Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 25]

Borduursel uit eigen fabriek van enkele Nederlandse historici
Wouter Noordewier

‘Een historicus moet eerst de feiten opsporen en deze pas daarnà interpreteren. Het eerste - het verzamelen van voor het onderzoek belangrijk materiaal - is moeilijk en met name zeer tijdrovend. Vaak ontbreekt die tijd.

Daarom bestaan er voor de wetenschappelijke onderzoekers, bij de Gemeentelijke Archiefdienst enkele werkgroepen, waarvan de deelnemers zijn gekozen uit degenen, die de 2-jarige cursus Nederlandse paleografie hebben gevolgd.

Deze werkgroepen doen de eerste tijd - soms jarenlang - niet anders dan het transcriberen van oude teksten, waarvoor belangstelling bestaat. Zij leggen daarmede het fundament voor verder onderzoek.

Zo vormden de transcripties van de ‘crimineele sententiën van het gerecht’ (1550-1570) en de ‘crimineele informatiën van den schout’ (1555-1577) de basis voor een studie die resulteerde in een registratie van misdaad en straf in de stad Utrecht in het midden van de zestiende eeuw. De studie werd onder de titel ‘Recht en Slecht’ als tentoonstellingscatalogus en als artikel in de Spiegel Historiael van 1976 (p. 274-282) gepubliceerd.

Na de fase van het transcriberen komt die van de interpretatie van de ter beschikking gekomen teksten.

Dit brengt mij op de gedachte, dat de berichtgeving in oude kranten (in de bibliotheek over Utrecht worden deze bewaard vanaf 1743) van betekenis kan zijn voor het historisch onderzoek, omdat deze als een registratie van de gebeurtenissen van toen in binnen- en buitenland beschouwd kan worden. Deze feitelijke berichtgeving lijkt mij van groter belang dan de berichtgeving van deze tijd, omdat tegenwoordig bijna elk bericht door de maker geïnterpreteerd wordt. En vooral dit laatste van commentaar voorziene bericht gaat een eigen leven leiden. Met alle gevolgen van dien.’

Aldus de heer A. Graafhuis, adjunct-gemeentearchivaris van Utrecht. Zijn woorden zijn mij uit het hart gegrepen vanwege het vitale minimum aan scepsis en voorzichtigheid, een historicus waardig.

Toch wilde ik een klein voorbehoud maken. Ook oude kranten die geen commentaar geven, selecteren hun materiaal. Daarin zit ook al een interpretatie: wat vinden zij wel en niet belangrijk - en misschien zelfs geschiedvervalsing, omdat geen of verkeerde verbanden worden gesuggereerd.

De heer Andries, eveneens als historicus werkzaam op het Gemeentearchief, als Chartermeester, is zo mogelijk nóg voorzichtiger. Op al mijn vragen had hij maar één antwoord: ‘Dat zou ik u bij benádering niet kunnen zeggen’. (‘Hoe oud is Utrecht eigenlijk?’, ‘Hoeveel mensen zijn er in Utrecht in de hongerwinter gestorven?’, etc., etc.).

Een dergelijk gevoel voor verantwoordelijkheid steekt af bij het loslaten van remmen bij andere geschiedkundigen.

De Utrechtse historicus Dr. J. Struick, Archivaris van de gemeente Utrecht, in zijn dikke boek Utrecht door de eeuwen heen (1968) komt al op de eerste bladzij met een interpretatie zo groot als de onafzienbaarheid:

‘Uitkijkend over de Rijn, grens van het onmetelijke Romeinse Rijk, naar de wouden aan de overzijde waar de halfbeschaafde Germanen woonden, verscholen in hun dichte bossen of tussen uitgestrekte moerassen, dacht Corbulo terug aan zijn vroegere overwinningen op Friezen en Cauchen be-

[p. 26]

haald, aan de moeizame jarenlange voorbereidingen, en voorzag de successen, die hij nu ging oogsten.’

Behalve een goed voorbeeld van hoe je ook als would-be romancier niet moet schrijven, met bijvoorbeeld al die bijvoeglijke naamwoorden, vind ik dit ook een voorbeeld van hoe je als historicus niet te werk mag gaan. Een historicus is geen God Almachtig, die in de hersens van een ander, nog wel van 2000 jaar terug, kan kijken.

Dit is nog de stijl en werkwijze van Bosboom Toussaint! Met alle gevolgen van dien.

Het vàlt toch niet mee om op een meer wetenschappelijke manier achter feiten te komen. Zelfs een enkelvoudig feit als de omvang van de schade van het Duitse bombardement op Rotterdam, ik kwam er via een vergelijkend onderzoekje van wat er in de verschillende encyclopedieën op de openbare en de universiteitsbibliotheek in Utrecht over staat niet achter.

‘... het gehele stadscentrum door een Duitse luchtaanval verwoest’ (Colliers, 1967).

‘Het centrum van Rotterdam werd bij het bombardement in mei 1940 vrijwel geheel verwoest’ (Oosthoek, 1968).

‘In 1940 werd een groot deel van de stad Rotterdam systematisch met de grond gelijk gemaakt' (Grand Larousse, 1964).

In één na-oorlogse encyclopedie, die ik maar niet zal noemen, is Rotterdam nog niet gebombardeerd.

‘Ondanks de rampzalige gevolgen van de Duitse bezetting, herstelden...’ Salvat, 1969-1973).

De Encyclopaedie Universalis suggereert dat Rotterdam in de vaart der volkeren kon doorstoten, niet ondanks, maar dankzij ‘de bijna volledige vernietiging van het centrum van de stad door het bombardement van 14 mei 1940’, hoewel geholpen door een systematische annexatiepolitiek.

Volgens The American Peoples Encyclopaedia (1965) werd ‘de stad bijna vernietigd door Duitse luchtbombardementen’, en ‘het oudere centrum van de stad bijna volledig verwoest’.

Volgens Brockhaus (1973) werd het oude stadsgedeelte ‘tot op de toren van de Sint Laurenskerk toe bijna volledig verwoest’, maar de Standaard Encyclopedie (zonder datum) vertelt dat ‘slechts het Stadhuis, het postkantoor en het beursgebouw de Coolsingelbrand’ overleefden, terwijl de New Century Cyclopedia of Names (1954) beweert dat ‘alleen nog de toren van de Groote Kerk en het skelet van de kerk zelf overeind stonden’.

De Encyclopedia International (1969) doet de Beurs, het Postkantoor en het Stadhuis overeind blijven staan.

Wat betreft het aantal doden is de zaak nog verwarrender.

De Grote Winkler Prins (1975) noemt ‘600 à 900 slachtoffers’, en vermeldt drie data van bombardementen, 14 mei 1940, 3 oktober 1941 en 3 maart 1943, en The New Encyclopaedia Britannica (1973-1974) noemt ‘meer dan 1.000 mensen’ door de Duitsers gedood, maar gewaagt ook van ‘100 luchtaanvallen’ van de geallieerden, die ‘bijna 900’ Rotterdammers voor hun rekening namen.

Alle verdere door mij geraadpleegde encyclopedieën zwijgen over het aantal doden, de Encyclopaedia Britannica (1958) noemt 25.000 à 30.000 doden, in The Encyclopaedia Americana (1971) werden 30.000 mensen ‘vernietigd’, eenzelfde schatting als van de New Century Cyclopedia of Names, en een lagere dan die van de Italiaanse Enciclopedia Hoepli (1965) waarin de Duitsers 35.000 mensen zouden hebben gedood.

Bij sommige encyclopedieën staat de tekst niet meer centraal. De nieuwe medewerkers van de nieuwe Summa encyclopedie (‘De beste van de wereld’), bleken alleen vlotte teksten bij de door een buitenlandse firma geleverde kleurenfoto's te moeten leveren. Ze liepen snel de leeszaal binnen, zochten razendsnel een feit uit een andere encyclopedie op, en snelden weer weg. Bij navraag vertelden ze ‘secretaresse’ of ‘student’ te zijn, en mensen die encyclopedieën kochten ‘eigenlijk zielig’ te vinden. Maar hoe kunnen de feiten in de encyclopedieën waar de tekst nog centraal staat zo uiteenlopend zijn?

Ik vind dat een historicus het recht moet hebben het niet leuk te vinden dat mensen de straat opgaan. Maar steeds weer duiken de nevelen van een automatisch anti-communisme op in de geschiedschrijving in Nederland van de laatste twintig jaar.

Als eerste voorbeeld noem ik het boekje Fascisme van de Utrechtse historicus Dr Rolf Schuursma, hoofd van de Stichting Film en Wetenschap, Hengeveldstraat 29, Utrecht.

Bij zijn waslijst van natuurlijke fascisten vermeldt Schuursma: ‘Tenslotte nog al die avonturiers en onaangepaste lieden (bij een dergelijk misprijzen kun je mensen geen mensen meer noemen W.N.), die in iedere laag van de bevolking te vinden zijn en in tijden van verwarring de straat op komen.’

Andere ‘lagen van de bevolking’ (ineens geen lieden meer) komen echter te voorschijn (de straat op?) met een vanzelfsprekend recht van reageren: ‘Vanzelfsprekend

[p. 27]

riep het linkse radikalisme heftige reaktie op’. Voor Schuursma zijn linkse radicale ‘lieden’ een permanente ondersoort die, in tijden van verwarring, de straat ópkomt, en al even ónvanzelfsprekend van hem mag reageren als fascisten. Het subtiele verschil met degenen die wél ‘vanzelfsprekend’ reageren zit hem in het hebben van bezit.

Misschien ben ik geen haar beter dan Schuursma. Ik zou fascisten als de Utrechter Ernst Wichman, die in iemands gezicht boerde, met eenzelfde misprijzen bij ‘lieden’ hebben ingedeeld. Maar wat me dwars zit is dat de schrijver geen wezenlijk verschil maakt wanneer ‘lieden’ ‘extreem links’ in plaats van ‘fascistisch’ reageren. Aan de hand van zo'n citaatje kan ik dit natuurlijk niet bewijzen.

Nee, ik hoop niet dat ik Schuursma dingen in de mond leg die hij niet zegt. Hij gebruikt de term ‘lieden’ voor fascisten, en niet voor de links-radicalen, maar de suggestie hangt heel zwaar. En als hij vindt dat onaangepasten in álle lagen van de bevolking de straat opkomen, dan moet hij dat ook duidelijk zeggen. Dat die links-radicale lieden een permanente ondersoort zijn, dat haal ik er nu uit. Schuursma kan altijd zeggen: ‘Dat heb ik niet gezégd!’.

Als zo iemand echter alsmaar zwaar suggestief Nazi's en communisten op één lijn stelt dan begin ik hem meer een propagandist te vinden. In een Inleiding van een facsimile uitgave uit 1973 van nazistische bladen in Nederland van 1933 tot 1945 schrijft Schuursma: ‘Dan valt het ook niet moeilijk een parallel te ontdekken tussen de Nazipropaganda die vanzelfsprekend gebonden was aan het taalgebruik van die tijd en zoveel uitingen uit de wereld van nu, waarin men misschien niet enkele miljoenen joden uitmoordt, maar waarin de misdaden van de Nazi's in wezen steeds weer zijn terug te vinden, als nachtmerries uit een verleden tijd die toch telkens weer waar blijken te zijn.’

Dat schreef hij in 1973. Tijdens het hoogtepunt van het optreden van de Amerikanen in Vietnam. Maar daar denkt Schuursma volgens mij niet aan. Die schrijft dan weer eens éven vaag, suggestief, te onpas en automatisch tegen de communisten, als de Nazi's dat deden in de (door hemzelf uitgekozen) teksten tegen de Joden. Laat hij niet schijnheilig zeggen dat hij óók aan de Amerikanen dacht.

Natuurlijk neigen historici ertoe, door hun sterk relativerende kijk, om wat conservatiever te staan. Maar ze moeten hun anticommunisme niet binnensmokkelen terwijl ze pretenderen een beschrijving van feiten te geven. Anders krijg je opgewonden (maar niet opwindende) demagoogjes, die wat links is in verband brengen met de Rote Armee Fraktion en de Weimar Republiek, die immers aan slapheid ten onder ging.

Nog een vorm van geschiedvervalsing vind ik het, achteraf altijd zeer eng, hanteren van eigentijdse fatsoensnormen bij het weglaten van stukken, artikelen, details en brieven in de verzorging van de verzamelde werken, brieven, artikelen of in een biografie van een (historische) figuur. Een aardig voorbeeld hiervan is de verzorging van de uitgaven van de Verzamelde Brieven van de Utrechtse historicus Geyl door Piet van Hees, Utrechts historicus die van de regering een opdracht heeft gekregen om dit in tien jaar af te doen.

Geyl was een kleurrijke persoonlijkheid. Maar... hij was gescheiden! En niet iedereen van zijn vrouws kant is al dood! Dus worden netjes àlle passages die met zijn scheiding te maken hebben in zijn brieven geschrapt. Je zou eens een proces kunnen krijgen door deze onthulling. Ik zou zeggen: wees compleet, doe de dingen eerlijk, niet half. Eén generatie later lacht al om onze taboes en stormpjes in glazen water.

Het in historische kringen beroemde, alom aan studenten voorgeschreven boek van Dr. Fr. de Jong, Om de plaats van de arbeid, met als ondertitel: ‘Een geschiedkundig overzicht’, over de geschiedenis van het NVV, bevat hier en daar een vervalsing. Het NVV gaf de opdracht tot het schrijven. Het boek bevat 400 bladzijden feitjes, opgetekend in een toon van kruiperige eerbied. Maar nergens wordt duidelijk, of komt ook maar enigszins uit de verf, hoe het NVV tijdens de oorlog een mantelorganisatie van de Nazi's is kunnen worden. Of waarom het nu is ge- of ver-worden tot een soort sociale ANWB.

Een enkele keer sijpelt een persoonlijke mening door. Maar dan is het niet mis. Op pagina 275, over de staking van 25 februari, tijdens de Tweede Wereldoorlog, in Amsterdam:

‘Het stond wel vast, dat deze aktiviteiten in de eerste instantie door kommunistische groepen is aangevat, al jeukten ook vele moderne arbeiders de handen om de strijd te beginnen.’

Modernen kunnen volstaan met een flinke jeuk in hun handen. Niet aan je daden, maar aan je schurft wordt bij het NVV je progressiviteit afgemeten.

Ik weet toevallig dat de uitdrukking ‘moderne’ slaat op diegenen die een lotsverbetering van de arbeiders in een vakbond

[p. 28]

zónder band met de politiek voorstonden, en dat het NVV een los-vaste band met de SDAP had. De uitdrukking ‘modernen’ duidt een tegenstelling aan tot de syndicalistische of anarchistische opvatting. Maar dit weten de lezertjes niet. Bij mijn beste weten heeft De Jong de ‘lezertjes’ niet eerder in zijn boek uitgelegd dat de moderne vakbeweging de tegenstelling is tot anarchisten enzovoort.

Door het gebruik van de uitdrukking ‘moderne arbeiders’ suggereert De Jong een tegenstelling met achterlijke (communistische) arbeiders. Dit is niet het enige voorbeeld van een woordgebruik dat je je doet afvragen of er nog van visie sprake is, en niet eerder van geschiedvervalsing. Ik zal nog een voorbeeld geven.

Even later heeft de historicus het weer over die (actieve) communisten, ‘die nu eens recht’ hun ‘in wezen altijd op illegaal werk ingestelde samenzweerders-taktiek kon botvieren.’

Tegen het eind van het boek constateert de schrijver met voldoening, op bladzij 363 is dat inmiddels, dat het zich scharen achter het Gezag, dat wil zeggen de bestaande machtsverhoudingen, ‘nu het typische is geweest’ van het NVV. Het NVV stelt dan ook ‘de legale vormen voorop’, ‘zich houdend aan het demokratische recht, dat een ieder zijn formele vrijheid waarborgt.’

Ik weet niet goed of dit nou van mij een beetje demagogisch klinkt, maar ik dacht dat juist door de legale vormen, en formele vrijheid, na te streven, een vakbond, onder bepaalde omstandigheden de arbeidersklasse kàn (hebben) verraden.

Een ander berucht voorbeeld van het bewust onder tafel werken van het aandeel van de communisten in het verzet tegen de Duitsers vind ik het werk van Dr. Lou de Jong. Een paar jaar geleden heb ik hem nog geïnterviewd. Laat ik het daar over hebben.

Ik stond voor de deur van de werkkamer van Lou de Jong, op het Instituut voor Oorlogsdocumentatie in Amsterdam.

Op de eikenhouten deur zat met twee schroeven in het midden een grote plaat van email, waarop met aanzienlijke letters: DIRECTEUR.

We zeiden onze eigen naam en gaven elkaar een hand. Ik mocht aan de andere kant van zijn bureau zitten. Verwonderd keek ik naar de velletjes keurig beschreven papier vóór hem. Allemaal velletjes, precies vol geschreven, in keurig handschrift, klein en schuin, zonder één doorhaling. Ik had gehoord dat hij elke dag zo'n acht uur schreef, zonder ooit iets door te halen, maar het niet geloofd.

Hij begon met doodstil te kijken, met de driekwart geloken oogleden van een hagedis, of ik geen fouten maakte met het opstellen van het bandrecordertje. Een voorwaarde van hem voor het interview was geweest dat ik zou opschrijven precies wat er op de band stond, niets meer en niets minder, opdat het een ‘realistische weergave’ zou worden. Uit een college over de Sovjet Unie zou Lou de Jong vast nog wel weten wat Socialistisch Realisme was. Maar zou hij énig idee hebben van Critisch-, Tijds-spanne-, Dagelijks-, Dynamisch-, Uitwendig-, Fantastisch-, Formeel-, Ideëel-, Infra-, Ironisch-, Militant-, Naïef-, Nationaal-, Naturalistisch-, Objektief-, Optimistisch-, Plastisch-, Poëtisch-, Psychologisch-, Romantisch-, Satirisch-, Subjektief-, Super-subjektief-, of Visionair Realisme in de literatuur? Ik betwijfelde het.

Toen alles technisch was geregeld, onder die ongemakkelijke blik geen kleine opgave, want juist dan gaat, bij mij tenminste, een en ander mis, ontdekte hij een fout bij het proefinspreken. Het apparaat moest van de verwarming àf, en op het houten bureau, vanwege de ‘kwaliteit van de stem’. Ik begreep meteen, omdat ik de ijdelheid van professoren ken, wat hij in zijn achterhoofd had: het bandje zou naar de Stichting Film en Wetenschap in Utrecht moeten gaan na de uitwerking van het interview, want daar hebben ze immers ook de stemmen van Churchill en Koningin Wilhelmina bewaard in het geluidsarchief. Dan is de kwaliteit van de stem van belang.

Mijn eerste vraag zinde hem al allerminst.

‘U vond de kritiek van Brandt Corstius en ook van Jan Rogier “beneath contempt” zei u in een interview met Bibeb, en u bent er daarom niet op ingegaan. Stel dat een van mijn vragen ook beneath contempt is?...’

De Jong: ‘Dan ga ik daar ook niet op in.’

Ik had de kritiek van Jan Rogier in Vrij Nederland te pakken gehad. Die loog er niet om: ‘in de wetenschappelijke editie ontbreken de meest relevante verwijzingen naar literatuur en bronnen evenzeer’ - ‘elke vorm van verantwoording ontbreekt’ - ‘volstrekt onmogelijk de auteur te controleren’ - ‘het spoor bijster moet raken, zo er al van een spoor sprake kan zijn’ - ‘wemelt het van lacunes, oppervlakkige bespiegelingen en irritante gemeenplaatsen’ - ‘ontbreken van kritiek achteraf’ (bij een groot aantal Nederlandse hoogleraren) - ‘een geisoleerd vervolgverhaal, een spektakelstuk dat uit zijn kontext gelicht is.’ - ‘... zonder een werkelijke analyse. Het blijft de zoveelste aflevering van de succesvolle story van de oorlogshelden en de bandieten.’, etc. Dit had Jan Rogier naar mijn bescheiden

[p. 29]

mening ook toegelicht.

Zijn sterkste punt van kritiek vond ik het feit dat ook de Wetenschappelijke editie van het Koninkrijk nauwelijks verschilt van de populaire. Ja, de prijs. Het papier. Hier en daar een voetnoot erbij. We moeten dus maar aannemen dat de bronnen wetenschappelijk zijn aangeboord. Om maar één voorbeeld te noemen (uit minstens duizend): Lou de Jong noemt, als ik me niet vergis, Hirschfeld ergens een Jood. Hoe weet hij dat? Bij mijn beste weten was zijn pa een Jood, z'n ma Luthers, en hij gewoon een Rotterdammer. Om van Hirschfeld een Jood te maken via de vader heeft De Jong de Nazistische Rassenleer nodig gehad. Maar ook dit soort kritiek zou zo'n historicus ‘beneath contempt’ vinden. (Prins Bernhard aan een journalist: ‘Daar sta ik boven’).

Wat ik me ook afvroeg, maar evenmin van plan was om te vragen, was of de staf, die hem moest helpen, ook deelde in de royalties. In de Tweede Kamer had iemand gezegd dat hij drie ton had verdiend door het Oeuvre in Overheidsdienst, met Overheidsmiddelen, bij een Overheidsorgaan uit te geven.

Bij de derde vraag vroeg ik om een toelichting op zijn antwoord. Dit maakte hem onverwacht razend.

‘Als u zich niet aan uw vragen houdt, gaat het interview niet door!’

‘Die vragen zijn eigenlijk maar een aanleiding.’ Misschien had ik dit niet moeten zeggen.

Toch duurde het vrij lang voordat hij uit zijn vel barstte. Dat was bij de vraag: ‘Heeft uw sociale afkomst iets te maken met uw kijk als historicus?’. Hij rukte zeer gewelddadig mijn stekker bij het snoer uit het stopcontact, en zei dat het interview was afgelopen, wegens verregaande domheid van de vragen. Zo'n vraag ziet zo'n historicus misschien als een geweldige insinuatie aan het adres van zijn objectiviteit. Zijn, ongetwijfeld ‘beroemde’, woede-aanvallen, móeten wel een chantage-effect op ongetrainde mensen hebben.

Ze moeten hem al tientallen jaren hebben behandeld als een filmster in haar overgangsjaren.

Zo worden oude professoren nou behandeld.

‘Ja, inderdaad’. ‘Nee, zeer zeker niet.’ ‘Beter hoorde ik het nog niet geformuleerd.’ ‘Een toepasselijk beeld, dat moet ik onthouden.’ ‘Staat u mij toe hier een aantekening van te maken, professor.’

Op hetzelfde moment kwam de portier met thee binnen. Ik zag dat hij de hele situatie had begrepen.

‘Mag ik dit kopje thee nog uitdrinken?’, vroeg ik, terwijl de portier de kopjes op het bureau zette.

‘Dat mag u uitdrinken’, zei hij, waarna hij deed of hij weer aan het werk ging.

De thee was niet te warm, maar het duurde pijnlijk lang voordat ik het ophad. ‘Het bandje zal ik uitwissen’, beloofde ik, opstaand.

Met tot op de milligram uitgedoseerde hoon, minachting en bestudeerde onverschilligheid, maar zonder enige generositeit, gaf hij me carte blanche: ‘U kunt met het bandje doen wat u wilt’.

Ik stak mijn hand uit. Het was niet dat hij aarzelde, maar hij wachtte even voordat hij mij de hand, niet te slap en ook niet hartelijk, drukte.

‘Dag mijnheer Noordewier’, zei hij, met ietsjes nadruk op Noor, zonder dat de ironie ook maar een tikkeltje overdone was.

De portier was achter de balie, maar dan op een meelevende manier, ook subtiel:

‘Hebt u niets van uw apparatuur vergeten? Kijkt u nog eens in uw tas.’

Hij slaagde erin hiermee alles te zeggen wat ik hierboven heb proberen uit te leggen. Die mensen zitten daar met hem opgescheept voor hun leven.

Op straat kwam ik Ineke Baars tegen, een ex-Schoevers-leerling van me. Ik vertel dit even, omdat het zo'n verademing was, en altijd is, om na een gesprek met een zo gauw gebelgde academicus, argeloze mensen tegen te komen die niet báng zijn. Ze nam me mee naar haar kamer waar ik muntthee kreeg. Ze had mijn boekje gekocht, maar het nog niet gelezen. Eigenlijk had ze de laatste tien jaar maar één boek gelezen, maar nu had ze een schrijver, nét als ik, als vriendje. Het bleek de jonge man XXXX te zijn, die samen met mij in één adem door dezelfde criticus was afgekraakt, dat gaf een band, ik vroeg om details.

Hij was op zijn twintigste beroemd geweest, maar daarna, ondanks een schijversuitkering, niet meer tot iets (voor uitgevers) aanvaardbaars gekomen. Met haar angorapoes op haar schoot praatte Ineke non-stop, alles ontrolde zich voor me als een of ander snik-verhaal uit de Telegraaf. Ze was trouwens zelf ook veranderd de laatste maanden, ze wilde op ballet, en in plaats van de Libelle, Story en de Telegraaf, las ze nu de Haagse Post, Hollands Diep en De Volkskrant. De lezer kan hier nou wel over glimlachen, maar ik vind dat, door hun vanzelfsprekende hartelijkheid, niet-gestudeerde mensen veel gauwer het leven tot een weldaad kunnen maken.