantal vrienden deden we om beurten boodschappen en kookten we voor Mary. Toch hield ze ons op het allerlaatst af. Of eigenlijk keerde ze in zichzelf - net zoals de tepel van Phil naar binnen groeide, alleen bij Mary was het haar geest. Ik doel op het echte einde, de laatste achtenveertig uur. Kort daarvoor vertelde ze me dat ze een zetje van iemand nodig had om over de muur te komen.

Vel over been, een asgrauw gezicht, een veel te grote bril voor dat muizengezichtje, en toch nog grappen maken. Stillevens. Een ongelofelijke levenswil. Ontkiemende sterrekers in de keukenkast op vochtig papier.

De bietensapcocktails. Het geschreeuw tegen Melida omdat ze haar oefenhalfuurtje op de harp niet vol maakte. En de laatste achtenveertig uur liet ze ons in de steek en stierf alleen, diep teruggetrokken in haar eigen zelf. Soms ga ik voor een zitting naar Mary's stoel en trek die even naar voren. Stompzinnig, maar dan voel ik mij beter.

Op Marion was ik altijd en eeuwig een beetje verliefd. Volgzamer dan Joanne, sneller tevreden te stellen en daarom misschien

[p. 24]

aardiger. En gedurende al die zwarte maanden dat Joanne weigerde mij te zien, was Marion mijn rots in de branding. ‘Ze zal heus de goede beslissing nemen, vertrouw daar op’. Ik ging vaak direct uit mijn werk naar Marion, at daar, en staarde naar buiten in het oneindige.

Na mijn huwelijk zagen wij elkaar zelden, maar ik wist dat zij er was als ik haar nodig had. Nog altijd als ik remmen hoor piepen, of ik zie een kind dat van de stoep dreigt te rennen, zie ik hoe Marion in de lucht wordt gesmeten en voel ik hoe de klap van de botsing mijn lichaam verkreukelt. Joanne heeft nooit veel emotie laten blijken na het ongeluk van haar zuster. Ik begrijp dat. Als ze eraan toegeeft, zou ze kapot gaan aan verdriet. Laat één schreeuw toe en je weet niet wat het einde zal zijn.

Natuurlijk lopen de beelden soms door elkaar heen, als ik kijk hoe Joanne haar toast besmeert of wanneer ze lacht aan de telefoon. De zusters lijken niet sprekend op elkaar, maar uit bepaalde gezichtshoeken of door bepaalde manieren van bewegen of praten, zouden ze tweelingen kunnen zijn. Op de stoel van Marion leg ik de felicitatiebrief die ze schreef bij de geboorte van ons eerste kind. Ik heb die uit de prullemand naast het bureau van Joanne gered. Marion leeft nog, zeker, maar in zo'n toestand dat -. Joanne gaat vaak naar het ziekenhuis. Zit uren naast het bed, lezend, of met een hand op de koele huid van Marion. Joanne let op dat er geen kreukels komen in de zijde waarop Marion ligt. Soms maakt ze Marions gezicht op. Aanvankelijk verwachtte ik bezwaren dat Marion al aanwezig was bij de zittingen, maar tot nu toe zijn de anderen buitengewoon tolerant geweest.

Overigens kan ik zeggen dat ik verder niet -, ik probeer om de zittingen niet bizar te maken. Ik maak alleen koffie voor mezelf. Als ik soms hardop praat - ach, dat lijkt in die situatie minder vreemd dan dat ik alle woorden in mijn kop opsluit. Maar meestal luister ik. De mensen van wie ik hou zijn daar, niet als geesten of spoken. De kamer vult zich met hun nabijheid. Doorgaans zijn de zittingen veel levendiger en diepgaander dan de avonden die Joanne en ik in dezelfde kamer met vrienden of familie doorbrengen. Minder voorspelbaar.

Ik wil niet de indruk geven dat ik ze op een of andere manier oproep. De eerste keer dat

[p. 25]

het gebeurde was ik alleen thuis en ik zette de televisie uit, bij uitzondering bereid om de stilte te trotseren. En zo trof ik ze aan. Hun verschijningen en geuren, hun kuchjes en bewegingen, verstolen blikken. Geen kaarsen, geen toverformules - het enige wat ik moet doen om een zitting te organiseren is de stoelen in een kring zetten, ik wrijf in mijn ogen, haal mijn vingers door mijn haar en als ik opkijk zit de kamer vol. Als ik de moeite heb genomen om voorwerpen op de stoelen te leggen dan is het alleen om af en toe de schikking te veranderen, de boel door elkaar te gooien. De deelnemers kunnen zo goed met elkaar opschieten. Niet dat ze tijdens hun leven zo veel met elkaar te maken hadden. Ik twijfel er aan of Phil Mary ook maar één keer heeft ontmoet. Of Carl en Paul mijn ouders, om maar iets te noemen.

Mijn moeder en vader lijken speciaal op te bloeien tijdens de bijeenkomsten. Ze spreken en denken nu voor zichzelf, zonder de knellende banden van een lang huwelijk. En op een prachtige manier lijken ze ook leeftijdloos, niet gevangen in een bepaald moment. Mijn moeder ziet er soms jonger uit dan ik haar ooit had kunnen kennen. Ik zie soms in een flits wat voor een soort man mijn vader was toen ze hem ontmoette, voordat hij veranderde, en verbitterd raakte. En Mary - rijper, verstandiger, zoals ze zou worden, of had kunnen worden, als ze tot een wijze ouderdom had doorgeleefd. Tijdens de zittingen glijd ik zelf in en uit de vele gezichten en lichamen die ik ben geweest, of zal zijn. Die nemen even bezit van me. We praten over alles wat je maar kunt bedenken. Microwave ovens, sex bij damestennis, bidden, de kansen op vrede in het Midden-Oosten - is anti-zionisme noodzakelijkerwijs anti-semitisme. Teenagers en verdovende middelen, de krankzinnige prijzen voor een Van Gogh. Het praten gaat zo gemakkelijk, zonder die rompslomp met drankjes. Al dat inschenken en nog eens inschenken, het aansteken van sigaretten. En er is geen tegen elkaar opbieden ook. Dat is het mooie.

Niet dat alle zittingen zo gladjes verlopen. Soms valt er een loodzware stilte. We moeten leren om daar mee om te gaan, er naar te luisteren. Ons te concentreren op de betekenis van een verscheurende stilte. Van tijd tot tijd wordt er door elkaar gekletst. Ik raak de draad kwijt, het geluid zwelt aan. Dan ga ik naar de keuken om een verse kop koffie te halen en als ik terug kom, is de bijeenkomst gekalmeerd. En soms heb ik het gevoel dat ik ze nu pas goed leer kennen. We leren elkaar nu pas kennen, in alle rust. En als op een avond iemand niet komt opdagen - laten we zeggen als Marion, of Mary, iets beters te doen had dan hier langs te komen - dan zou ik me niet beledigd voelen.

In feite, toen het erop leek dat Emily er bovenop zou komen raakte ik een paar maanden in een depressie, tot ik voor mijzelf wilde erkennen hoe zeer ik me was gaan verheugen om haar op de zittingen te ontmoeten. Ik was zelfs zo ver gegaan dat ik een talisman zocht, een voorwerp om op haar stoel te zetten. Ik was bang dat ze door haar herstel weer een vreemde voor mij zou worden, te vitaal om grijpbaar te zijn. Die ervaring zette mij diep aan het denken over de bijeenkomsten, over de voors en tegens, mijn eigen motieven. Ook daardoor heb ik besloten om de zaak niet langer voor mij te houden. In elk geval ben ik in staat geweest mezelf gerust te stellen dat ik de zittingen niet houd in de hoop dat als ik dood ben, Joanne of de kinderen of dan nog levende oude vrienden soortgelijke zittingen voor mij zullen houden. En ik besef ook dat als er een storm opsteekt die alle stukken van het bord blaast, de wereld ons niet zou missen. Ons gezelschap - we zijn vervangbaar, zonder meer. Buiten onze nauwe cirkel laten ons leven en onze dood geen rimpelingen na. Toch zijn de zittingen doordrenkt van een gevoel van perspectief. De benauwdheid en kleinheid van onze eigen belangrijkheid doen er op dat moment eigenlijk niet toe. Bevrijd van onze ego's zijn wij deel van grotere bestemming - alsof wij samen in de zitting een molecule vormen, een bouwsteen in een groter, zinvol organisme. Misschien. Is het eigenlijk zo vreemd, zo droevig dat ik mij - soms - dichter bij de doden voel staan dan bij de levenden? Ze zijn zo lang deel van mijzelf geweest. Hoe vaak kunnen wij ons hart schenken, of een vriend door en door leren kennen? Moet de dood dan een abrupt eind maken aan deze diepe, onderaardse banden? Moeten we -. Moeten we alleen in het geheim - of in dromen - contact houden, zonder onze behoeften voor onszelf te durven erkennen?

Ik heb geen idee hoe lang de zittingen zullen doorgaan. We zullen wel zien. Als we de zitting verdagen is het altijd omdat ik de auto van Joanne hoor keren beneden aan het begin van Wildwood Drive. Ik zet de stoelen terug in de eetkamer. Zet de televisie aan. Verzamel de voorwerpen en doe ze op de plank in de gangkast. Niemand kan volhouden dat ik ze verberg. Mijn moeders bril. Het viyella hemd van mijn vader. De das van Phil. De aardige brief van Marion. Het beeldje van een slapend meisje van Marion. De pressiepapier in de vorm van de Oude Noordkerk van Carl. Paul's boek over tatouagesalons.

(Vert. W. Woltz)