Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 45]

Een Haagse cocotte in de Indische literatuur, of: de tante van de gouverneur-generaal
Paul van 't Veer

De Indische romancier P.A. Daum geldt als een schrijver die, in de woorden van R. Nieuwenhuys, ‘naar het leven werkte’. Niet alleen gaf hij een waarheidsgetrouwe indruk van de Nederlands-Indische samenleving in het laatste kwart van de 19de eeuw. Hij ontleende ook sommige van zijn romanfiguren rechtstreeks aan de werkelijkheid. Na de verschijning van zijn eerste Indische roman Uit de suiker in de tabak, die veel rumoer had veroorzaakt, voelde hij zich verplicht in de voorrede van zijn tweede boek te verklaren: ‘Geen photograaf zijnde, lever ik ook geen portretjes’. Het ging hier om de roman Hoe hij Raad van Indië werd, die eerder als feuilleton in Daums krant Het Indisch Vaderland was verschenen. Aangezien hier, anders dan in zijn eerste boek, de hoogste kringen, ja, de gouverneur-generaal zelf, kritisch doorgelicht werden, was een waarschuwing op zijn plaats.

Met zijn hoofdartikelen tegen de nieuwe gouverneur-generaal die in 1884 was opgetreden, O. van Rees, had Daum al last genoeg. In de inleiding en de biografie die G. Termorshuizen aan de recente heruitgave van Hoe hij Raad van Indië werd heeft toegevoegd, worden Daums politieke opvattingen en zijn veroordeling tot een maand gevangenisstraf wegens belediging van de gouverneur-generaal beschreven. Hoe hij Raad van Indië werd begon als feuilleton te verschijnen na Van Rees' benoeming. Het lijkt mij waarschijnlijk dat de hoofdpersoon Kees van den Broek, een onbeduidende maar ijverige bestuursambtenaar die zijn promoties vooral dankt aan de machinaties van twee achtereenvolgende echtgenotes, in de verte als afgietsel van het model Van Rees mag worden gezien.

In zijn Oostindische Spiegel schrijft Nieuwenhuys dat in 1884 een gouvernementssecretaris onder soortgelijke omstandigheden als in Daums roman worden beschreven tot Raad van Indië is benoemd, wat een nog directer parallel zou opleveren. In elk geval was de door Daum zeer gehate gouverneur-generaal Van Rees zelf ook iemand die ‘bij gebrek aan gewicht omhoog was gevallen’ (Daum bewonderde Multatuli, hoezeer hij als niet-ambtenaar de arrogantie van het bestuur hekelde), daarbij niet weinig geholpen door familie- en persoonlijke relaties in Indië en Nederland. Dat hij in 1884 gouverneur-generaal werd heeft hij alleen en uitsluitend te danken aan de vriendschap van de toenmalige minister van koloniën ad interim A.W.P. Weitzel, zoals uit diens memoires blijkt.

Van Rees kwam zelf met een kandidaat voor de ook vakante portefeuille van koloniën die Weitzel - eigenlijk minister van oorlog - van dit interimaat kon verlossen, ene Sprenger van Eyk, lid van de Raad van Indië. Zo was de vriendjescirkel gesloten. De ingrijpende regeringswisseling in Indië van het jaar 1884, nieuwe minister, nieuwe gouverneur-generaal, was - zoals ik vroeger eens in een boek over de Atjeh-oorlog aantoonde zonder me ervan bewust te zijn dat ik Daum te hulp had kunnen roepen - een buitengewoon duistere periode. Ze ging gepaard met een verschuiving op allerlei gebied (bv met een geheel nieuwe Atjeh-politiek) en ongetwijfeld met personeelswisselingen op alle niveaus, zoals in de autocratische Indische maatschappij het gevolg placht te zijn van een verandering in de top. Daum, achtereenvolgens hoofdredacteur van De Locomotief, Het Indische Vaderland, beide in Semarang, en Het Bataviaasch Nieuwsblad, allemaal kranten die in het bijzonder de belangen van de ‘particulier’ tegenover het almachtige gouvernement verdedigden, had volop materiaal voor kritiek.

Van Rees was in 1837 in Indië aangekomen, toen pas veertien jaar oud - als de Encyclopaedie van Nederlands-Indië ons niet bedriegt die 1823 als zijn geboortejaar opgeeft - en na een paar jaar zijn

[p. 46]

ambtelijke loopbaan als klerk op de algemene secretarie begonnen. Zijn iets oudere collega bij het bestuur Eduard Douwes Dekker heeft hem in Buitenzorg vaak genoeg ontmoet, bijvoorbeeld in 1846 toen Dekker voorlopig vergeefs probeerde na zijn moeilijke jaren in Natal en Padang een beetje redelijke herplaatsing te krijgen. De loopbaan van Van Rees verliep heel wat vlotter, maar hij had dan ook een oom, broer van zijn moeder, jhr O.C. Holmberg de Beckfelt die achtereenvolgens resident van Pekalongan, Rembang en de Preanger was en talrijke andere familieleden bij het bestuur die hem vooruit konden helpen. (Toen Douwes Dekker in 1856 assistent-resident van Lebak werd, een post zonder emolumenten, was Van Rees al resident van Kedoe, waar hij behalve op een traktement van zo'n vijftienduizend gulden nog op vierduizend gulden aan zgn. cultuurprocenten mocht rekenen. In Bantam kreeg de resident maar dertienhonderd gulden extra, het minste van heel Java. Maar daar gaat het nu niet om.)

Oom Holmberg de Beckfelt vestigde zich na zijn pensionering in Den Haag. Hij had een aardig Indisch pensioen, maar dat hij schatrijk werd, het prototype van de Indische suikerlord, had hij te danken aan de voordelige suikercontracten die hij als beloning voor zijn trouwe diensten met het Indische gouvernement mocht sluiten. Een Indisch suikercontract was vóór de grote internationale landbouwcrisis die in 1884 plotseling uitbrak en tot ongeveer 1900 aanhield, zoveel als een vergunning om bankbiljetten te drukken. De contractant kreeg een vastgestelde gunstige prijs en liep zelf geen risico want het gouvernement schoot alle kosten voor de bouw van een suikerfabriek etc. voor.

In zijn boek Kultuurstelsel en Koloniale baten uit 1975, waarmee dr. C. Fasseur zijn hoogleraarschap in de koloniale geschiedenis te Leiden heeft verdiend (nu ja, het heet tegenwoordig zoiets raars als ‘geschiedenis van de betrekkingen met de overzeese wereld’), wordt vermeld dat Holmberg de Beckfelt in 1845 een gouvernementsvoorschot van f 463.600 had ontvangen. Guldens van 1845, die mogen voor onze begrippen zeker met tien en misschien wel met twintig vermenigvuldigd worden. Het gouvernement droeg met zulke enorme voorschotten toch weinig risico want de meeste suikercontractanten zagen kans ze in weinig jaren af te lossen uit de nog veel enormer winsten die ze konden maken. Daarna konden ze zich als miljonair in Den Haag vestigen om zich als Fransen van de Putte met de politiek of als Holmberg de Beckfelt met wat anders bezig te houden. De suikercontracten waren dan ook een bron van corruptie en nepotisme, waarbij in het bijzonder koning Willem II met zijn louche vrienden van de soort Van Andringa de Kempenaer, minister van koloniën J.C. Baud en een reeks gouverneurs-generaal, Raden van Indië en andere hooggeplaatsten betrokken waren. Wie eenmaal in het circuit meedeed, zat goed, dat gold niet alleen voor de zoons van Baud en de vrienden van koning Willem, maar ook voor de drie schoonzoons van Holmberg de Beckfelt die alle drie zo'n voordelig suikercontract wisten te verwerven.

Reden genoeg om de oude heer dankbaar te zijn en toch zat het niet zo lekker bij de familie. Holmberg de Beckfelt, die al sinds 1832 weduwnaar was, viel na zijn terugkeer in Nederland in handen van een Haagse cocotte, Elise van der Meyde. Zij was veertig jaar jonger dan hij en een erkende schoonheid, bovendien een duivelse meid die je om een boodschap kon sturen. Haar vader was een lakei, meestal werkloos. Hij zal het druk genoeg gehad hebben met twee dochters van wie er een de maitresse van een suikerlord was en de ander het oudste beroep van de wereld met vrucht uitoefende. Ze kwam althans volgens een beschrijving van de familie ‘zo nu en dan met een kind onder het hart thuis’.

Elise was zelf ook niet brandschoon. Hoewel ze met Holmberg de Beckfelt op een huis aan de Plaats woonde (voor niet-Hagenaars, voorzover ze überhaupt in Haagse cocottes en andere Hagenaars geïnteresseerd zijn: de Plaats is het driehoekig pleintje naast de Gevangenpoort) probeerde ze relaties aan te knopen met andere mannen. Onder hen was een Indisch officier, C.S. van der Pool, die een huwelijksadvertentie had geplaatst omdat hij tijdens zijn Nederlandse verlof, de jaren 1853-1855, op zoek was naar een vrouw en stiefmoeder voor zijn twee kinderen. Elise had op deze huwelijksadvertentie geschreven dat ze bij haar vader woonde, een al wat oudere man met een Indische teint, en dat zij de steller van deze annonce wel wilde ontmoeten. Hij moest zich maar eens in de Waalse Kerk laten bekijken, alles anoniem natuurlijk. Van der Pool liet zich in deze delicate zaak bijstaan door een vriend uit zijn Natalse jaren, Eduard Douwes Dekker.

Eerste entree van de Haagse cocotte in de literatuur.

[p. 47]

In deel 9 van het Volledig Werk van Multatuli zijn drie brieven te vinden, die hij in juni 1854 over dit avontuur aan zijn vriend Van der Pool geschreven heeft. Hij noemde ze Bulletin van 't tooneel des oorlogs 1, 2 en 3 en deed aan zijn vriend uitvoerig verslag van zijn pogingen in contact te komen met de briefschrijfster die zich alleen ‘Elise’ noemde. Ze had Van der Pool gevraagd te schrijven Poste Restante Voorburg en Dekker besteedde er enige dagen aan uit te vinden wie daar in de buurt voor een wat oudere Indische heer met een knappe jonge dochter konden doorgaan. Ze waren dus niet te vinden, want zo stom was Elise nu ook weer niet dat ze haar voordelige positie bij de oude heer Holmberg de Beckfelt in gevaar zou brengen. Tot haar krijgslisten had behoord de eis dat de briefschrijver, die van zijn kant óók anoniem bleef, zich op een bepaalde dag op de Plaats moest opstellen voor de winkel van Teupken, een herenmodemagazijn met specialiteit in tropenuitrusting, wat nogal toepasselijk mocht heten.

Dekker en zijn vriend voldeden aan de eis, maar waren zo voorzichtig niet te voet te komen maar per rijtuig. Niemand te zien. Het was allemaal blijkbaar een flauwe grap. ‘Men heeft de grap willen hebben de huwelijksheer met groene handschoenen en begeerige blikken in de kerk te zien zitten en later dienzelfden heer in uniform bij Teupken te zien patrouilleeren. Wie weet, wie daar boven voor het raam zaten en hoe goed het is dat wij in een rijtuig hebben gezeten. De geheele zaak is duidelijk een mystificatie’.

Dekker had half gelijk maar van de zaak kwam verder niets, hoewel hij in zijn laatste verslag aan Van der Pool zegt van plan te zijn nog eens in Den Haag te informeren wie er boven Teupken woonde. Wie dat was heeft hij waarschijnlijk nooit geweten, maar wij des te beter sinds de Haagse Multatuli-speurder mr J. Kortenhorst in het Jaarboek Die Haghe van 1969 verslag heeft gedaan van zijn onderzoekingen terzake. De bewoners van het bovenhuis waren Elise van der Meyde en haar oude heer. Kortenhorst veronderstelt dat Elise zich in het onderhoud van de oude Holmberg de Beckfelt niet helemaal veilig voelde en naar vaster grond uitzag.

In de eerste uitgave van Multatuli's brieven door zijn weduwe Mimi Douwes Dekker-Hamminck Schepel, zelf ook een officiersdochter, geeft zij een paar aanvullingen op de brieven van Dekker aan Van der Pool. Dekker had hem tegenover haar beschreven als ‘moedig, vastberaden en door en door deugdzaam’ en met kennelijke instemming verhaalt zij hoe Van der Pool alles in het werk stelde om zijn twee Indische kinderen goed te verzorgen. Alles had hij geprobeerd, tot de huwelijksadvertentie toe waarvan hier dus sprake is.

Van der Pool zal best een aardige man zijn geweest, maar het komt bij Mimi evenmin als bij Dekker of Van der Pool zelf op dat de meest logische en deugdzame oplossing voor zijn problemen zou zijn geweest de kinderen te laten opvoeden door hun eigen moeder, namelijk zijn ‘inlandsche huishoudster’, zijn njai, die hij in Indië had achtergelaten. De dubbelzinnige koloniale moraal, waaraan Multatuli zich later in ander opzicht zou stoten, hield immers in dat een ‘fatsoenlijke’ Hollandse man natuurlijk niet met zijn njai kon trouwen. Het was al heel wat als hij de verantwoordelijkheid voor zijn kinderen bij deze njai op zich nam, maar dan had de moeder er verder ook niets meer mee te maken.

Nu, van een huwelijk met Elise kwam niets. Jammer misschien voor ‘Pool’, gelukkig voor haar. In 1856, twee jaar na dit halve avontuur met de Indische officier, trouwde zij met Holmberg de Beckfelt. Het kwam Holmberg op een totale verwijdering met zijn kinderen te staan. Niet geheel onverwacht. Vóór het huwelijk had hij drie kapitale huizen voor Elise gekocht (in een daarvan, Koninginnegracht 22, is nu het bureau van de garnizoenscommandant gevestigd, weet Kortenhorst te melden) en hij moet haar nog heel wat meer buiten de erfenis hebben geschonken. Haar toekomst was verzorgd, wat hem ook mocht gebeuren. Het echtpaar vestigde zich in Brussel, waar Elise als jonge weduwe bleef wonen toen haar man al na een jaar overleed. De douairière Holmberg de Beckfelt. 's Zomers verbleef zij meest in haar huis aan de Koninginnegracht in Den Haag, 's winters maakte zij het wat opgewekter uitgaansseizoen in Brussel mee. Zij overleed in 1909 in Den Haag.

Veertig jaar leefde de douairière als bemiddelde weduwe afwisselend in België en Nederland, door vele oud-Indischgasten en verlofgangers gekend en beroddeld. Zij kon er haar Haagse neus voor optrekken, want dankzij haar suikeroompje's nalatenschap beschikte zij over relaties in alle kringen. Een van haar veroveringen was de Indische planter James van Tuyll, die haar tijdens zijn verlof in Brussel had ontmoet...

Tweede entree van de Haagse cocotte in

[p. 48]

de literatuur.

In Daums eerste roman Uit de suiker in de tabak is de hoofdpersoon James van Tuyll, een jongen van deftige Hollandse familie die in Indië eerst vergeefs probeert fortuin te maken in de suiker, daarna met aanvankelijk meer succes in de tabak. Zijn levensgeluk wordt echter belemmerd door zijn jaloezie. Hij, die het zelf op zijn Indisch met de huwelijkstrouw niet nauw neemt en er talrijke relaties ‘in de dessa’ op na houdt, vreest voortdurend dat zijn vrouw hem bedriegt. Tenslotte leven ze geheel langs elkaar heen, een huwelijkssituatie die heel vaak in de boeken van Daum voorkomt, en alles eindigt op een voor Daum even klassieke toon van berustende melancholie.

De crisis in dit huwelijk valt tijdens het Europees verlof in Parijs en Brussel. In die laatste stad maakt James kennis met een zekere barones Coombergh de Resfeldt. Het is in de schouwburg, er gaat een gegons door de zaal als zij binnenkomt.

‘Zelden zag ik mooier vrouw. Alleen was het jammer dat ze niet een dozijn jaren jonger was, want ofschoon de edele kunst van het toilet niet aan haar gespaard was, zag ik wel dat zij veertig jaren moest zijn of daaromtrent’. Wie was zij?

‘Zij was een rotterdamsch deerntje uit een achterbuurt; toevallig kwam ze in relatie met den ouden baron Coombergh, en de man trouwde haar’.

‘De ezel!’

‘Zeg dat wel. Zij had hem al heel spoedig bij zijn vaderen verzameld. Sedert leidt zij als weeuwtje een vroolijk leven’.

Het is een van de levendigste ‘Europese’ passages van Uit de suiker in de tabak, dat net als al Daums boeken zijn betekenis toch voornamelijk ontleent aan zijn scherpe blik op het Indisch-Nederlandse leven van zijn tijd. (Ook van dit boek heeft Thomas & Eras kortgeleden een mooie facsimilé-herdruk uitgegeven met bio- en bibliografische gegevens). De levendigheid zal samenhangen met de authenticiteit, die wel eens zoek is als Daum bepaalde Hollandse milieus gaat beschrijven.

De auteur gunt James van Tuyll een korte verhouding met de Brusselse Lustige Witwe die afliep toen ‘hij niet zoo erg meer dweepte met de conversatie van de douairière Coombergh’. Het is mogelijk dat Daum Elise Holmberg de Beckfelt in Den Haag gekend, althans gezien heeft toen hij daar voor zijn vertrek naar Indië in 1879 tot zijn 29ste jaar als verslaggever van de krant Het Vaderland werkte. De affaire-Holmberg zal door haar jaarlijkse zomerbezoeken in Den Haag toen zeker nog niet vergeten zijn. Ze had juist de leeftijd die ‘de barones Coombergh’ bij haar ontmoetingen met James van Tuyll had: veertig jaren of daaromtrent.

In zijn eerste Indische periode toen Daum zo scherp reageerde op het nepotisme en de arrogantie van het bestuur, moet de merkwaardige familierelatie tussen zijn ‘intieme vijand’ (Daums eigen term) O. van Rees en de Haagse fortuinzoekster hem des te meer hebben getroffen. Zij was per slot een aangetrouwde tante van de man die in 1884 gouverneurgeneraal werd.

Het is tevens, vermoed ik, het zeldzame geval waarin de authenticiteit van een van Daums romanfiguren historisch is vast te stellen. Dankzij de eigenaardige relatie van deze Haagse cocotte met onze twee grootste 19de eeuwse Indische auteurs, Multatuli en Daum. Zonder Multatuli zou mij in elk geval nooit de naam ‘Coombergh de Resfeldt’ als variant van Homberg de Beckfelt zijn opgevallen.