Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 52]

De vierde man
René Appel

De kelner bracht mijn koffie zonder dat ik hoefde te bestellen. Er zaten nog een paar andere mensen in het café, maar niemand van de vaste ploeg.

‘Rustig vandaag’, zei ik tegen de kelner.

‘'t Kan de hele dag nog druk worden’.

‘Mijn idee’.

Een paar minuten later kwamen Toon en Joop binnen.

‘Goeiemorgen, heren’.

‘Goeiemorgen’.

Ik lispelde ook een ochtendgroet. Toon en Joop gingen aan de grote tafel zitten. Mijnheer Van der Berg betrad nu het café. Zonder iets te zeggen nam hij plaats naast Toon. Pas nadat hij zijn eerste cognacje had gedronken, kwam er een wat slordig ‘goeiemorgen’ van zijn lippen.

Ik las de krant, tenminste, dat probeerde ik, want ik had eigenlijk meer oog voor Toon, Joop en mijnheer Van der Berg, die zich duidelijk met de minuut minder prettig gingen voelen. De doos met de stenen was al op tafel gezet. Mijnheer Van der Berg had zelfs al een tweede cognacje besteld, voordat het eerste spelletje gespeeld was. Toon wilde voorzichtig een neutrale, onschadelijke conversatie beginnen.

‘Wel pestweer, hè?’

‘Kloteweer’, zei Joop.

‘Mmmm’, reageerde mijnheer Van der Berg.

‘Slecht weer voor de boeren’, probeerde Toon nog eens.

‘Zeker’.

‘Mmmm’.

De deur ging open. Ze probeerden alledrie een beetje onverschillig naar de ingang te kijken, maar ik kon zien dat ze iets in hun ogen hadden van een kind dat hoopt of verwacht Sinterklaas door de deur te zien komen. Het was Sinterklaas niet, en ook de aannemer niet, maar een wat oudere vrouw die vroeg of ze van de telefoon gebruik mocht maken.

‘Als u d'r toch gebruik van maakt, kan u meteen wel even bellen’, zei de kelner.

Ze keek hem niet-begrijpend aan.

‘Daar in de gang’, wees hij.

De vrouw liep wat verschrikt het halletje in.

Ik vroeg me af, of de andere zes, toevallige gasten iets voelden van de gespannen sfeer die in het café heerste. Waarom was de aannemer er nog niet? Normaal zat hij er al voordat ik binnenkwam, en hij arriveerde in ieder geval voor mijnheer Van der Berg.

De drie mannen aan de grote tafel zaten niet zomaar in het café, ze zaten te wachten. Mijnheer Van der Berg vroeg zelfs een derde glaasje cognac. Verbeeldde ik het me, of had zijn stem werkelijk wat bevreesd en onzeker geklonken?

Plotseling realiseerde ik me, dat ik mijn krant voor me had neergelegd en onbeschaamd naar het trio in het midden van het café zat te kijken. Het was trouwens al bijna half negen. Ik moest weg, anders zou ik te laat op school zijn.

De koffie stond al op het tafeltje voor ik was gaan zitten.

‘Goeiemorgen’.

‘Goeiemorgen’.

Ik pakte gewoontegetrouw mijn krant, maar herinnerde me net op tijd, dat ik nog een paar dingen moest nakijken voor het eerste uur. Als ik dat schema op het bord wilde tekenen, moest ik het nog wel even voorbereiden. Ik pakte pen en papier, bladerde in het leerboek, trok wat lijnen en schreef een paar begrippen op. Mijn aandacht werd afgeleid. Toon en Joop en mijnheer Van der Berg kwamen gedrieën binnen. Ze gingen aan de grote tafel zitten. De kelner bracht koffie en cognac en zette de doos met stenen op tafel. Ik vroeg me af of ze met zijn drieën zouden gaan spelen. Nee, mijnheer Van der Berg vroeg een tweede cognacje. Nadat hij dat op zijn eigen voorzichtige, bijna weloverwogen wijze had opgedronken, stond hij op, kwam naar me toe, en vroeg zonder me aan te kijken: ‘Zou u met ons een paar spelletjes willen domineren?’

‘Ik?’ bracht ik er moeizaam uit.

‘Ja, u... u zit altijd zo geïnteresseerd te

[p. 53]

kijken, dus we dachten...’

Ik voelde me betrapt; mijn brutale blikken waren niet onopgemerkt gebleven. Ik had het gevoel dat ik iets uit moest leggen; het ging me er immers niet om ieder van die vier mannen grondig te observeren, ik was alleen geboeid door dat zwijgende kwartet dat elke ochtend na acht uur het vaste ritueel van een paar spelletjes domineren afwerkte. Een spelletje dat ik sinds mijn kinderjaren niet meer had gespeeld en waarvan ik nooit eerder had gezien, dat het werd beoefend in een café of een andere openbare gelegenheid.

‘Mijn vaste partner is ziek geworden, ziet u’, ging mijnheer Van der Berg door, ‘en u zit hier toch bijna altijd ... we zouden het zeer op prijs stellen’.

Mijnheer Van der Berg keek me even aan. Ik wist niet hoe ik moest antwoorden;

[p. 54]

een armzalige voetballer die een uitnodiging voor het Nederlands elftal krijgt.

‘U kent de regels van het spel?’

‘Natuurlijk’, antwoordde ik, ‘en ... en ik val graag in’.

Ik stopte mijn papieren en boeken in mijn tas, en liep achter mijnheer Van der Berg naar de grote tafel. Ik gaf Toon en Joop een hand en noemde mijn naam. Ze mompelden alleen ‘aangenaam’.

De grote tafel was eigenlijk een onhandige plek om er met twee paren van twee een spelletje aan te spelen. We zaten aan het ene uiteinde van het lange, zware meubelstuk, waarvan ik me al veel eerder had afgevraagd hoe ze het ooit het kleine café in hadden weten te krijgen. Ik zat niet precies tegenover mijnheer Van der Berg, en als Toon of Joop wilde, zouden ze onze stukken kunnen zien.

De kelner zette ongevraagd een tweede kop koffie voor me neer. Mijn handen trilden toen ik voor de eerste keer een stuk aanlegde.

We verloren drie keer en wonnen één keer. Ik moest mijn best doen een juichkreet te onderdrukken; in de ogen van mijn compagnon probeerde ik een teken van goedkeuring te ontwaren, maar hij had zijn blik voornamelijk op de verte gericht. Om vijf over half negen zei ik dat ik weg moest.

‘Tot morgen’, hoorde ik uit drie monden.

Tegelijk met de tweede bel kwam ik de school binnen. De meeste leerlingen zaten al in de klas.

‘Als jullie uitgepraat zijn, kunnen we misschien beginnen’, zei ik tegen een groepje achterin het lokaal, ‘en doe jij de deur even dicht, Peter’.

‘Wie zijn huiswerk nog niet heeft gemaakt, kan dat nu gaan doen, de anderen gaan door met... even kijken, oefening 59 en 60. Van oefening 60 hoeven de laatste drie vragen niet te worden gemaakt. Ik wil geen woord horen’.

Even was het stil, daarna begon het geroezemoes.

‘Als jullie iets te vragen hebben, kunnen jullie je tot mij richten, ik word ervoor betaald’.

De volgende ochtend ging ik op mijn vaste plek bij het raam zitten, maar de kelner zette mijn koffie neer op de grote tafel. Na een paar minuten kwamen Toon en Joop en vlak daarna mijnheer Van der Berg binnen. Ze leken het vanzelfsprekend te vinden dat ik daar was gaan zitten waar gespeeld zou worden. Er werd ook nu minimaal gesproken. We communiceerden met elkaar met behulp van de stenen. Ik verstond mijnheer Van der Berg steeds beter; ik begreep welke stenen ik moest aanleggen om onze kansen te verbeteren. We wonnen twee van de vijf spelletjes en in totaal hadden we minder verliespunten. Toon en Joop betaalden mijn koffie en de cognac van mijnheer Van der Berg.

Toen ik naar school liep, realiseerde ik me, dat het morgen mijn vrije dag zou zijn. Stom, ik had het ze moeten zeggen. Even overwoog ik om toch te komen, gewoon op en neer reizen voor een spelletje domineren, maar ik wist dat dat verkeerd zou zijn: daarmee zou ik het een gewicht geven dat het juist niet mocht krijgen. Uit de houding van de anderen begreep ik dat we het vanzelfsprekend, bijna achteloos moesten spelen. Sommige mensen lezen de krant om 's morgens weer aan het leven te kunnen wennen, andere vermoeien zich met ochtendgymnastiek of ontbijten waanzinnig uitgebreid, en wij speelden op ons gemak een paar spelletjes domino. Toch bleef het me steken, dat ik morgen absent zou zijn, het was zoiets als een stevige griep voelen opkomen, terwijl je net een vrijkaartje voor een concert hebt gekregen. Ik was benieuwd hoe ze vrijdag zouden reageren. Hadden ze een andere vierde man gevonden? Of zou de aannemer er misschien weer zijn? Ik moest vrijdag toch eens vragen waar hij bleef, wat er met hem aan de hand was.

Mijn ongerustheid was volstrekt onnodig geweest; met zijn drieën zaten ze al op me te wachten. We speelden zes fraaie spelletjes, het één verliep nog mooier en verrassender dan het andere. Mijnheer Van der Berg en ik moesten na afloop de consumpties betalen, maar dat deed in het geheel niet terzake. Toen ik hem mijn bijdrage gaf, vroeg ik waar de oorspronkelijke vierde man was. Ik had hem nooit bij een naam horen aanspreken, en durfde hem niet zelf ‘de aannemer’ te noemen; dat had ik op basis van enkele schamele gegevens zelf verzonnen: ik had hem een keer iets over ‘een bestek’ horen zeggen en de kelner had hem eens een advies gevraagd over de samenstelling van een zand-, cement- en kalkmengsel.

Mijnheer Van der Berg reageerde slechts schouderophalend op mijn vraag en zei ‘Tot morgen’.

Ik drong voorlopig niet verder aan. Het was goed zoals het nu was. Op school vroeg Marjan, een lerares die wel vaker

[p. 55]

een meer dan collegiale belangstelling voor mij toonde, waarom ik sinds kort zo zwijgzaam was. Het was haar opgevallen, dat ik me vroeger altijd heel geïnteresseerd in allerlei gesprekken in de lerarenkamer mengde, terwijl ik me nu zo afzijdig hield.

‘Ben je soms op ons uitgekeken?’ vroeg ze met een poging tot een schalkse lach.

‘Ik dacht het niet’, zei ik, ‘ik kijk juist meer dan ik praat’.

‘Waarom?’

‘Ach, waarom... die gesprekken zijn nogal éénvormig: koophuizen, lastige leerlingen, ambtenarensalarissen, auto's. Niet zo interessant eigenlijk’.

Ze leek niet helemaal tevredengesteld, en keek me onderzoekend aan. Verdomd, dacht ik, je zult zien, dat zij denkt dat ik verliefd ben of zoiets.

Ik had nooit veel moeilijkheden met leerlingen gehad. Vanzelfsprekend gezag wordt zoiets wel genoemd. Nu ging het nog eenvoudiger; ze kregen steeds meer de gelegenheid om in de klas hun huiswerk te maken.

Ik kocht een dominospel, maar de doos met de stenen bleef nog gewikkeld in het cadeaupapier van de speelgoedwinkel, in de kast in mijn werkkamer staan. Hoe meer ik nadacht over het idee enkele van mijn vrienden te vragen om een spelletje te spelen, des te onaantrekkelijker begon ik het te vinden.

Ruim twee weken nadat ik voor het eerst als vierde man was opgetreden, kwam ik 's ochtends het café binnen, terwijl de andere drie er nog niet waren.

‘Zeg, Gerard’, vroeg ik aan de kelner toen hij de koffie voor mij neerzette, ‘weet jij misschien wat er met mijn voorganger aan de hand is, de man voor wie ik eigenlijk inval?’

‘Niet zo best, een zware maagoperatie. Hij schijnt in het streekziekenhuis te liggen, dat hoorde ik tenminste een paar dagen terug van zijn zoon’.

In de loop van de dag besloot ik de aannemer op te zoeken. Ik voelde me ertoe verplicht. Ik realiseerde me echter ook, dat ik de man in feite niet eens kende, ik wist niet eens hoe hij heette. Belachelijk, maar toch. Het was het beste om meteen dezelfde dag naar het ziekenhuis te gaan. Anders zou ik weer dagen rondlopen: enerzijds-anderzijds, en maar niet tot een besluit kunnen komen.

Ik belde in de pauze even naar het ziekenhuis, en het bezoekuur bleek gedeeltelijk samen te vallen met een tussenuur die middag. Toen het zover was, leende ik een fiets van een andere leraar, en reed naar het ziekenhuis. Onderweg kocht ik een bos bloemen. Ik kon niet nalaten er even mee in de lucht te zwaaien als een wielrenner die net een wedstrijd winnend heeft beëindigd.

‘Ik moet deze bloemen naar iemand brengen waarvan ik de naam vergeten ben’, zei ik tegen de portier, ‘hij is zo'n twee weken geleden opgenomen voor een maagoperatie’.

‘Loopt u hier maar rechts de hal in, en vraag even in kamer 17’, zei de portier, die daarbij zijn ogen op de voor hem gelegen kruiswoordpuzzle gericht hield.

Spel met zes letters.

Ik bedacht dat het heel beleefd en aardig van me zou zijn als ik hem misschien kon helpen met een moeilijk woord, maar liep snel de gang in. Kamer 17. Aan een tafeltje zaten drie verpleegsters thee te drinken. Een helblond meisje zat op een klein aanrecht in een handspiegeltje te kijken. Ze hadden me niet in de gaten, of negeerden me. Ik vond het belachelijk om op de al geopende deur te kloppen of mijn keel te schrapen, en overwoog even alsnog meteen terug te gaan naar school. De verpleegster op het aanrecht sperde haar mond wijd open, en ging met het puntje van haar tong langs haar tanden en lippen; ze bleef in het spiegeltje kijken. Bewonderde ze zichzelf of was ze juist niet tevreden met haar uiterlijk?

‘Ik geloof dat er iemand op ons staat te wachten’, zei één van de anderen.

Het meisje sprong van het aanrecht af. Ze keek me strak aan, ritselde langs mijn jas. Ik kon achter haar aanlopen en haar de bloemen aanbieden.

‘Zoekt u iets?’ vroeg de oudste verpleegster.

‘Ja, ik heb een klein probleem: ik moet bloemen brengen naar iemand die hier is opgenomen, zo'n twee weken geleden voor een maagoperatie, maar ik ben zijn naam vergeten, en nou ben ik door de portier hiernaartoe gestuurd’.

‘Oud of jong?’

‘Zo tussen de veertig en de vijftig, een grote bos grijs, krullend haar’.

‘Oh, dat zal Weerdenburg wel wezen, die ligt op zeventwintig, verderop de gang in, links’.

In kamer zeventwintig bleken twee patiënten te liggen: een man van zo'n jaar of dertig die op fluistertoon praatte met (waarschijnlijk) zijn vrouw, en de aannemer, Weerdenburg dus, die lag te slapen.

[p. 56]

Ik herkende hem bijna alleen aan zijn haar. Zijn sterk ingevallen gezicht was vrijwel net zo wit als het kussen en de lakens, terwijl hij altijd een gezonde buitenkleur had gehad. In zijn neus was een infuus bevestigd, evenals in zijn rechterarm. De flessen met vocht hingen in een stellage naast zijn bed. Van onder de dekens kwam nog een slang die uitmondde in een aan het bed opgehangen zware plastic zak waarin donker, troebel vocht zat.

Ik stond al een paar minuten te kijken toen de andere patiënt zachtjes tegen me zei: ‘Hij is nog niet best, hij moet nog veel slapen... maar het gaat wel vooruit’.

Ik legde de bloemen neer op het voeteneind en liep naar de deur.

‘Ik zal straks wel even aan een zuster vragen om ze in het water te zetten’, zei de vrouw, ‘moeten we nog zeggen van wie ze zijn, ik bedoel, wie er geweest is?’

‘Gerard’, antwoordde ik, ‘zeg maar, dat Gerard er even geweest is’.

Toen ik buitenstond trilde ik van de zenuwen. Het fietsslot kon ik nauwelijks openkrijgen. Wat had ik kunnen zeggen, als de aannemer wakker was geweest? Bloemen namens de vaste ploeg? Ik was toch in de buurt, dus ik dacht, kom?

Ik was ruim op tijd terug op school. Marjan zat in mijn klas. Op mijn stoel. Ze merkte eerst niet eens dat ik binnenkwam.

‘Aan het mediteren?’ vroeg ik. Ze schrok.

‘Ik ben hier maar even gaan zitten’, zei ze, ‘jij was toch weg, en Dijkhuis terroriseerde de lerarenkamer, je kent dat wel, met dat ontzettend reactionaire gezeur over stomme, luie leerlingen en zo’.

Ik deed het temerige stemgeluid van Dijkhuis na: ‘Die afschuwelijk ongeïnteresseerde leerlingen die absoluut geen manieren hebben, geen enkel besef van wat waardevol is in onze samenleving, en toch menen dat ze ons wel eventjes kunnen vertellen hóe we precies wàt moeten onderwijzen, nietwaar juffrouw Vernooy?’

Juffrouw Vernooy keek me lachend aan.

‘Ze kunnen alleen maar lusteloos in de bank hangen’, ging ik door op nasale toon, ‘in hun ongewassen en gescheurde spijkerkleding’.

‘Tuig is het’, zei Marjan.

‘Precies, tuig van de richel’.

Ik wilde nog een paar dingen nakijken voor het volgende uur, maar durfde Marjan niet te vragen om op te staan. Ik ging in één van de leerlingenbanken zitten en voelde me belachelijk klein en onhandig met mijn knieën tegen de onderkant van het tafeltje. Marjan keek op me neer en glimlachte weer.

‘Voel jij je machtig, als je hier zo zit?’ vroeg ze na een paar minuten.

‘Ik ben dan machtig, ik heb macht, of ik er gebruik van maak, hangt van de omstandigheden af’.

‘Dat vroeg ik niet... ik wou weten wat je voelt’.

Ik reageerde niet, maar bleef haar wel aankijken. Langzamerhand kwam ik in een klas met kinderen te zitten en Marjan was de aardige, soms te aardige juffrouw van wie we Nederlands hadden. Er zaten drie vriendjes bij me in de klas met wie ik elke dag domino speelde. Iedere ochtend.

‘Waarom staar je me zo aan?’ vroeg Marjan.

‘Oh, niks... ik droomde wat weg’.

‘Een mooie droom?’

‘Een hele mooie droom, met veel zonlicht, lachende kinderen, plezier, ijsjes... geluk’, zei ik.

‘Kwam ik er ook in voor?’

‘Zo af en toe’.

‘En vond je...’ De rest van de zin ging verloren door het indringend geluid van de bel voor het volgende uur. Na enkele seconden kwamen er al een paar leerlingen met veel geschreeuw en gebonk de klas binnen rennen. Betrapt, stond er in hun ogen te lezen.

Het lesgeven ging me steeds makkelijker af. Ik merkte bij mezelf dat het soms bijna volledig routine werd. Ik had een aantal lesschema's opgesteld waarbinnen leerlingen vooral voor zichzelf moesten werken en elkaars produkten moesten corrigeren. Tot mijn (en misschien ook hun eigen) verbazing hielden ze zich perfekt aan de opdrachten. De rector kwam een keer kijken; het was zo stil, dat hij dacht dat er geen les werd gegeven. Niet beseffend dat hij eigenlijk gelijk had, verdween hij weer snel, nadat hij zich had verontschuldigd.

Toen ik een keer een leerling voor een gering vergrijp de klas uitstuurde, durfde ik mezelf later pas te bekennen, dat het me had opgelucht. Het was te netjes, te geordend, en vooral te onpersoonlijk. Dijkhuis zou trots op me zijn (‘gelukkig zijn er ook nog jonge collega's die wel de wind eronder kunnen houden’).

Ondanks mijn angsten na het eerste bezoek ging ik een week later toch weer naar het ziekenhuis. Ik meldde me bij de portier.

[p. 57]

‘Weerdenburg, kamer 24, hier rechts de gang in... eh, weet u misschien wat dat kan zijn, een ander woord voor onzuiver, zes letters’.

Ik zei dat het me speet, maar dat ik het niet wist. In de gang kwam ik de verpleegster van het handspiegeltje tegen. Ik probeerde haar blik te vangen, maar ze liep door zonder me aan te kijken. Voor de deur van de kamer van Weerdenburg bleef ik staan. Ik wachtte een paar minuten. Het was onzinnig om binnen te gaan. Wat kon ik tegen hem zeggen? Alstublieft, mijnheer Weerdenburg, u mag heus wel beter worden, maar ga niet meer domineren. Ik heb uw plaats ingenomen, en het is nu mijn plaats. Ik heb het nodig, elke ochtend. U hoeft toch niet vijf ochtenden in de week (waarom niet een beetje overdrijven?) naar zo'n rot school, u kunt gewoon lekker

[p. 58]

steentjes metselen, gun mij dan de lol van de domino-steentjes, alstublieft mijnheer Weerdenburg.

De deur ging open, een verpleegster kwam naar buiten. Weerdenburg zat recht overeind in zijn bed te praten met een vrouw die zijn echtgenote moest zijn.

‘Ik geloof dat ik verkeerd ben’, zei ik tegen de verpleegster.

Ik ben niet meer teruggegaan naar het ziekenhuis. Een paar dagen later werd er een jongen opgenomen uit de klas waarvan ik klasse-leraar was. Hij was met zijn opgevoerde bromfiets tegen een auto geknald. Ik had hem moeten bezoeken, maar liet alleen een mand fruit en een boek bezorgen.

Na een kleine maand was Weerdenburg weer voor het eerst 's morgens in het café. Hij zat al aan de grote tafel. Ik ging bij het raam zitten aan één van de kleine tafeltjes. Gerard zette de koffie voor me neer en maakte een opmerking over het weer. Ik bladerde wat in een boek en keek naar buiten. Ik kon net zien hoe aan de overkant de stationskapper zich electrisch stond te scheren. Af en toe hoorde ik het getik van de dominostenen. Het was een volstrekt vanzelfsprekende situatie, er gebeurde niets bijzonders. Het was bijna opvallend, dat er niet een zachte motregen viel.

Ik had thuis het pak je met het dominospel nog eens uit de kast gepakt, maar weer snel teruggezet. In gedachten dreef ik de spot met mezelf.

Na een schoolfeest bracht ik Marjan naar huis. We waren de enige leraren die niet na korte tijd gevlucht waren voor het terroriserende lawaai van de popgroep. De rector kwam alleen om het half uur even kijken of de zaak niet uit de hand liep. Hij vroeg me of ik een oogje in het zeil wilde houden, maar ik deed of ik hem niet kon verstaan.

Ik had een paar keer met Marjan gedanst, en had gevoeld hoe haar lichaam naar me overhelde. Ik wist niet wat ik er mee aan moest; dat zei ik ook toen we voor haar huisdeur stonden.

‘Het gaat er niet om wat je moet, maar wat je wilt’.

Ik dacht aan de vanzelfsprekende, maar afstandelijke vriendelijkheid van de leerlingen. Het elektronisch geweld van de muziek suisde nog na in mijn oren. Ik drukte mijn mond tegen haar smalle lippen en sloot mijn ogen. De lichtshow was afgelopen, maar hoe kon ik te weten komen wat ik wilde?