Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 33]

Eindjournaal 1990
J.J. Peereboom

In de Beethovenstraat werd het Amsterdamse publiek aangemoedigd tot laatste kerstuitgaven door een Dixieland Band die er bekend is van andere feestelijke gelegenheden. Toen ik met de hond aan de lijn de krant ging kopen versperden de zes muzikanten bijna de toegang tot de Bruna-winkel, maar ik nam hun niets kwalijk want zij speelden Way Down Yonder in New Orleans alsof Schilperoort nog leefde. Dat is wat anders dan onze eigentijdse zanikpotten met gitaren. Twee kleine meisjes in dikke jassen en mutsen vonden het ook zo leuk dat zij erbij in de rondte huppelden op het trottoir, vervuld van de stemming van de muziek en zonder aandacht voor de maat.

Van de overkant, met mijn krant onder de arm, keek ik nog een keer naar ze om, maar het heeft geen zin om een belevenis uit te rekken dus ik liep verder de zijstraat in. Het was mooi geweest, door de samenkomst van de herinnering aan dat nummer gespeeld door Benny Carter, waar een jongen in mijn klas de plaat van had, met het hartige kopergeschal onder de regenlucht, de dansende meisjes op hun eigen maat en de hond die niet luisterde, alleen snuffelde.

De muziek liep af toen ik het net nog kon horen, om de hoek in de Van Eyckstraat; en zij begonnen niet meteen aan het volgende.

Er moeten in de afgelopen zestig jaar kerstdagen geweest zijn met vrachten sneeuw op de daken van onze huisjes, maar ik heb er geen herinnering aan.

Mijn karakteristieke kerstdagen zijn zoals die van 1990, bewolkt en regenachtig, of iets kouder met een mistige nevel. Denk aan wandelingen in Richmond Park, of is het één wandeling in het bijzonder die ik mij herinner, een jaar of dertig geleden: volgegeten aan de kerstlunch, nek in jaskraag, potig stappend over het stugge gras, met de bosjes pas opdoemend van honderd meter weg, een auto of twee op de knarsende sintels van een parkeerplaats, de hoge flats buiten het park onzichtbaar in de nevel, en het kleurloze daglicht dat om vier uur donkerder werd; daarbij een stemming waarin het tijdsverloop tijdelijk stilgezet was, op een dag die zich in niets wilde onderscheiden van kerstmis in vorige jaren.

De traditie laat zich minder gelden in Amsterdam-zuid maar ook hier is de tijd stilgezet op de twee kleurloze zondagen midden in de week, wanneer alle winkels dicht zijn, zelfs de tijdschriftenhandel, een enkel echtpaar uit wandelen gaat bij gebrek aan beter en achter bovenramen hier en daar een rood kaarsje brandt.

Ik ken twee lijnen van levensverwachtingen. de ene is de gebogen lijn, die bij de geboorte beneden begint en omhoog loopt tot ongeveer het vijf-en-twintigste jaar, waarna de afdaling begint als het niet al eerder is. Een gemiddelde levensduur van vijftig jaar wordt dan gelijk verdeeld tussen opkomst en afgang. Nu in de laatste honderd jaar de levensduur met ongeveer de helft verlengd is wordt de afgang een stuk langer: op zichzelf al vijftig, met het laatste stuk ervan beneveld door de Alzheimer.

Wie de vijf-en-twintig bereikt heeft moet dus niet denken dat hij er nog beter op kan worden, ook al zou hij aanzien en rijkdommen winnen. Hij is zijn hoogtepunt voorbij, en na zijn vijftigste, hoe kan dat uitgedrukt zonder wreedheid? Hij is zijn hoogtepunt een heel eind voorbij; hij mag blij zijn als hij nog niet hoorbaar in de war begint te raken.

Toch blijf ik zelfs over de zestig de andere lijn onderscheiden. Dat is de stijgende volgens welke ik al die jaren heb zitten lezen en denken en afwijzen niet alleen om bij te blijven maar om steeds meer van het leven aan te kunnen en onder woorden te brengen. In mijn laatste uur zal ik dan mogen zeggen, ik heb mijzelf vervuld, of beter nog, de omzittenden zullen het gedempt van mij zeggen, en denken dat ik het niet hoor.

Het besef van de gebogen lijn is het realistische, en als ik mij niet lekker voel vermoed ik al gauw: dit is hem, de afdaling; maar een paar uur later gaat het weer beter.

Terwijl hier aan de Noordzee een vochtige wind de laatste herfstbladeren over de trottoirs schuift, wachten in de woestijn de legers op de chemische en nucleaire oorlog

[p. 34]

met Saddam Hussein.

Een jaar geleden zag de wereld er ontspannen uit, doordat de Oosteuropeanen niet langer slachtoffer wilden zijn. Nu is hij dubbel explosief, en als de aanval op Saddam uitblijft hebben wij nog geen reden voor voldoening, want bij het onderhandelen zou hij ruimte krijgen om zijn positie in het Midden-Oosten te versterken. Het beste zou zijn dat hij weggehaald wordt als een koningin uit een wespennest, maar dat gaat niet.

Zes maanden lang heeft bijna de hele wereld met hem verkeerd in een toestand van phoney war, zoals het in 1939 heette toen Hitler niet op gang kwam. De oorlog is deze keer niet verklaard en de diplomaten en journalisten werken door, maar de vijandigheid zonder geweld brengt een vreemde stemming teweeg, alsof wij een ongenoemde ziekte onder de leden hebben.

Niet dat wij ons lang verwonderen over vreemde stemmingen. Wij zijn van alles gewend, en halen onze schouders op wanneer Saddam het rechtsgevoel van de V.N. negeert. Moreel overwicht bestaat niet, en militair overwicht zelden, te oordelen naar vroegere pogingen onder Amerikaanse leiding om de internationale verhoudingen te beheersen.

Overal behalve in Bagdad spreken deskundigen en opiniemakers honderd uit over de oorlogskansen en de consequenties; in Irak spreekt alleen de leider. Op geen van beide manieren wordt de toekomst zichtbaar.

Ik probeer te beschrijven hoe de stemming nu is om hem volgend jaar te vergelijken met de stemming dan. Het gaat moeilijk. Beleven wij iets bijzonders? Op sommige dagen haalt Saddam niet eens de voorpagina's. Een vooruitzicht is maar een vooruitzicht.

Niet heel bijzonder dan: alleen zo vreemd dat het andermans wereld lijkt.

Een kerstonderzoek van Gallup wijst uit dat de meeste Britten geloven dat God bestaat maar dat er nog meer zijn dan tien jaar geleden, toen het vorige onderzoek gedaan werd, die hem geen invloed gunnen op hun gedrag.

Geestelijken en leden van de Engelse Kerk proberen nog eens te verklaren hoe het komt. De grappigste vond ik een socioloog in Oxford die zei dat de kerk iedere week dezelfde boodschap brengt terwijl de moderne mens telkens iets anders wil. There is a premium on novelty.

De ware verklaring is natuurlijk een andere, namelijk dat in ons geëlectrificeerde leven het besef van de dood...

Nee, wees wijzer en begin er niet aan. Verklaringen vereisen altijd verdere verklaringen, toelichtingen en beperkende bepalingen, totdat de werkelijkheid niet meer te onderscheiden is, en nog altijd onverklaard.

Ik betreur het dat wij niet meer naar de kerk willen. Het hoorde zo te zijn dat wij iedere zondagmorgen en op de avonden voor Pasen en Kerstmis bij het luiden van de klokken ons verzamelden onder de hoge torens, voor bezinning op de betekenis van ons bestaan. Het staat nog altijd aardig als anderen ter kerke gaan, want het zijn er te weinig, en de gebouwen worden van de hand gedaan.

Ik kan mij voorstellen dat er lekeprekers zullen opstaan voor wie de gebouwen weer vollopen, doordat zij ons besef prikkelen van leven en dood, van onrecht en verdriet en eenzaamheid; en doordat zij onze ontsteltenis erover zo menswaardig maken dat wij alles durven, en elkaar verwonderd aanzien.

Intussen zitten wij met zeventien procent die zich niet ongelovig noemt, twee op de zeven die betekenis hechten en zes op de vijf die een vermoeden koesteren. Van mij mogen ze ophouden met die onderzoeken.

In een fragment uit The Fifth Queen van Ford Madox Ford, geciteerd in het boek over hem van Alan Judd, duwt Thomas Cromwell, de minister van Hendrik VIII, een brandende houtsplinter die uit de haard gesprongen is met zijn voet terug in het vuur. Iedere lezer weet hoe dat voelt, zegt Judd; en ik dacht aan haardvuren waarvan ik de warmte zelf gevoeld heb.

Er was er een in Laren, in het oude dorpshuis dat een schijn van landhuis aannam als de blokken vlam vatten in de bakstenen aanleg door de vorige eigenaar. Er is een brede schouw, met zware natuurstenen in het midden om het vuur te beperken, in het huis in de Ardèche; en als ik bij Kingston logeerde strooide ik 's avonds as en sintels uit de asla op het smalle kolenvuur, om het 's nachts door te laten smeulen waarna het 's ochtends opgerakeld werd.

Haardvuren helpen bij het nadenken en het uitpraten, wordt er gezegd. Dat is niet mijn ervaring. Zij leiden af, doordat zij telkens verzorging verlangen en doordat zij met hun flakkeren en gloeien de aandacht naar zichzelf toehalen. Lezen en nadenken zijn beter gediend met een doodse radiator.

Wel roept vuur leven op in de verbeelding. Zodra ik aan een haardvuur denk zijn er gezichten omheen, onregelmatig verlicht want electriciteit hebben ze niet, of laten ze uit. Dan gaat de deur open in een donkere hoek, en god weet wie wij daar kunnen onderscheiden, een dienstmaagd of een huilend kind, een landloper of een ontzinde vrouw. Nog wordt er niets gezegd. Het verhaal kan

[p. 35]

alle kanten op; hier begint het.

En haardvuur is niet eens nodig. Een lucifer doet al wonderen, aangestreken in een kamer waar even tevoren niemand leek te zijn. Nu is er een gezicht, met een spitse neus en donkere ogen die nog niet opkijken.

Als ik de verlammende schrik overwin en het lampje naast het bed aanknip blijkt er inderdaad niemand te zijn. Wel ligt er, onverklaard, een half afgebrande lucifer op het kleed.

Laat maar. Alleen in Engeland houden ze van zulke verhalen.

Nu ik de een na de ander een groot aantal Nederlandstalige romans lees sta ik versteld van de vele geslachtsdaden die er beschreven worden. Ik hoor soms zeggen dat de Belgen nog altijd ingetogen zijn, gehoorzaam op school en beheerst later; maar het blijkt dat die er ook raad mee weten.

Vroeger ging het vaak over de kerk, en de moeite die het jongeren kostte om zich uit de wurggreep ervan los te maken; nu lees ik meer over pikken en kutten, indringen en zuigen, en broeken naast het bed.

De verbeelding wint er niet bij. De kunst van het romanschrijven is om ervaringen die alledaags lijken zo te combineren met andere ervaringen en met herinneringen en nasleep dat zij veelbetekenend worden. Daardoor ontstaat een verbeeldingswereld waarin de

[p. 36]

onsamenhangende werkelijkheid een gedaante aanneemt.

De geslachtdaad is zo geconcentreerd op zichzelf dat er haast geen ruimte overblijft voor de verbeelding. Als een stijve pik en een natte kut elkaar ontmoeten wordt de ervaring enkelvoudig, altijd hetzelfde, en bijna alle lezers weten ervan.

Dat er nooit ruimte is voor de verbeelding staat niet vast. De geslachtsdaad kan gecombineerd worden met andere ervaringen. Denk aan een man en een vrouw in een omhelzing omdat de avond anders te vroeg afgelopen zou zijn, bij stormachtige wind in een tentje dat ieder ogenblik op hen neer kan zakken, terwijl hij bovendien je ne regrette rien dat in het café gespeeld werd niet uit zijn hoofd kan zetten en zij zich tevergeefs probeert voor te stellen hoe hij er uitziet.

Daar moet een verbeeldingswereld voor opgeroepen worden, maar zo ingewikkeld is de eigentijdse roman niet. Net als met het ouderwetse zoenen in de films van Hollywood, waar ik ook al bezwaar tegen maakte, hebben de literaire geslachtsdaden een moraliserende strekking. Het zoenen vertolkte de overwinning van de ware liefde, altijd heerlijk; het neuken is de overwinning van de ware vrijheid, altijd triomfantelijk. Bijgedachten zijn tegen de regels.

Het enige wat er achteraf voor het oude zoenen gezegd kan worden is dat het meestal pas aan het slot kwam. De vrije sex loopt het hele verhaal door.

Op zoek naar een Noordhollands landschap verzeild geraakt in het projekt Purmernoord of noord-Purmer kan ik niet nalaten te mopperen. Waar twee jaar geleden nog de koeien schreden brullen nu de vrachtauto's met bouwstoffen voor honderden huisjes en een supermarkt. De hele Randstad wordt volgebouwd, en ook in de vredige provincies ten oosten ervan dringen de aannemers op. Nog enkele tientallen jaren en het is hier het Singapore van Europa: de stadstaat aan de Noordzee.

Dit gemopper verheft zich niet tot het peil van kritiek, want wat moeten de mensen die in die huisjes willen wonen anders? Zij zijn er, en willen ondergebracht worden; zij weigeren om zoals vroeger de achterkamers van hun ouders te benutten.

Wel vraag ik mij soms af of ik mijn tijd vooruit ben en later vereerd zal worden in plaats van uitgelachen voor het idee dat de mensheid kleiner kan. Het zou hoewel politiek moeilijk, genetisch best uitvoerbaar zijn om ons per generatie tien procent korter te maken. In tien generaties zouden wij gedaald zijn tot een gemiddelde hoogte van zestig centimeter, en omdat wij driedimensionaal geslonken waren hadden wij dan maar eenzevenentwintigste van ons volume over.

Dat is nog altijd twee keer zo groot, en acht keer het volume van de mensen van Swift's Lilliput, die in andere opzichten net als wij waren. Desgewenst konden wij verder slinken. De ruimtewinst zou steeds meer veranderingen geven, en wij zouden genoegen nemen met bescheiden hapjes. Wie erover nadenkt moet toegeven dat wij onnodig veel lichaamsgewicht meezeulen in onze huidige gestaltes; en kleine dieren zijn vaak slimmer dan grote, daar hoeven wij het niet om te laten.

Toch wordt er nog niet aan gewerkt.

Was het verkeerd om niet naar de begrafenis van R.R. te gaan, alleen te schrijven en op te bellen in plaats van een reis te verzetten? Ik heb er een onrustig gevoel van overgehouden, alsof de dood heilig is en het leven ervoor moet wijken. Redenerend zou ik zeggen, probeer liever minder tekort te schieten

[p. 37]

tegen de levenden; laat de doden zich...

Om iets goed te maken wilde ik het graf opzoeken voordat het bekleed is met steen. Dan zou ik makkelijker dan later haar stem kunnen horen: ‘Zo ben jij daar ook nog; je had het zeker druk.’ Niet dat anders haar geluid al verloren zou zijn, want ik hoef maar naar mijn oren te luisteren en daar is het weer; maar ik zou er minder recht op hebben.

Opsporing op Zorgvlied is niet ieders werk. De hond mocht mee mits aangelijnd; hij voelde zich onnodig kortgehouden en sleurde ons schoksgewijs over de paden langs de grijze stenen tot wij ongeveer het punt bereikt leken te hebben dat op het kaartje van het kantoor was aangegeven met een potloodkras. Er zijn zoveel identieke krullen en cirkels in het padenplan, en de volgorde van de nummering op de graflijsten lijkt zo grillig, dat wij zonder overtuiging bleven rondzwerven en telkens terugkeerden op hetzelfde punt waar het niet was. Er liggen nog heel wat bloemen, had de man in het kantoor gezegd. Dit hier dan? Dat? Nee, het waren er te weinig voor heel wat, en de nummering van de aangrenzende graven klopte niet.

De exploratie zal opnieuw ondernomen moeten worden, met nog eens vragen op het kantoor, en zorgvuldiger tellen van de cirkels en de krullen. ‘Natuurlijk ben je te laat. Ik zou verbaasd geweest zijn als je op tijd gekomen was.’ Haar stem bleef bijna tot het laatst zo bewegelijk en onbedreigd dat een vreemde aan de telefoon nooit gedacht zou hebben dat zij al jaren met pijn in een electrisch karretje reed; en zo klinkt zij na.

Wanneer ik de hond aan de lijn gehad heb en ik laat hem los op de grasberm langs de kade snelt hij met zijn kop vooruitgestoken weg naar de waterkant, als iemand die het druk heeft en zich niet wil laten afleiden.

Er waren op school jongens die al dat air aannamen. Dan lachten wij ze uit, en opnieuw toen zij het als student deden. Daarna hebben wij ze leren aanvaarden voor wat zij zijn, want wij hebben nu allemaal onze gewichtigheid.

Alleen als het bruin-en-witte dier het doet voel ik weer de neiging om te spotten. Moet je die stoere zien! zou ik zeggen: doe niet zo belangrijk, ik lach me rot, terwijl je niets anders te doen hebt dan luchtjes ruiken.

Even later als ik hem bij mij roep om de straat over te steken naar huis en hij komt berustend naast mij staan, bedenk ik dat het niet aangaat om hem minder recht toe te kennen op een drukke dag dan onszelf. Hij heeft

[p. 38]

geen taak, dat is waar; maar hij moet zijn levensjaren benutten, en hij raakt veel tijd kwijt slapend op een kussen.

Dan ben ik blij dat ik niet gelachen heb.

Leeghoofdig fietsend door Amsterdam ken ik nog steeds de dagdroom waarin ik een aanzienlijke cricketer ben. Ik sta aan het wicket als batsman van gevorderde leeftijd, hoewel niet zo gevorderd als in de werkelijkheid, en geniet bewondering voor mijn weerstand tegen de ongenadige Westindische bowlers, die bouncers gooien waar vele tegenstanders kneuzingen en breuken van hebben opgelopen.

Het duurt niet lang of een hoog opspringende bal treft mij op de schouder en ik dans krimpend van pijn weg van het wicket, met mijn bat tegen mijn middel geklemd.

Ik ben dan precies het jongetje dat in het denkbeeldige vuurgevecht met zijn vriendjes de rol van slachtoffer speelt: twee handen aan zijn ribbenkast slaat, zijn hoofd in de nek legt en hijgend achteruit hinkt tot dat hij zich op de grond laat vallen waar hij heen en weer rolt.

Dat gaat niet over, alleen fiets ik uitgestreken verder.

J.B. die net binnenkwam toen ik ging schrijven was het niet met mij eens dat het idee van de grote liefde verloren raakt. Zij gaf een voorbeeld van een vrouw die een man nagereisd is tot in Spanje en van een andere die in een vergadering zat vergrauwd door liefdesverdriet; zij denkt niet dat de overweldigende emotie geslonken is tot het probleem van condoom of geen condoom.

Wel werden wij het erover eens dat de grote liefde als literair thema terrein verloren heeft; en ook dat de overweldigende emotie zich nog hevig laat kennen zo niet in de proloog dan in de epiloog, bij de scheiding.

In ieder geval is de rol van de liefde in de verbeelding kleiner geworden, hoeveel kleiner, daar kunnen wij het over hebben.

Met de dood lijkt iets dergelijks gebeurd te zijn. De tijd ligt nog in het geheugen toen die beantwoord werd met zwarte pakken, sluiers en trage passen. Nu staan de begrafenisgangers in geruite kleding te lachen boven hun kopjes koffie net als in de schouwburg. De dood van anderen is minder aangrijpend geworden, behalve als zij huisgenoten zijn van wie wij het gezelschap zullen missen; en de dood van onszelf ziet er ook niet uit als iets heel bijzonders, of zou dat van onze stemming afhangen?

Zowel liefde als dood lijken alledaagser. Zij zijn gewoon geworden; heel gewoon. Wat er niet op het eerste gezicht mee te maken heeft maar zich laat vergelijken is dat ook de rest van de wereld gewoon is: Rusland, China, Afrika, woestijnen en eilanden en polen, overal rijden dezelfde soort luitjes dezelfde automerken en kijken televisie.

Zouden onze voorouders vlugger bewogen levens geleid hebben, honderd jaar geleden toen zij elkaar aanbaden uit de eenzaamheid, huiverden voor de dood en droomden over geheime verten?

Nee, dat toch niet; ook zij moesten hun eigen verbeelding opstoken.

Nauwelijks had ik in de krant gelezen van de dood van Ed van der Elsken die een voorkeur had voor mensen aan de zelfkant van de samenleving, of wij gingen de oudejaarsavond doorbrengen bij de P's in hun nieuwe Gooise huis. Het is klein, zeggen zij, en zij hebben een hoop dingen weg moeten doen; maar er zijn verscheidene kamers beneden, waarvan er een zo onderverdeeld is dat hij uit verschillende gezichtspunten telkens een andere lijkt, en dan spreken wij nog niet van boven. Hoeveel dingen zij ook hebben weggedaan, er is van alles over, staand en liggend en hangend en zittend in die verschillende kamers, weldadig belicht. Als zij het huis met inboedel vermaakten aan de samenleving en volgende generaties kwamen kijken, zouden die zich er het goede leven van 1991 kunnen voorstellen; misschien ook onze oudejaarsavond.

Alleen bestaat in deze tijd van het jaar, na een maand overheersing van de kadootjescultuur, het gevaar dat de dingen ons beginnen in te sluiten. Dan gaan de gedachten uit naar een harde kamer waar wij op matrassen zouden zitten praten, met onze handen om onze warme kopjes. Wij worden toch geen welgedane baffen langzamerhand? Dertig jaar geleden was dat moreel niet toelaatbaar, en nog steeds niet, al zijn de grondslagen van de waardering verschoven nu de Russen en de Oostduitsers kapitalist willen worden. Wij weten nog heel goed wat Van der Elsken bedoelde als hij zei dat zijn soort mensen nooit op de Apollolaan kwamen behalve als melkboer of vuilnisman. Aan de Apollolaan wonen de baffen; en wij wonen er dichtbij.

Onzin: de echte Apollinische klassen staan ver boven ons. Wij zijn alleen welgedaan in de zin dat wij teveel eten in zo'n maand, en voortdurend aan goederen denken. Een mens z'n leven zou geschreven kunnen worden uitgebeeld niet in wat hij deed en zei maar in wat hij kocht en kreeg. Georges Perec heeft zoiets gedaan, maar de Hollandse versie zou gezelliger zijn. Het is onvoorstelbaar hoe een lezer zich zou voelen die dat boek net uit had.