Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 23]

De boom der kennis
Lies Groeneveld

Als u ooit in Praag komt, het beste kunt u in de lente gaan, moet u eens de plek opzoeken waar ik vroeger heb gewoond, om te kijken of het daar nog net zo is als toen.

Ik zal u uitleggen hoe u er moet komen. U gaat eerst naar dat grote plein in het noordwesten van Praag, waar het eindpunt van een tramlijn is en de trambaan een lus maakt. Vanaf dat plein vertrekken verscheidene bussen en daarvan moet u er een hebben. Het nummer van die bus weet ik niet en ook niet zijn eindbestemming, maar als u een hele oude ziet staan, een van nog vóór de oorlog, gaat u daar dan naar toe en vraagt u aan de chauffeur of enkele passagiers: ‘Sedlec?’ en als men antwoordt: ‘ja en nee,’ kunt u instappen, want dan heeft u de goede bus. Terwijl u zich laat meehobbelen en -schudden, kunt u een tijdlang wazig naar buiten kijken, maar als de bus op de weg langs de Vltava komt, de rivier is dan aan uw rechter hand, let u dan even goed op, want bij de halte vóór een tweesprong moet u uitstappen. De bus rijdt de weg links naar boven op en u gaat verder te voet rechtdoor over de weg langs de rivier.

U loopt net zo lang tot u bij een dorp komt dat Sedlec heet (nee, niet het Sedlec van het knekelhuis!). Daar is een veer waarmee u zich de rivier over moet laten zetten. Als u naar de aanlegplaats afdaalt, ziet u links van u een muur van grote keien, waaraan een grote ijzeren ring hangt. Deze ring moet u oplichten en weer tegen de muur laten vallen, zodat het gerinkel door de veerman in zijn veerhuis aan de overkant wordt gehoord. Na een poosje komt deze u met een bootje halen. (Vroeger had Pan Kos bootjes met twee stellen riemen; 's winters, met ijsgang, moest je meehelpen roeien, anders bereikte je de overkant niet. Pan Kos had ook een pont waarmee hij een auto kon overzetten.)

Aan de overkant loopt u een met grote keien bestrate weg op en deze blijft u volgen tot u aan een tweesprong komt. De rechter weg buigt af naar boven, duikt daar donkere bossen in en leidt naar Bohnice, waar een krankzinnigengesticht is. Die weg moet u niet hebben. U neemt dus de linker weg, waar een beek van rechts naar links onderdoor loopt en waarlangs verderop wat huizen staan. Dit streekje valt ook onder Bohnice, maar wordt in de wandeling ‘Zámky’ genoemd.

Op een gegeven moment krijgt u links van u een kerseboomgaard. Daar tegenover staat, direct aan de weg, een lang, geelachtig gepleisterd huis zonder bovenverdieping (alleen met zolder). Aan de straatkant is alleen een lange rij vensters. De voordeuren zitten in de korte kanten opzij en ook achter zijn een paar ingangen, want er zijn meerdere woningen in dit huis. Tegen de steile helling achter het huis is een tuin aangelegd met veel terrasjes en trappen. Aan de straatkant is een hoge afrastering van kippengaas. De tuinpoort zal wel gesloten zijn. In dit huis heb ik, samen met mijn ouders en nog een Nederlands gezin, een jaar gewoond, van de zomer van 1947 tot de zomer van 1948.

Als u verder loopt, ziet u rechts, iets van de weg af, nog een wit huis met meerdere verdiepingen staan. Hier woonden verscheidene echtparen en kleine gezinnen, waarvan ik me nog de Procházka's, de Slukovs en het echtpaar Knytl met hun dochter Jitka herinner.

Verderop had je links van de weg vroeger het huisje van het oude vrouwtje dat bier verkocht en geiten hield. Dat was even voorbij het bleekveld.

Mocht de wandeling u bevallen, dan kunt u langs de rivier verder gaan of rechtsaf naar boven klimmen en door bossen, langs beken en over de hoogvlakte langs korenvelden lopen.

Het Tsjechische Volkslied zegt: ‘... Water ruist langs de weiden, op de rotsen geuren dennebossen, in de boomgaard bloeit de lentebloesem: een aards paradijs, waar je maar kijkt!...’. Misschien treft u zoiets aan, kijkt u maar.

Hoe het komt dat ik daar heb gewoond? Mijn vader was in die tijd in Buitenlandse Dienst en wilde, na enkele jaren gescheiden

[p. 24]

van zijn gezin geleefd te hebben, graag althans een gedeelte daarvan bij zich hebben. Zo gingen mijn moeder, mijn drie oudere broers en ik in augustus '47 per vliegtuig naar Praag. Wij brachten samen de rest van de zomervakantie daar door, waarna mijn broers voor school, respectievelijk studie, naar Nederland teruggingen en ik bij mijn ouders bleef en in Praag naar school ging. Het Nederlandse gezin, waarmee we het huis in Zámky deelden, bestond uit de weduwe van een verzetsman, die ook op het Nederlandse Gezantschap werkte, haar twee dochtertjes en een juffrouw voor de huishouding.

Tevoren had ik in Nederland een heel klein beetje Tsjechisch geleerd van de vader van een vriendinnetje van Tsjechische afkomst. Ik kon ‘goedendag’ zeggen en ‘alstublieft’, ‘dankuwel’ en tot twintig tellen en nog zo wat dingen. Zo was ik in staat contact te leggen met Jitka en er achter te komen dat we allebei 11 jaar waren. We werden later grote vriendinnen.

Ik vond alles erg spannend en opwindend in dat vreemde land. Ik was opgetogen over Praag: zo'n echte grote stad en zo prachtig met die bruggen en al die torens, koepels en beelden! En de mensen waren allemaal zo aardig! Die van Zámky kon ik wel niet verstaan, maar ze lachten ons toch altijd vriendelijk toe. De mensen in de stad kenden meestal wel Duits en als ze wisten dat we Nederlanders waren wilden ze wel Duits praten en dan kon ik ze wel zo'n beetje verstaan. Ze hadden een grappig accent, zeiden bijvoorbeeld: ‘bittè schèn’. Het klonk heel anders dan de geblafte bevelen die ik van de Bezetters kende.

Mijn ouders deden mij op een ‘Franse’ school, een combinatie van kleuterschool, lagere school en gymnasium. Het was eigenlijk gewoon een Tsjechische school, alleen werd er vrijwel dagelijks, naast het gewone programma, Franse les gegeven door echte Franse leerkrachten. Ik kon in de hoogste klas van de lagere school komen, de vijfde.

De eerste dag brachten mijn ouders mij, om zichzelf en mij aan mijn juffrouw voor te stellen. Ik was behoorlijk zenuwachtig. Een soort kooi op de gang was de garderobe en daar moest ik m'n jas ophangen. Ik wou daarna zó de klas binnenlopen, maar dat mocht niet, ik moest eerst in de garderobe m'n schoenen uitdoen. De andere kinderen trokken van die leren ritmiekschoentjes aan, maar ik moest dus op m'n sokken naar binnen en voelde me daardoor nog minder op mijn gemak. Mijn ouders waren inmiddels vertrokken. Mij werd een plaats aangewezen naast een dik meisje dat Marcela Švagrová heette.

De juffrouw heette Dagmar Novotná. Zij sprak de klas toe en stelde mij blijkbaar aan hen voor, want ze keken allemaal naar me. Ik deed eerst erg mijn best om althans iets te verstaan van wat er allemaal om me heen gezegd werd, maar zag al gauw in dat dat vergeefse moeite was. Ik nam alles maar met mijn ogen op. Ik keek naar de roodgeverfde mond van de juffrouw, waar die onverstaanbare woordenstroom uitkwam, en naar wat ze aanhad. Ik keek om me heen naar de andere kinderen, hoe ze eruit zagen, en naar het klaslokaal met de drie rijen banken en de grote kaart van Tsjechoslowakije, met veel bruin van gebergte erop, aan de wand links. Vóór in de klas hingen twee portretten: links dat van Tomáš Masaryk, de stichter van de Tsjechoslowaakse Republiek, en rechts dat van Eduard Beneš, de president van de Republiek.

Als de juffrouw iets tegen mij zei, deed ze dat in het Duits, zodat ik haar kon verstaan. Zij was in het begin de enige met wie ik kon communiceren, al ging ook dat gebrekkig, omdat ik zelf geen Duits sprak. Ze was erg aardig, deze juffrouw.

Tijdens de kleine pauze bleef de klas binnen. De kinderen aten van meegebrachte boterhammen en er mocht vrijuit gepraat worden. De jongens riepen een paar maal ‘kloot, kloot!’ Maar ze bleken hiermee een Franse klasgenoot met de naam Claude te bedoelen. Verder hoorde ik geen enkele klank die me bekend voorkwam en ik kon zelf niemand iets kenbaar maken. Ik begon me steeds ongelukkiger te voelen.

Met rekenen kon ik wel meedoen, want ik had zulke sommen allang gehad. Alleen staartdelingen moest ik anders opschrijven dan ik gewend was.

Toen het grote pauze was, moesten we naar buiten en m'n hart bonsde in m'n keel, want ik was bang dat de andere kinderen me zouden pesten, zoals ik dat kende van Friese kinderen, die een Hollands kind pesten als het hun taal niet spreekt. Gelukkig lieten deze kinderen me ongemoeid.

We kregen die dag ook diktee. Ik deed mijn best, maar bracht er niets van terecht. Het enige woord dat ik correct wist op te schrijven was ‘Čárka’, doch dat bleek ‘komma’ te betekenen.

's Middags na thuiskomst kreeg ik een onbedaarlijke huilbui. De volgende dag gebeurde hetzelfde en de daarop volgende dag weer en zo ging dat een hele tijd door, maar langzaamaan werd het minder.

Ik kreeg dagelijks na schooltijd thuis Tsje-

[p. 25]

chische les van een onderwijzer van een andere school. Jan Hupla heette hij, maar hij heeft nooit kunnen begrijpen waarom ik zijn naam zo grappig vond. Ik maakte deze arme man aanvankelijk radeloos, doordat mijn huilbuien tijdens zijn lessen vielen. Hij was echter geduldig en op den duur werd ik ontvankelijk voor zijn lessen. Hij sprak goed Duits, maar vermeed die taal als intermediair. Hij wees dingen aan en vroeg in het Tsjechisch: ‘wat is dat?’ en dan moest ik antwoorden. Later kwam de grammatica.

Dankzij de inspanningen van Jan Hupla en de druk der omstandigheden leerde ik vrij snel aardig Tsjechisch spreken, zodat, vervelend genoeg, mijn ouders nogal eens mijn hulp als tolk gingen inroepen.

Op school raakte ik spoedig uit mijn isolement. Met Tsjechisch had ik Claude snel ingehaald. De vakken rekenen, tekenen, zingen en gymnastiek gaven natuurlijk al geen problemen, maar aardrijkskunde en geschiedenis van Tsjechoslowakije kon ik absoluut niet volgen en dat ergerde mij, want ik wou er juist zo graag wat van weten.

Frans hadden we van ‘Monsieur’ die niets anders dan Frans wilde spreken en verstaan. Hij was een erg driftig mannetje, dat altijd met een zwarte baret op de klas binnenstapte en daarbij ‘debout, debout!’ riep. De klas hees zich dan overeind, maar als hij vond dat wij ons niet gedisciplineerd genoeg gedroegen, moesten wij onze handen met ineengestrengelde vingers in de nek leggen en zo blijven staan. Daar stonden wij dan, als een troep krijgsgevangenen, en lieten zijn scheldkanonnade over ons heen komen. Als zoiets even duurde, gingen mijn handen en armen akelig tintelen en dan kookte ik inwendig van woede.

Doordat ik buiten de stad woonde, had ik met mijn klasgenoten buiten school geen contact. Alleen bij Marcela ben ik weleens thuis geweest, om van haar een Tsjechische klederdracht-uitrusting te lenen voor een zang- en dansuitvoering op een schoolfeest. Van de anderen herinner ik me nog veel gezichten en enkele achternamen (de juffrouw noemde haar leerlingen bij de achternaam), zoals van de bijdehandte Václavíková, de opvliegende Rozenský, de stille Kafka en de achterbakse Buzrla.

Tegen Kerstmis werden Kerstliederen ingestudeerd en de laatste les voor de Kerstvakantie vroeg de juffrouw mij voor de klas ook een paar Nederlandse Kerstliederen te zingen. Ik zong onder andere Nu sijt wellecome.

Tijdens de Kerstvakantie kwamen mijn broers uit Nederland over, de pestkoppen.

[p. 26]

Deze keer konden zij zichzelf en elkaar redelijk bezig houden, gelukkig, zodat ze mij tamelijk met rust lieten en geen getuige waren van het mislukken van mijn pogingen skiën te leren. Ik mocht de ski's van Jitka lenen, maar zij had wandelstokken inplaats van echte prikstokken en, ook afgezien daarvan, vond ik het doodeng en kon mijn angst niet overwinnen.

In januari begon de school weer en het ging daar steeds beter. Er waren ook van die incidenten als sneeuwballen gooien in de klas, waar de juffrouw vreselijk kwaad om werd. Alles was normaal dus.

In februari '48 vond de communistische machtsovername plaats. De mensen deden er heel opgewonden over. Ik vernam dat lang niet alle communisten het met de gang van zaken eens waren. Maar wat er nu precies aan de hand was, snapte ik niet.

De dag nadat de staatsgreep bekend werd, ging ik voor alle zekerheid wel naar school. Er stonden een heleboel scholieren en volwassenen buiten op het schoolplein. Niemand ging naar binnen. De meesten stonden in groepjes met elkaar te discussiëren. Anderen liepen geagiteerd heen en weer. Ik zag geen bekenden en dacht: wat doe ik hier? Toen zag ik Monsieur lopen en klampte hem aan:

‘Monsieur, is er vandaag geen school?’

‘Nee. Dat zie je toch?’

‘Waarom niet?’

Hij keek me minachtend aan, haalde zijn schouders op en liep door. Toen draaide hij zich nog even om en riep: ‘omdat het revolutie is!’

Ik bleef beteuterd staan. Ik wist wel dat ik een domme vraag had gesteld, maar ik kende nog niet zo goed Frans en ik had hem eigenlijk willen vragen of hij mij misschien opheldering kon geven over de toestand en of hij enig idee had van wat er nu verder ging gebeuren.

Revolutie? Daarbij stelde ik me straatgevechten en barricades voor en mensenmenigten die leuzen roepen en strijdliederen zingen. Maar hier ging het zo rustig toe en toch vol verborgen gevaar. Ik werd bang. ‘Net als in de oorlog,’ dacht ik, ‘laat ik zien dat ik thuis kom.’ De bussen reden gewoon, net als anders.

‘Ik ben communist, ik ben communist!’ riep Rozenský, toen de school weer begonnen was. Ook anderen bleken communist te zijn en iedereen in de klas begreep dat de communistische kinderen het voortaan voor het zeggen hadden en dat de rest zich koest diende te houden.

Korte tijd na de staatsgreep veroorzaakte het bericht van de dood van de minister van Buitenlandse Zaken, Jan Masaryk, die uit het raam zou zijn gesprongen, grote ontsteltenis. We gingen met school naar zijn begrafenis en voor die gelegenheid had ik zwarte strikken aan mijn vlechten gedaan, wat door verscheidene mensen duidelijk geapprecieerd werd. En zo stond ik tussen de anderen langs de kant van de weg waar de begrafenisstoet langs kwam.

De Franse leerkrachten moesten het land verlaten. Ze namen afscheid in de aula, waar de hele school verzameld was. Op hun verzoek zongen wij een aantal Franse liederen, die tevoren ingestudeerd waren. Eén van die liederen was op de wijs van Auld Lang Syne: ‘Faut-il nous quitter sans espoir de retour, de nous revoir un jour? Ce n'est qu'un au revoir, mes frères Qui, nous nous reverrons.’ Dit lied stemde mij heel droevig, want ik wist dat we elkaar nooit weer zouden terugzien.

Inplaats van Frans moesten we nu Russisch leren. We kregen leuke geïllustreerde boekjes en ik had er best zin in om Russisch te leren. Maar ik kwam niet verder dan het alfabet en een paar woorden, want als de grammatica in het Tsjechisch werd uitgelegd, snapte ik er niets van.

Op zekere dag bleken de portretten van Tomáš Masaryk en Beneš in het klaslokaal vervangen te zijn door die van Stalin en partijleider Klement Gottwald.

‘We hebben weer nieuwe richtlijnen gekregen. Krankzinnig! Moet je horen...’, zei Jan Hupla. Hij was de enige die zijn verontrusting en woede rechtstreeks tegen mij uitsprak.

Overal gonsde het van de geruchten. De volwassenen om mij heen spraken met elkaar op steelse manier over haast niets anders dan de politieke toestand en zijn gevolgen. Zij betrokken mij echter nooit ergens in, want zij vonden dat blijkbaar enerzijds te gevaarlijk en wilden anderzijds de onbezorgdheid van mijn jeugd niet verstoren.

Veel Tsjechen wilden hun land verlaten. Een aantal van hen slaagde erin zonder meer de grens over te vluchten. Anderen vreesden het directe levensgevaar en trachtten via buitenlandse vertegenwoordigingen aan valse papieren te komen.

Ik ving veel op en ‘wist’ zodoende heel wat, maar ik begreep er niets van. In een poging om wat wijzer te worden ging ik de stencils van de A.F.P. (Agence France Presse) lezen, die mijn vader mij als teken- en kladpapier had gegeven. Maar ik stak er

[p. 27]

weinig van op, want de berichten waren zo fragmentarisch en gingen zelden over Tsjechoslowakije. Wel over Tito, die zich met zijn Joegoslavië net in die tijd definitief onafhankelijk van Moskou maakte.

Het werd lente en de kersebomen bloeiden. Tegen Pasen vlocht Pan Knytl voor Jitka en mij elk een Paasroede. Dat is een uit tenen gevlochten en met linten versierd zwiepend ding van ruim een meter lang, waarmee op het platteland vroeger de jongens met Pasen de meisjes sloegen, die hun dan fraai beschilderde eieren gaven. Jitka en ik gingen met onze Paasroede enige deuren langs en kregen voor de klappen die wij uitdeelden eieren. Ik moest wel lachen, maar vond het een eigenaardig gebruik.

Begin mei vertrok ik met mijn ouders voor een maand naar Nederland. We gingen per auto en hadden een transit-visum, waarmee we in één dag, zonder onderbreking, door de verschillende bezettingszones van Duitsland moesten rijden. Mijn vader had diplomatieke boodschappen te doen in München, wat een heel eind omrijden zou betekenen en daarom vertrokken we 's morgens al om 5 uur. Toen we München binnenreden schrok ik ontzettend. Het was de eerste keer dat ik een stad zag die zózeer door bombardementen was verwoest. (Ik had het verwoeste Rotterdam niet gezien.) Ik herinnerde mij m'n angst bij luchtalarm en schieten en ontploffingen en trachtte me voor te stellen wat een hel van explosies en branden het hier geweest moest zijn. Mijn vader moest bij verschillende adressen brieven of pakjes afgeven, maar wij verdwaalden telkens, doordat puinhopen geen oriëntatiepunten bieden, zodat onze tocht door deze stad eindeloos duurde. Het was een nachtmerrie.

Frankfurt, waar mijn vader ook iets had te doen, was eveneens erg kapot, maar ik was al een beetje gewend geraakt aan het zien van verwoeste huizen.

Het werd nacht en wij waren alledrie doodmoe, maar mijn vader moest doorrijden. Ik viel achter in de auto in slaap en werd pas weer wakker toen we voor de Nederlandse grens stonden. Mijn ouders waren wat overstuur, want we mochten daar, bij Roermond, de grens niet over, omdat de grenspost gesloten was. We moesten naar Venlo, maar daarvoor hadden we niet genoeg benzine meer. Er kwam iemand met

[p. 28]

een gebroken arm op een motorfiets speciaal naar ons toe, om ons over de grens te helpen. Toen we in Roermond onze intrek hadden genomen in een hotel, was het ongeveer 5 uur in de ochtend.

Ik had een kamer voor mezelf gekregen. Toen ik wakker werd, was het licht, maar ik had geen idee van de tijd. Ik stond op en ging uit het raam leunen. Het keek uit op de straat. ‘Roermond,’ dacht ik. ‘Nederland. Kijk die mensen daar lopen! Ik kan jullie makkelijk verstaan, hoor! Zien jullie dat? De zon schijnt, we hebben Duisterland achter ons gelaten!’

Een week of vier later gingen we weer terug naar Praag. Deze keer konden we de kortste weg nemen en over Neurenberg rijden. Deze stad was nog kapotter dan de kapotte steden die ik daarvoor had gezien. Hier was, zo op het oog, niets heel gebleven. Er waren niets dan grauwe ruïnes. De troosteloze aanblik hiervan bracht me tot sombere overpeinzingen. ‘Er is iets voorgoed verloren gegaan,’ had ik het gevoel, ‘het komt nooit weer goed.’ Maar ik kon er niet over praten, dit gevoel was te vaag en te angstwekkend.

Terug op school in Praag, vond ik het er niet prettig. De sfeer leek niet meer zoals vroeger, de gemoedelijkheid was weg. De leiderskoppen op de foto's in het klaslokaal vond ik nu bepaald naar. De barse kop van Gottwald had me altijd al tegengestaan, maar het gezicht van Stalin, met de vriendelijk aandoende kraaiepootjes, kwam me nu ook grimmig voor.

De postzegels met de kop van Beneš bleven nog een tijd in gebruik. Rozenský legde een keer een briefkaart voor zich op de bank, deed inkt aan de top van zijn wijsvinger en besmeurde daarmee het gezicht van Beneš op de postzegel. Hij mompelde er iets bij dat ik niet verstond. Ik vond dit misselijk om te zien, maar durfde er niets van te zeggen, want ik was al eens met Rozenský slaags geraakt en wist dat hij gemeen vocht.

Toen we voor tekenen eens het onderwerp ‘arbeid’ opkregen, tekende ik een stoere kerel die welgemoed een spade in de grond stak. Deze tekening vond veel waardering: blijkbaar had ik de normen van het socialistisch realisme goed aangevoeld. Eigenlijk tekende ik liever sprookjesfiguren, maar we hadden geen vrij tekenen meer.

Het schooljaar liep ten einde en ik zou uit Tsjechoslowakije vertrekken. We hadden een slotbijeenkomst in de aula en daar gaf Dagmar Novotná mij namens de klas, ter herinnering, een boek met dierenfoto's.

Mijn vader zou naar Boedapest worden overgeplaatst. Mijn ouders zeiden mij, dat ze me daar op een Amerikaanse school zouden doen. Dat was een afschuwelijk vooruitzicht. Moest ik bij de erfvijanden van de Tsjechen wonen? Moest ik weer naar een land met een communistisch bewind? Moest ik weer onder hoge druk een taal leren, Hongaars deze keer, om voor m'n ouders tolk te kunnen spelen? Moest ik me aanpassen op een Amerikaanse school, waar de leerlingen alleen maar hun eigen taal hoefden te knauwen, om er na korte tijd toch weer af te gaan? Hielden ze dan nooit op met mij nutteloze inspanningen op te leggen? Ik die anders altijd een tamelijk gehoorzaam kind was, protesteerde ditmaal heftig in alle toonaarden. Met de moed der wanhoop, want mijn ouders hadden zich nooit iets aangetrokken van wat ik wou, verklaarde ik naar een Nederlandse school te willen, die ik zou kunnen afmaken. En warempel, ik kreeg mijn zin: ik mocht in Nederland op school. Voor het zover was, had ik nog een heerlijke zomervakantie, waarin ik veel met Jitka optrok en wij samen verboden dingen deden.

Eens, toen we aan de voet van de rotsen een vuurtje hadden aangelegd (wat niet mocht) en we daarop bezig waren in een van thuis gepikt oud pannetje ‘jam’ te koken van vlierbessen, zei Jitka:

‘De meester bij ons op school zegt dat Jezus nooit heeft bestaan.’

‘O ja?’ zei ik, ‘wat gek! Hoe komt ie daarbij? Jezus heeft wel bestaan, hoor, ik weet het zeker!’ (Ik twijfelde soms wel aan het bestaan van God, maar niet aan de historiciteit van Jezus.)

Begin september moest ik tenslotte afscheid nemen. Ik gaf de mensen uit de buurt een hand en zei: ‘Sbohem!’ (Adieu) Ik ging naar de Procházka's, de Slukovs en het biervrouwtje, dat een kruisje op mijn voorhoofd maakte. Toen naar de hartelijke familie Knytl. Jitka gaf me een foto van haarzelf als aandenken. Ik moest huilen. ‘Zul je ons schrijven?’ vroegen ze. ‘Ja, dat zal ik zeker doen’, beloofde ik en toen zei ik maar: ‘tot ziens’. Ik wist niet of ik ‘Sbohem’ kon zeggen, want het waren communisten.

Ik was in een gezin geplaatst in Wassenaar en ging op het Rijnlands Lyceum naar school.

Op een dag vertelde ik aan een paar meisjes van mijn klas dat ik een jaar in Praag op school had gezeten.

‘Praag, ligt dat niet in Hongarije?’

‘Nee, in Tsjechoslowakije.’

‘O. Interessant.’

‘Ja,’ zei ik.