Hollands Maandblad. Jaargang 1986 (458-469)

[p. 22]

James Joyce Ulysses
Erik Bindervoet en Robbert-Jan Henkes

Meneer Joyce bouwt een huis. Kijk! Daar staan de muren al. Het zijn de muren van de keuken en van de huiskamer. Daar bovenop komen de slaapkamers en de badkamer. Daar bovenop komt het dak met de zolder. Meneer Joyce maakt het gezellig. Kijk! Daar staat de paraplubak al. Nu maar wachten op de visite, denkt meneer Joyce. Maar o o, het huis heeft geen deur! Niemand kan naar binnen. De mensen drukken hun neuzen plat tegen de ramen. Wat nu? dunkt meneer Joyce. Hij krijgt een idee. Weet jij al wat hij gaat doen? Ja... hij haalt al zijn ladders uit de kelder. Dan klimt hij op het dak. Hij laat de ladders voorzichtig zakken. Zo kan de visite het dak op klimmen. Kwam alles toch nog goed. De thuisblijvers hadden wederom eens ongelijk gekregen. (Einde)

Uit dit recente voorbeeld van een merkwaardig essay over James Joyce is het volgende af te leiden. Lectuur over literatuur heeft wel iets weg van een zeker slag kinderboeken: men vertelt een verhaaltje, maar het gaat erom dat de lezertjes leren lezen. Letter voor letter (niet te veel tegelijk) worden ze mee gevoerd in het mysterieuze Rijk van het Alfabet waar de Diepere Bedoeling regeert (brrr) en waar er Tussen De Regels Door wordt gelezen (ooaoaarglglgl). In het bos dwalen brandende paarden, ontslurfde olifanten en een enkele houthakker in corset en jarretelles. Allen in het gezelschap van lichtgevende wolken tropische vlinders. Maar daar hebben de lezertjes allang geen oog meer voor. Ze zijn geheel in de macht van de Diepere Bedoeling, of erger nog, ze zitten te kniezen op een rotspunt. Zo wees Amerikaans onderzoek uit, dat kennis omtrent James Joyce bij ruim 40% van de onderzochte groep acht- tot veertienjarigen zich beperkte tot het feit dat er over die man kinderboekenkasten vol waren geschreven; Joyce, dat is een moeilijke schrijver, scoorde ook erg hoog (een kleine 35%). 17% daarvan wist ook te melden dat Joyce zo vernieuwend had gewerkt, wat mooi opwoog tegen het percentage ondervraagden dat dacht dat het om Joyce Davenport ging (6%). Nettoresultaat is dat het CDA er iets op vooruit gaat en dat het werk van Joyce gewoon... niet gelezen wordt! (De guitige sticker ‘Ik heb Ulysses helemaal gelezen’ bleek in alle vier van de ons bekende vijf gevallen alleen betrekking te hebben op de guitige sticker van die naam zelf.)

Hoe dit te verklaren? Waarom schiet die bibelebonse kinderboekenberg over James Joyce blijkbaar zijn doel zo voorbij? Hoe en waarom zinkt James Joyce langzaam weg in een drijfzand van educatieve goede bedoelingen? (‘Vragen, vragen. Weg ermee!’)

Laten we beginnen met het doel van de esseejistische lectuur zelf: wie wil leren lezen beginne met een letter, wie Ulysses wil lezen beginne met lectuur over Ulysses, nietwaar? Ook de esseejisten houden zich hier aan de stelregel: niet te veel tegelijk. De hoek van inval dient zo klein mogelijk te blijven. Zoals het kenmerk, de voorwaarde voor het educatieve kinderboek een beperking in letters is, zo is kenmerk en voorwaarde voor een essay beperking in aspecten, soms tot ter getale één, alles om verwarring, duisternis of onvolledigheid te voorkomen. Zoiets als de vorige zin: ze beperkt zich tot één aspect, namelijk het zich beperken tot aspecten, en behandelt dit aspect uitputtend. Een prachtessay. Passen we dit toe op bijvoorbeeld Ulysses, dan kan men zijn meesterschap in beperking aantonen door zich uit te leven op een stilistische eigenaardigheid, een filosofische premisse (zogeheten achterliggende gedachte), autobiografische aanknopingspunten, een hoofdstuk, de titel, een zin, of zelfs op een met betekenissystemen omzwachteld leesteken. Er is maar één Ulysses, maar er blijken ontelbare manieren te bestaan om Ulysses te leren lezen. Om het imaginaire titelkabinet van dr. Gerrit Komrij enigszins te complementeren, hebben we ook maar eens een paar titels verzonnen van boeken, die hadden kunnen of nog zouden moeten worden geschreven. Alles feestelijk, geenszins bedoeld om de achtenswaardige joyceaanse wetenschap te ridiculiseren of zelfs maar te kwetsen:

[p. 23]

-	Joyce's use of past and pluperfect tense and its influence on contemporary Irish literature.
-	The safeguarding of his poor creations: the mystic veil of James Joyce.
-	Food Jim liked. The collected recipes of Nora Joyce.
-	Ulysse différentialiste. (Préface d'Antoin Bourgeois).
-	Submarine Joyce. An inquiry into the deeper structure of Bloom's having a bath in the Lotus-eaters episode.
-	The perverted comma in Ulysses. (Quantificated Joyce, volume VI)
-	Joyce and merciless little girls.
-	28 aquarellen, Ulysses achterna. (hout op snee).
-	Gedachten over de diachronische en de synchronische analyse van het joyceaans taalgebruik.
-	Nietzsche, Joyce und Sacher-Masoch. Die Folgen der Abwesentheit eines eindeutigen Einfallswinkels. Stephen Dedalus betrachtet wie ein selbst-quälender Übermensch.
-	Zang en dans in Dubliners. Met uitklapbare notenbalken en danspassen.
-	The Volta Cinema. Fiction and fact in Finnegans Wake concerning some conventional ways of looking at things that have ugly little brown legs and a sort of cap they wear in the Irish overseasdeveloping army. With an afterbirth by Anthony Burgess.
-	Bloom's prototypetjes. De ongedelgde schuld van James Joyce aan de werkelijkheid. Geautoriseerde vertaling door Barbara van Kooten. Voor de radio bewerkt door Kees van Kooten, Wim de Bie en Henk van Ulsen.

En dit is nog maar het topje van de ijsberg! Je kan het zo gek niet bedenken of een ijverige detailhandelaar zou er zijn hart en ziel aan kunnen opofferen. Een heerlijke hobby: Zondagmiddag langs de slootkant, lekker Ulysses uitvlooien. Uit het overdadige aantal detailhandelaren, hobbyïsten, uitvlooiers, of hoe ze ook heten, blijkt al dat hun educationele principes er allang niet meer toe doen. Leren lezen kàn alleen al blijkens de overdaad niet meer het doel zijn. Het heeft er alle schijn van dat daarentegen hun hobby het grootste goed is, zodat Ulysses weer een mythe wordt, net als bij de Grieken. Weinig gelezen, veel gelul. Geen wonder dat in zo'n orgelende blizzard van particuliere enthousiasmes de meer voor de hand liggende en de Gelderse huisman die stilzwijgend haar plicht doet tot lezen aanzettende aspecten ondergesneeuwd dreigen te raken. Een aspect dat op die manier al jaren bedolven heeft gelegen is de titel. De titel. De titel zegt u? Ja, de titel zeggen wij. De titel: Ulysses, daar lijkt iedereen het wel over eens te zijn - het staat erop en iedereen zegt het. Wij vinden: als iedereen hetzelfde zegt wordt het tijd voor een extra slot op de deur en voor de vraag: wie is er hier gek? Wij zullen een andere titel voorstellen dan de gangbare, en daarmee tegelijk proberen aan te tonen dat niet de roman dood is, maar de literatuurkritiek bankroet. Daarvoor moeten we ons eerst rekenschap geven van de kern van dat ‘zogenaamde’ Ulysses - waar draait het eigenlijk om?

Het is de zestiende juni van het jaar 1904. Tweeëntwintigjarig genie, Stephen Dedalus, nog vermomd als dichter, en achtendertigjarige advertentiecolporteur, Leopold Bloom, getrouwd en gek op niertjes, zwerven beiden gekleed in het zwart en sleutelloos, in lichaam en geest door Dublin. Ze hebben meer gemeen: isolement in Dublin, drang naar het Oosten, scepsis over de krampen en enthousiasmes van geloof en sentimentaliteit. Kortom - Stephen en Bloom hebben iets met elkaar te maken. Sterker nog: Stephen en Bloom hebben niets met elkaar te maken. Ze kennen elkaar niet. De afstand in leeftijd is geen verschil maar een contrast: de kloof tussen de overgevoeligheid van de jongeman en de dikke huid van de man van middelbare leeftijd is veel minder eenvoudig te overbruggen dan die tussen bijvoorbeeld kind en oude man. Het stoffige zwart van Stephen is dat van de rouwende zoon die weigert te knielen aan het doodsbed van zijn moeder. Het stemmige zwart van Bloom is dat van de respect betuigende stadgenoot die wel knielt - bij de begrafenis van Paddy Dignam (en met een krant onder zijn knie). Bloom vindt het vernuftige compromis tussen scepsis en menselijkheid. Stephens onbuigzaamheid sluit een zelfde gedrag uit: Stephens scepsis walgt, die van Bloom paait. (Hij heeft dan ook vrouw en kind te onderhouden.)

Wat kunnen die twee in godsnaam met elkaar te maken hebben? Bloom, met beide benen op de grond, een tevreden eter, iemand die geregeld en graag een bad neemt. Stephen, een balling van de geest, ondervoed, ongewassen, als een heilige die het zondige vlees geselt om verlost te worden.

Iets brengt ze in het boek ondanks en dankzij alles tot elkaar. (Hij voegt daaraan toe: in lichamen.) De ontmoeting - die langzame onbewuste en bewuste toenadering van Stephen tot Bloom en omgekeerd, die geleidelijke fusie van uitersten tot Stoom en

[p. 24]

Blephen, dat is de spil van Ulysses. Het is Ulysses zelf.

Weer een recent voorbeeld van een merkwaardig kort essay over Ulysses. Het lijkt wel een soort samenvatting voor op de flaptekst, waarin het zogenoemde verhalende aspect uitputtend en toch concies behandeld wordt. Als je het verhaaltje niet in drie woorden kunt samenvatten, stelt het hele boek niets voor, schreef Vladimir Nabokov al (ergens in Lectures On Russian Literature): ‘Bloom meets Stephen’, ‘Gekruisigd sterft Christus’, ‘Boy meets tractor.’ Maar eigenlijk weten we nog niks - alleen is de naam Ulysses aannemelijk gemaakt zonder ook maar een verwijzing naar de blinde bard of andere homerische parallellieën en dat is een hele prestatie van deze esseejist, want tussen twee punten is de kortste weg vaak de snelste, als je tenminste van opschieten houdt. Het is vooralsnog alleen duidelijk dat de naam Ulysses iets met de titel te maken moet hebben. Hoe die echter precies luidt, blijft ongewis. (Geduld kome tot hen die wachten.)

Toen James Joyce in 1904 een snotgroene zee van moeilijkheden achter zich liet, vond hij een wijnrode nieuwe. Hij breekt met Ierland en voor de miljoenste keer treedt hij de werkelijkheid der ervaring tegemoet. In zijn valiezen een paar tubes vernuft en een gaaf geheugen. Aan zijn zijde loopt Nora Barnacle, het meisje dat hij meenam, Nora Barnacle die, zoals Joyce verwoordde, een man van hem maakte en hem zonder aarzelen in zijn drift naar het Continent vergezelde.

De mooiste en eenvoudigste ziel, sloeg ze op de zestiende juni 1904, de dag van hun eerste afspraak, zijn blauwe vensters aan diggelen. Zij leerde hem het aan allen bekende woord (het tegengestelde van haat) en bracht de kunstenaar als jongeman verlossing. Zij droeg zijn kinderen en omdat Simpele Jim niet van bloemen hield, zette ze een plant op zijn graf.

Het gebroed van spotters meent dat hij een vergissing beging en hoont zoals het toen hoonde: wat moest Joyce met een vrouw die zoveel dommer was dan hijzelf, een boerentrien, niet kunnende koken, het huishouden voortdurend een chaos, van zijn werk geen letter gelezen - was het omdat roodharige vrouwen het doen als geiten? Hypnose? Iets anders?

Over dit giftige braaksel gleed de edelman van de taal uit, toen hij op afdankertjes zijn eerste stappen zette in het bos dat heet Middelbare Leeftijd. Nora waste hem schoon en lapte hem, op beproefde Samaritaanse wijze in het algemeen wat op, waar hij dringend behoefte aan had, want de reis was lang en ver.

We komen bij de verschijnselen van de artistieke ontvangenis, zwangerschap en baring. Wende voor Joyce: 16 juni 1904. Moleculen veranderen alle. Joyce wordt andere Joyce, maar: Joyce. Dit proces op die dag in juni (mooie dag, briesje, vier uur zon en een heldere nacht) epifaanbefonkeld. Het is de epifanie van de artistieke schepping: aan de mengelklomp van harde feiten stoot de kunstenaar zijn hoofd. Zijn pijn is van alles de maatstaf. Zijn pijn is zijn eigen beeld, dat de kunstenaar weeft en ontweeft, weerspiegeld in de diepte van de ziel van anderen of van hemzelf. Leven en werk zijn onafscheidelijk, zodat door Nora, Joyce werd Stephen werd Blephen werd Stoom werd Bloom werd Joyce, zodat Stephen de kunstenaar als jongeman is de moedervlek op de ribbenkast van zijn consubstantiële vader van middelbare leeftijd Bloom, welke geestverschijning, held, vader, zoon, minnaar, echtgenoot, uitvinder, balling, mens, Ulysses van naam, in zich verenigt het beeld van wat de kunstenaar was, van wat hij is en van wat hij mogelijk worden mag.

De door ons voorgestelde titel is een visitekaartje: James Joyce Ulysses.

Het meest recente voorbeeld van hoe een essay over James Joyce en Ulysses geschreven kan worden (overgeschreven uit Joyce voor Beginners door Hotse Hiddes en Jelle Piebus; hoofdstuk 1, Mens en Mythe). Zo zie je maar weer, wat erin zit, staat erop. Met gebruikmaking van de hierboven aangehaalde korte essays hebben we onze eigenste ladder - het aspect de titel - ook maar eens tegen de dakgoot van het huis van meneer Joyce geschoven. Daar stonden wij dan met onze opzienbarende visie ‘de titel is niet Ulysses, maar James Joyce Ulysses’ - goed voor lul, kunnen we wel zeggen. Het was een heel gedrang bij dat huis. Het was er zo vergeven van ladders dat je het huis zelf amper nog zag. Kijk, daar staat ‘homerische parallellieën’, daarnaast ‘vader-zoon motiefje’ en even verderop ‘bewustzijnsstroom’ (een heel glibberige ladder) en aan de achterkant ‘Ierland is de zeug die haar eigen biggen vreet’ en zo talloze andere. Het zijn niet meer uitsluitend de ladders van meneer Joyce zelf, maar het zijn vooral de ladders van de educatieve bedoelingen. Men beklimt ze, poetst ze op, groet de trotse bezitters van de andere ladders en... vlijt de koninklijke joyceaanse kont op een van de treden tot de ladder eronder is weggeroest.

Weten ze dan niet dat ze hun ladders na er-

[p. 25]

op geklommen te zijn omver moeten duwen in plaats van ze op te poetsen en te blijven zitten? En dat ze hun aspecten moeten overwinnen om dan de epifanie deelachtig te kunnen worden?

Toen wij dit voorzichtig in het midden probeerden te brengen, begonnen die joyceaanse konten, vooral die van de bewustzijnsstroom, te spreken en te gillen dat het een aard had:

- Zeg, hoor eens even hier! Die ladders heeft meneer Joyce toch niet voor niets uit zijn zolderraam laten zakken? Hij heeft het er zelf naar gemaakt. Immers, hij heeft schema's rondgestrooid, die toch heel pertinent zijn. Wisten jullie dat elk hoofdstuk een dominante kleur heeft? Een eigen orgaan? En een apart soort bewustzijnsstroom? Daar sta je van te kijken hè?

- Precies. Joyce was toch niet voor niets bevreesd Ulysses overgesystematiseerd te hebben? Nou, wij leggen dat allemaal uit.

De andere joyceaanse konten haken in:

- Uitleggen! Uitleggen! Uitleggen!

- Dat bedoel ik. Neem nou de bewustzijnsstroom, de monoloog van het innerlijk, dat is toch van enorm belang. Met dit geweldige experiment zet Joyce toch de hele romantraditie op losse schroeven? Een geheel nieuwe expressievorm van de menselijke psyche. Dapper! Vernieuwend!

- Tut tut... nieuw. Hij was bepaaldelijk niet de eerste die er gebruik van maakte. Dujardin, Tolstoi, Harry Mulisch, Paul de Kock, Carl Barks behoren immers tot zijn illustere voorgangers en net als Thomas Rozenboem gebruikt hij, op de koop toe, de volle breedte van de weg. Ik denk dat de monologue intérieur eerder een soort van baanbrekende stijlfiguur is.

- Doet u daarmee niet wat al te weinig recht aan die, die vivisectie van de personages die nog nooit zo dramatisch geactualiseerd is geworden? Voor het eerst in de geschiedenis van de literatuur maken we kennis met de meest intieme gedachtes en gevoelens van de personages zonder tussenkomst van een alwetende verteller, of, zo men wil, verzinner, manipulator. Je kruipt als het ware in hun huid, het is een middel om de waarheid zoals ieder individu die beleeft zo dicht mogelijk te benaderen. De samenvatting van de mensheid, dat idee.

Een bezitter van een concurrerende ladder mengt zich in het gesprek:

- Maar de menselijke geest werkt heel anders dan die stream of consciousness van jullie ons doet voorkomen. We denken bijvoorbeeld veel meer in beelden, zeg maar preverbaal. Zwendel is het, anders niet. Maar is dat niet het wezen van de kunst? Nobel zwendelen, meen ik. Nee, Joyce dat was een sukkel, lid van de Rozenkruisers, met een vrouw die wel, anderzijds niet kon koken.

Etcetera, etcetera. De lezer staat in zijn hemdje, zachtjes te grienen. De tuin rond het huis van meneer Joyce is veranderd in een vieze modderpoel. Schichtig zoekt een nog nasmeulend paard een goed heenkomen. De sloot is van schrik stil blijven staan. Ondertussen hebben de joyceaanse detailhandelaren en aspectdealers een reclamebord laten oprichten, met daarop de boodschap waarover ze het ondanks al hun zo gekoesterde onenigheden volledig met elkaar eens zijn: meneer Joyce vertelt een verhaaltje, maar het gaat erom dat zijn lezertjes leren lezen.

We hopen dat we het u duidelijk hebben kunnen maken: het opvoedkundige principe waar de esseejisten op rusten hebben ze overgeheveld naar de literatuur zelf. Hiermee krijgt de kunst zogezegd een maatschappelijke functie. Door Joyce op te zadelen met de status van groot, vernieuwend maar moeilijk schrijver, geeft de Publieke Opinie, goedertieren als zij is en naar oud filistijns gebruik, Joyce bestaansrecht - als hapklare brok. Bijgezet in de Eregalerij van

[p. 26]

de Oude Glorie. (Zo wordt ook Huizinga alom geprezen en afgestoft door de hapklare brokkenmakers onder de historici. Ze voegen er dan wel steeds aan toe dat, naast alle bedenkingen die je tegen Huizinga kunt aanvoeren, ‘zoiets tegenwoordig natuurlijk niet meer kan en volstrekt uit de tijd is, eigenlijk.’ Dat hebben we gehad, is de strekking van hun cultuurbegrip. Voor historici, we noemen bijvoorbeeld MC Brands, is het werk van Huizinga en Romein hooguit nog geschikt als onuitputtelijk citatentrommeltje.) Het is een dood cultuurbegrip. Joyce wordt vastgepind op de maatschappelijke functie die hij ooit eens dankzij de literatuurcritici heeft mogen vervullen. De functie van vernieuwer (1882-1941), van groot-mogul van een hobbyistenclub, van herberg De Laatste Kans, nu verlaten omdat de beschaving opgerukt is en men de omlooptijd van een slinger is gaan meten. Om misverstanden te voorkomen: wij bedoelen met ‘maatschappelijke functie’ niet ‘relevantie’ of ‘engagement’, integendeel. Dat zijn ook maar modegrillen, die in wezen niets verschillen van bijvoorbeeld hun ‘tegendeel’, ‘de kunst is een leeg vormenspel’. Of je Joyce nu wilt ophangen aan zijn functie van vernieuwer en uitvinder van de interieure monoloog, of juist als laatste hoeder van de traditie van de een of andere homerische Bard het draait op hetzelfde uit: de kunst wordt dienstbaar gemaakt en is alleen nog historisch van belang. Een citatentrommeltje.

De functie waarmee de esseejeurs de kunst de laatste pak 'm beet tachtig jaar hadden proberen toe te dichten, de permanente vernieuwing, het juk van de ismes, lijkt alweer op zijn retour. Wij roeren wat door de koffiedikdrab van het tijdsgewricht en voorspellen: conventionaliteit wordt de nieuwe toedichtende maatschappelijke functie. De oude garde sputtert nog wat tegen: er mag weer gerijmd worden, alsof de vijftigers nooit geleefd hebben! Er mogen weer verhalen verteld worden, je mag tegenwoordig niet eens meer een creatieve daad van de lezers vergen. Lui achterover liggen en een boek op je af laten komen, maar dat kàn toch niet meer! (Willem ‘Ik ben Brakman, maar ik zit zonder te neuken meid’ Brakman). Er mag in ene weer geschilderd worden, figuratief nog wel.

De nieuwe garde staat al klaar met reden tot eindeloos kavelen, maar het nieuwe praatje zal even verstikkend zijn als het oude. Ook dat zal niet weten hoe snel het de kunst naar het eigen niveau omlaag moet trekken, het niveau van het leren lezen.

Wat gebeurde er toen Joyce dat overkwam? De esseejisten hadden het voor elkaar: het idee dat bij henzelf had postgevat, dat Ulysses niet voor iedereen toegankelijk of zelfs maar bedoeld was, wisten ze over te brengen op grote groepen acht- tot veertienjarigen. Daarmee hadden zij zichzelf een mooie taak geschapen: uitleggen! uitleggen! uitleggen! Aan die taak ontleenden zij hun bestaansrecht en hun brutaliteit Ulysses een gelijksoortig bestaansrecht toe te dichten. Ze bleven met andere woorden trots op hun ladders zitten zonder ze omver te duwen. Hun taakopvatting kreeg zo een averechts, afschrikwekkend effect: want als het vernieuwend was, ligt het achter ons: als het homerische parallellieën heeft, had ie dat maar in zijn vrije tijd moeten doen; als het zich afspeelt op de dag waarop ie zijn meisje ontmoette, is dat flauw en magertjes; en als het moeilijk is en er boekenkasten over volgeschreven zijn, dan hebben we er helemaal geen boodschap aan en kijken we liever naar Rambo. Bovendien houden we niet van puzzels. (De acht- tot veertienjarigen vormen een erg kwetsbare leeftijdsgroep.)

Resumerend: Ulysses wordt niet gelezen, maar ontraden. Omdat de literatuuresseejistiek niet bereid is om op grond van een feit als dit haar eigen bankroet te erkennen, heb-

[p. 27]

ben wij die gerechtelijke taak maar op ons genomen. Wij hebben de rollen om zo te zeggen maar eens omgedraaid: het is namelijk juist uit die kring dat zo vaak geluiden opborrelen dat ‘de kunst dood is’ of dat ‘de roman dood is’ of meer van dat fraais. In al onze bescheidenheid hebben we maar eens teruggeslagen met een bankroetverklaring. Niet slecht, hè?

In ons vonnis hebben wij zwaar laten meewegen de omstandigheid dat, toen de essayisten eenmaal de brutaliteit hadden opgebracht om de kunst met de status van een zeker slag kinderboeken te bekleden, toen zij de kunst een aan de esseejistiek gelijkwaardig bestaansrecht vergunden, dat toen ook het pissen tegen grafzerken begon. Het berispen en begispen van de kunstenaar om zijn vernieuwingsdrang, of om zijn gebrek aan vernieuwingsdrang, om zijn moeilijkheid, of juist om zijn makkelijkheid, etc. etc. Het was Joyce toch zelf die zijn werk zo complex en aspectrijk had gemaakt? Die schema's liet uitlekken en daarmee het uitzicht op zijn werk belemmerde? Die met veel poespas zo'n schamel drie woordenverhaaltje in elkaar flanste? Hij liet toch zelf al die ladders uit zijn zolderraam zakken?

Het waren echter de avondvullende joyceaanse konten die het uitzicht en de vrije doorgang belemmerden. De ladders die Joyce zo voorzichtig naar beneden had laten zakken waren bedoeld om zijn woorden veilig naar boven te krijgen. To safeguard his poor creations.

(Toneel: de onsterfelijkheid. Veel wit)

De Dood: - Goedenmiddag, mag ik uw plaatsbewijzen even?

Meneer Joyce: - Goedenmiddag... ah, hier heb ik het. Alstublieft.

De Dood (leest): - James Joyce Ulysses... Die slag is aan u. Dat staat als een huis.

(Terzijde:... even testen...)

Wat gebeurt er na de schepping?

Meneer Joyce (epifaanfonkelend): - De zondeval!

De Dood: (Terzijde:... shit...)

En eh... hoe mag dat dan wel in zijn werk gaan?

Meneer Joyce: - Zoiets -

bababadal gharaghtakamninarronnkonnbronntonnerronntuonnthunntrovarrhounawnskawntoohoohoordenenthurnuk!... Ongeveer dan.

De Dood (zuchtend en steunend): - Komt u maar binnen. Piccolo! De valiezen van mevrouw en meneer.

(doek)