Hollands Maandblad. Jaargang 1991 (518-529)

[p. 10]

Alle kiezers zweven
Peter Schat

Op 18 november 1990 hielden Peter Schat en Marjanne Sint in de Beurs te Amsterdam een lezing over Socialisme en cultuur. Hieronder de tekst van hun beider voordracht.

Toen Bert Poll mij enige tijd geleden opbelde om te vragen of ik aan deze bijeenkomst wilde meedoen, zei ik dat ik dat wel wilde, maar van het onderwerp ‘Socialisme en cultuur’ geen verstand had. Na zijn aandringen vroeg ik of hij mij dan niet een eindje op weg kon helpen met wat literatuur en zo. Hij antwoordde heel karakteristiek dat ik veel beter op eigen kracht aan de slag kon gaan en gewoon moest zeggen wat ik op m'n hart had. Toch vond ik enige tijd later zijn boekje Een dienstreis voor burgers in de bus, met een aardige opdracht erin. Het zijn de laatste woorden van hem die ik bezit en die ik koester. Ik had dat boekje meegenomen op een reis naar Boedapest. Het heeft mij zeer gemotiveerd, en tegelijkertijd mijn besef van onwetendheid ernstig vergroot. Ook dat is typisch een Bert Poll-effect. Nu staat hier een grote lege stoel.

Toen aan Albert Einstein, in wat zijn laatste interview zou blijken te zijn, gevraagd werd hoe het toch kwam dat de mens wel in staat was de atoomkrachten te beheersen maar er maar niet in slaagde de wereld op orde te brengen, antwoordde hij dat politiek ook zoveel moeilijker is dan wetenschap. Een dergelijke ‘Bescheidenheit aus Bescheid wissen’ is tamelijk zeldzaam; het gemak waarmee intellectuelen voor de meest uiteenlopende politieke problemen hun pas- en persklare antwoorden uit de mouw schudden is vaak verbluffend. Maar aan de andere kant hoeft niemand zich door een beroepspoliticus de mond te laten snoeren, of door een wetenschapper, of door wie dan ook. In Einsteins poppenhuis geeft Rudy Kousbroek in dit verband een bruikbaar advies, dat ook op de politiek kan slaan. ‘De weg, of zo men wil strategie, die een leek kan volgen in zo'n geval is de nederige onwetendheid: hoe zit het met die en die kwestie? Ik ben maar een leek en als ik domme vragen stel moet het voor u met uw veel grotere kennis eenvoudig zijn mij terecht te wijzen. Maieutiek, verloskunde, noemde Socrates deze methode.’

Nodig zijn dus een paar goede verloskundige vragen. Want wat kan er bedoeld worden met ‘socialisme en cultuur’? Ik neem aan toch geen tegenstelling. Bert Poll definieert cultuur als ‘het geheel van omgangsvormen en wereldbeelden’, en in die zin is socialisme, als ideaal van een solidaire samenleving, een culturele creatie. Het onderwerp klinkt dan nogal tautologisch, nogal hulpeloos. Of zou het begrip cultuur moeten worden versmald tot kunst? ‘Socialisme en kunst’, ‘het engagement van de kunstenaar’, ‘de maatschappelijke relevantie van kunst’ - zou het de bedoeling zijn die gerimpelde winkeldochters uit voorbije discussies weer op te vrijen? Daar lusten de honden geen brood meer van, dunkt mij. Of moet ik in het onderwerp een ondertoon horen van grote verlegenheid met de gebeurtenissen van het vorige jaar, waardoor de ware omvang van de ramp van het ‘reëel bestaande socialisme’ langzamerhand tot ons door begint te dringen? Dat wat Karel van het Reve onze ‘collaboratie zonder bezetting’ noemt. Onze halfhartige hoop op een ‘socialisme met een menselijk gezicht’, een eigenaardige uitdrukking, die suggereert dat er ook een on-menselijk socialisme mogelijk is. Toen ik in Boedapest een dierbare Poolse vriend, die als jood in Warschau niet alleen de nazi's maar ook de stalinisten overleefd had, vroeg wat hij van dat reëel bestaande socialisme zou willen overhouden, antwoordde hij zonder aarzelen: ‘De droom’.

Die droom van een rechtvaardige wereld, van een leven in waarheid, schoonheid en goedheid, dat ideaal van vrijheid-gelijkheidbroederschap, is echter geen socialistisch monopolie; ook christenen en liberalen dromen daarvan, al heel wat langer trouwens. Hoe komt het dan dat wij iedere keer weer

[p. 11]

wakker worden in een reëel bestaande nachtmerrie? Had Calvijn dan toch gelijk, die vond dat de mens slecht was ‘en geneigd tot alle kwaad’? En had Marx dus ongelijk, die zonder enig wetenschappelijk bewijs zijn ‘wetenschappelijk socialisme’ baseerde op de aanname dat de mens goed is? Maar volgens mij is de mens niet goed of slecht, hooguit is hij niet goed bij z'n hoofd. Letterlijk, daar wil ik het straks over hebben.

Zo blijkt de weg naar de hel steeds weer geplaveid te zijn met goede voornemens. Maar geen politicus zal hieruit afleiden dat de weg naar de hemel dan geplaveid moet zijn met slechte voornemens, dat staat in geen enkel partijprogramma. Integendeel. Ook mevrouw Sint wil het goede, zij wil ‘nieuwe inhoud geven aan het ideaal van gemeenschapsvorming’, zij wil ‘investeren in beschaving’ - steeds weer dat supervernieuwde wasmiddel. Zou het niet beter zijn eerst eens te praten over de vergissingen in de samenstelling van het oude wasmiddel? Als voorzitter van de Partij van de Arbeid heeft mevrouw Sint niet alleen een schitterend ideaal geërfd maar ook een paar kolossale blunders, en het is politiek niet mogelijk alleen maar de krenten uit de pap te pikken, de ‘leuke dingen voor links’, men is nu eenmaal gedwongen de hele erfenis te aanvaarden, inclusief de schulden en vergissingen. Vergissen is menselijk. Een politiek-met-een-menselijk-gezicht zou allereerst vergissingen onder ogen moeten zien. Kousbroek schrijft: ‘Ieder kenproces berust op het inzicht dat men van zijn fouten leert. Iemand die altijd gelijk wil hebben is iemand die zich eigenlijk niet voor de waarheid interesseert.’

Waarom gebeurt dat zo weinig in de politiek? Waarom wordt er steeds weer een wissel getrokken op onze inderdaad verbazend korte geheugens? Toen vorig jaar de Muur viel herinnerde alleen een witte raaf zich nog dat een PvdA-voorzitter die ‘een historische noodzaak’ had genoemd. Maar niemand vond het nodig zich te excuseren. En, om wat dichter bij huis te blijven, toen die gedrochtelijke Stopera er eenmaal stond en iedereen alleen nog maar over het ‘Stoperadebâcle’ sprak, herinnerde niemand zich meer de ernstige waarschuwingen en de vervloekingen die over de maquette waren uitgestort. Iedereen bleef in z'n warme wethouderszeteltje zitten totdat de koude douche van de verkiezingsuitslag hem eruit spoelde. Maar nergens een spoor van spijt. Zijn onze politici dan allemaal te vroeg van de moederborst genomen stakkers, behept met een overdosis narcisme, die hun verhindert fouten te erkennen? Vaak lijkt het er inderdaad op dat zij veel meer geïnteresseerd zijn in het sturen en manipuleren van de liefdesstromen van het volk dan het beheersen van de geldstromen, wat van oudsher toch hun eerste taak is. Toen Van Agt als minister-president gevraagd werd of hij het een leuke baan vond antwoordde hij pertinent ontkennend. Maar de ruime aandacht van de media voor zijn persoon vond hij heerlijk en tegen alle ongerief opwegend. Veel politici hebben een bijna

[p. 12]

dwangmatige behoefte zich regelmatig schoon te wassen in de ezelinnenmelk van het ‘bain publique’. Macht maakt de mens snel vuil. Bij het binnentreden in het dodenrijk woog de god Osiris het hart van de pasgestorven farao - het moest licht zijn, onbezwaard, onschuldig aan het bloed dat hij vergoten had. Keizer Augustus en zijn vrouw Julia waren met niets zo druk bezig als met hun godwording, want die zou hen voor altijd schoonwassen van hun bloedige misdaden - als roze babietjes wilden zij de eeuwigheid in. En ook Nixon besteedt al jaren al zijn geld aan het museum van zijn onschuld, aan het wegwassen van Watergate, want parelwit wil hij in de geschiedenisboekjes komen waarboven jongens in schoolbankjes hun machtsdroompjes dromen.

Dit onmenselijke en fatale gebrek aan vergissingsvermogen van de machthebbers heeft alles te maken met de nog goeddeels barbaarse en bloedige politieke cultuur waarbinnen zij moeten opereren. Die cultuur wordt, zeker op wereldschaal, nog steeds gekenmerkt door een fanatieke demonisering van de tegenstander. Nog steeds trekken politici, of het nu clericalen, of liberalen of socialisten zijn, in een oeroude reflex ten strijde tegen het Kwaad. Of het nu tegen de ‘klassevijand’ is of tegen een ‘evil empire’, het Kwaad zal met wortel en tak moeten worden uitgeroeid. Al die schitterende idealen zijn in feite oorlogsverklaringen, Thanatos-dansen - socialismo o muerte! Zelfs het prachtige pacifisme is meestal oorlogsbevorderend, zoals Lenin en Hitler en Stalin en Mao heel goed wisten, en zoals nu weer Saddam Hussein heel goed weet.

Tegen dit alles hebben wij maar één wapen: de democratie, de principiële bescherming van de politieke tegenstander. Alle politieke stromingen die zich van dit principe afkeerden hebben gefaald - nationalisme, fascisme, communisme en religieus fundamentalisme zijn als traumatische vergissingen voorgoed in het collectieve geheugen opgenomen, in die zin is de geschiedenis ten einde en heeft Fukuyama gelijk. Drie hoofdstromingen zijn de haven van de democratie binnengelopen: het clericalisme (of traditionalisme, zo men wil), het liberalisme, en het socialisme. Elk van die drie hebben wij ooit als alleenheerser gekend, als was het om aan te tonen dat hun misdaden tegen de menselijkheid niet voor elkaar onderdoen. Alleen wanneer zij elkaar binnen een democratische rechtsstaat in evenwicht houden wordt hun moordlust bedwongen. Het doet er dan niet zoveel toe wie er feitelijk aan de macht zijn, de kerkelijken, de liberalen of de socialisten, als er maar steeds één of twee groepen in de oppositie zijn. Alleen dan is er kans op stabiliteit en een redelijk leefbaar politiek klimaat, op de afwezigheid van oorlog - gelukkig niet op het einde van alle conflicten, zoals de utopisten dromen.

Niet de strijd tussen Goed en Kwaad bepaalt ons lot, maar het vinden van een evenwicht. In dit verband zou ik willen wijzen op de ideeën van de Amerikaanse neuroloog Paul D. MacLean, die in ons land ook door Piet Vroon zijn uitgewerkt en verbreid (zie De tranen van de krokodil). Volgens Mac-Lean zijn er in de evolutie van ons centrale zenuwstelsel drie min of meer zelfstandig opererende breinen tot ontwikkeling gekomen: het oudste centrale deel (het zogenaamde ‘reptielenbrein’); het vroege zoogdierenbrein (het ‘lymbische systeem’); en het jongste deel, het menselijk brein (de ‘neo cortex’). ‘In the course of evolution the brain has acquired three drivers, all seated up front and all of three different minds’, schrijft MacLean (A Mind of Three Minds - Educating the Triune Brain). Het fascinerende aan dit concept is die driedimensionale sturing van ons doen en laten - als een van de drie chauffeurs er met ons vandoor gaat verongelukt de wagen. Volgens Piet Vroon is er in de loop van de evolutie met de coördinatie tussen die chauffeurs een en ander misgegaan. De mens is niet goed bij zijn hoofd.

U begrijpt intussen waar ik naar toe wil: ons neurologisch zelfbestuur kan een model zijn voor het zelfbestuur van de maatschappij. De rol van het reptielenbrien, dat de angsten, de driften, en de mythische oerbeelden bevat, is weggelegd voor de clericalen; het lymbische middenveld, met z'n onberekenbare emoties, is voor de liberalen; en het menselijke, het verbale en analytische deel is voor de socialisten. Zo wordt ook meteen duidelijk waarom het socialisme altijd zo'n schrale voedingsbodem voor de kunsten is geweest, want de kunst graaft dieper dan de neo cortex.

Daarmee ben ik aan het eind van mijn verhaal. De conclusie is duidelijk: geen van de drie stromingen in het paradijs van de politieke vrede heeft op zichzelf gelijk, alleen gezamenlijk hebben ze dat. Dit betekent dat alle kiezers zweven. Eindelijk komen de vrije kiezers van de grond los. Zwevend boven de politieke markt zien zij de standwerkers hun nederige arbeid verrichten in dienst van de samenleving. Het is belangrijk werk, zoals voedsel en geld en onderdak belangrijk zijn, maar het is niet het belangwekkendste werk, het is geen wetenschap, of kunst, of religie. Maar wie zijn kraam en het land goed verzorgt, krijgt het beste wat een kiezer in huis heeft: zijn stem.