Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 26]

Het paasmaal
Nelleke Hovens Greve

Het was vrijdag, er hing een donkergrijze lucht boven de Wolfstraat. In de gang van nummer zeventien stonden mevrouw de Smet en haar buurvrouw Martha Bonefrans.

Mevrouw de Smet was bezig haar mantel dicht te knopen. Zij was oud, haar vingers beefden, minuten verstreken voor ze door elk van de knoopsgaten een knoop gewrongen had.

En al die tijd keek Martha onbewogen toe, een plastic tasje in de hand geklemd.

‘Hè, hè, dat is dat’, zuchtte de oude dame, ze keek op van haar werk.

‘Zo, ben u klaar’, riep Martha overbodig en schel. Maar het was goed gemeend. Zij gaf mevrouw de Smet haar stok en haar paraplu aan, zij veegde terloops een draadje van haar zwarte mantel en droeg tenslotte het plastic tasje, waarin wat stukken oud brood verzameld waren, aan haar over.

‘Heb ik nu alles?’, vroeg de oude vrouw vertwijfeld.

‘Ja hoor’, zei Martha Bonefrans en ze trok de voordeur die altijd wat stroef ging, met een ruk open.

‘Ga jij nu maar gauw naar binnen kind, je zult nog kou vatten’, zei mevrouw de Smet, terwijl ze zich van de stoep af liet zakken. ‘Ik red het wel’, verlekkerd keek ze naar het einde van de Wolfstraat.

Elke vrijdagochtend trok mevrouw de Smet in haar veel te grote zwarte mantel door de straten van de binnenstad. Na zo'n tochtje had ze uren, soms een hele middag, nodig om weer op verhaal tekomen. Maar het verbaasde haar niets, ze was tenslotte tweeënnegentig en dan zijn er grenzen.

Martha Bonefrans had vaak voor het raam gestaan en haar hoofd geschud, als zij het uitgebluste oudje aan zag komen schuiven, het bleke vogelkopje ver weggedoken in de grote zwarte kraag. Zij had zo vaak geopperd om er maar eens een punt achter te zetten. Maar daar wilde het vogeltje, zoals ze in de buurt wel genoemd werd, niets van weten.

‘Nee, het is mijn enige vertier’, zei ze altijd, ‘en daar heb ik recht op’.

Daar ging ze dan weer, oude Lena. Haar start was altijd als die van een wandelautomaat, stapvoets en in tempo, een stijl die zich wel voor de Wolfstraat leende, maar die, als ze verder kwam met geen mogelijkheid meer te handhaven viel.

Via rommelige straten, als ABCstraat en Kanaalstraat, voerde haar weg naar het Olieplein en vandaar door de Ambachtssteeg en het smalle steegje naar de binnentuin. Een weinig aantrekkelijke route. Maar het eindpunt betekende rust. Een ijzeren bankje in een binnentuin, daar zat ze dan, kwam wat op adem en schudde de plastic zak met het brood voor de mussen leeg.

Als de zon scheen dutte ze wel eens in, en als het regende stak ze haar paraplu op en kwam dan juist vaak tot heldere gedachten.

Om twaalf uur zeurde de zoemer van een nabijgelegen timmerfabriekje, schafttijd, en voor Lena tijd om weer aan de wandel te gaan.

Zowel op de heen- als op de terugweg, kwam ze midden in de drukte van het spitsuur terecht. Vaak kon het verkeer in de nauwe straten voor- noch achteruit. Gelukkig maar dat Lena lopend was.

Het lang aanhoudende claxonneren van ongeduldige automobilisten, klonk de oude vrouw als muziek in de oren, ze hoorde het honderd maal liever dan het geluid van de stofzuiger bijvoorbeeld, waar Martha Bonefrans op hetzelfde moment waarschijnlijk mee in de weer was.

Terwijl ze met haar stok op de stoep tikte en om de vuilniszakken heen scharrelde, snoof ze diep, om alles in zich op te nemen, het lawaai, de geuren, alles. ‘Wat een heerlijke tijd’, dacht ze niet zelden, ‘wat een dynamiek. Jammer dat Abraham hier niet bij is.’

Maar deze vrijdagochtend leek in niets op al die andere. Het was rumoeriger, chaotischer nog. Niet meer iets om enthousiast bij

[p. 27]

stil te blijven staan. Er waren veel mensen op de been, mensen die haar onbekend waren, en iedereen had overdreven veel haast. Het duizelde de oude Lena. En uit de hemel druppelde een voorjaarsbuitje. Het leek er veel op of deze wanorde ter ere van haar georganiseerd was, om dat oude mens eens op het roekeloze van haar daden te wijzen, ze hoorde het Martha Bonefrans in gedachten tegen een buurman zeggen. Ze dacht het werkelijk even. Alles kwam op haar af. De reusachtige dubbele wielen van een vrachtauto, een labiel figuur op de fiets, een taxi, en toen ze zich even vastgreep aan een regenpijp, werd ze meteen onder de voet gelopen door een clubje converserende heren. Stilstaan was zeker verboden, goed, ze zou er rekening mee houden. Ze klemde de stok nog vaster in haar hand en ging voort, net iets sneller dan ze gewend was, want ze liet zich door niets en niemand uit het veld slaan.

Ze groette opgewekt een vrijdagochtendvriend, de man van het slachthuis met zijn schort vol bloed. Deze was duidelijk ook door zijn omgeving geïnspireerd. Hij knikte vriendelijk maar sprong meteen in een geparkeerde koelwagen en reed weg. Jammer, die man had altijd van die leuke dingen, een grapje voor onderweg noemde hij dat.

Teleurgesteld sjokte ze door. ‘Wat een volk’, zei ze zo nu en dan om zich heenkijkend. ‘Mij krijgen ze niet klein’. Stoep op, stoep af, langs Kees, een leeftijdsgenoot die samen met zijn zoon in rookartikelen handelde. Kees zat op een stoel naast de toonbank, zoals altijd, en keek of zijn zoon het goed deed. Zij zag Kees en stak bij wijze van groet het plastic tasje omhoog. Maar Kees was schijnbaar erg geconcentreerd op zijn handel, hij zag niets.

‘Ik gun hem goede zaken, maar mij, een oude vriendin, kan hij toch zeker groeten? Wat is dat nou. Zo vreselijk vaak zal ik hier wel niet meer voorbijkomen’.

Ze werd er helemaal sentimenteel van, niets voor haar. Toen ze bij het rode stoplicht een minuut kreeg, om tot zichzelf te komen, rolden er tranen over haar wangen. Niemand die het zag in de regen.

Opgestuwd door een stroom van mensen, stak ze even later het Olieplein over. Aan het einde van het zebrapad kwam er wat meer ruimte. Gelukkig dat niet iedereen in de Ambachtssteeg moest wezen. Ze had de weg haast voor zich alleen.

In de stille binnentuin, op haar bankje, viel de oude vrouw meteen in slaap. Ze had niet eens tijd gehad om het brood uit te strooien, zodat ze de lege zak kon gebruiken om er op te gaan zitten, zoals ze anders deed als het bankje nat was. Zomaar met alles nog in haar hand geklemd, was mevrouw de Smet in slaap gevallen.

Op de binnenplaats kwam nooit iemand, tenminste niet op vrijdagochtend. Misschien op zaterdag of zondag. De oude vrouw was er nog nooit iemand tegengekomen, hoewel zij er toch al een half jaar lang iedere vrijdag op het bankje neerstreek. Zij was hiermee begonnen na het voorstel van buurvrouw Bonefrans of zij niet even iedere vrijdag haar huisje een goede beurt zou komen geven. Nou, dat vond Lena best, maar dan ging zij wandelen want ze had haar hele leven al een hekel aan poets- en boenochtenden gehad. Ook in de tijd dat haar zusters en schoonzusters er nog waren, maar dan mocht ze er nooit tussenuit.

Al haar broers, zusters, zwagers, neven, en wat het dan ook geweest mochten zijn, daar had niemand ooit hoogte van kunnen krijgen, hadden haar september vorig jaar in de steek gelaten De vogeltjes werden ze wel genoemd, omdat ze kraaloogjes in hun kleine ronde koppen hadden en iets gebogen neuzen die op snaveltjes leken.

Maar hoe dan ook, in een week tijd was er van het negental nog maar een over en dat was Lena. Het was altijd zo'n hecht gezelschapje geweest. Degelijk en vroom sleten ze met elkaar hun laatste levensjaren. In de week bestierden ze een proper huishouden aan de hand van roosters en tabellen en op zondag trok de kleine stoet van gelijken tweemaal naar de kerk. Een mooi gezicht, dat wel. Maar nu verleden tijd.

Twee waren er in alle rust overleden, een werd momenteel op de Veluwe verpleegd, maar van de andere vijf ontbrak tot nu toe ieder spoor.

Zij waren in de nacht na de tweede begrafenis vertrokken, een griezelige geschiedenis, onbegrijpelijk. En waarom had Lena niet mee gemogen? Wat mankeerde er aan haar?

Lena had zich er gelukkig gauw overheen gezet, ze had in oktober een konijn gekocht, iets dat voorheen vanwege de ruimte niet had gekund. Jaap heette dat beest.

Toen de oude vrouw wakker werd, regende het allang niet meer. Ze was in diepe slaap geweest, had vele dromen gedroomd. Ik sliep zo diep, dacht ze met schrik, dat ik het tijdsein van twaalf uur niet heb gehoord.

Vlug klapte ze de paraplu in elkaar, daar had ze al die tijd mee in haar hand gezeten, moet je nagaan, ze grinnikte zacht. Stijfjes kwam ze overeind, een mens zou ziek worden.

‘Hier’, riep ze naar de mussen toen ze de

[p. 28]

zak leeggooide, ‘en nou moet ik gaan’.

Ze vouwde de zak op en kon nu alles in een hand houden, dat liep een stuk plezieriger.

Ze was nieuwsgierig naar de tijd, maar voor zover ze wist was er in deze buurt geen klok waar je dat op zien kon.

Ik vraag het Kees, bedacht ze in de Kanaalstraat.

In de sigarenwinkel was het net een moment rustig.

‘Heb je even tijd voor me?’, vroeg Lena. ‘Voor jou altijd’, zei Kees, hij stond meteen op om haar zijn stoel aan te bieden, waar het arme mens dankbaar gebruik van maakte.

‘Nou, vanmorgen anders niet hoor’, kirde Lena, ‘toen heb ik hier een kwartier staan zwaaien, maar meneer zag niks’.

‘Het is hier zo druk geweest’, pochte Kees, ‘in jaren is het hier niet zo druk geweest’. Trots leunde hij tegen de toonbank. ‘Het kan zijn dat je me net ontgaan ben’.

Ze knikte al dat het goed was, ze wilde alleen de tijd maar weten.

‘Ja nou je het zegt’, zei Kees, ‘je bent laat vandaag.

Ik heb het al vijf over twee’.

Daar schrok ze nu toch duidelijk van.

‘O, Kees, vijf over twee?, dan moet ik meteen maar opstappen’.

‘Dag, prettige paasdagen’, geeuwde de jonge Jan vanachter de toonbank.

‘Wat zegt ie?’. Lena verstond het niet.

‘Prettige paasdagen, zei die’, Kees lachte breeduit. ‘Je gaat zeker niet uit hè?’.

Nee, ze schudde haar hoofd, Pasen? Verdwaasd bleef ze in de deuropening staan.

‘'t Is nog geen zomer, doe die deur dicht’, riep Jan.

‘Ajuus’, riep Kees.

Mevrouw Bonefrans had al een paar keer op de uitkijk gestaan, haar neus tegen de glimmend gezeemde ruit gedrukt. Er was van alles in aantocht, alleen van mevrouw de Smet geen spoor. In het begin had zij er zich niet zo druk over gemaakt. Het vrouwtje kon een kennis zijn tegengekomen die haar langdurig aan de praat hield, of per abuis een extra straatje omgelopen zijn, om maar eens iets te noemen. Maar na een half uur van wachten en uitkijken, geloofde ze daar niet meer in. Er moest iets gebeurd zijn.

Zij keek nog wel uit het raam, doch verwachtte geen stokoud vrouwtje meer aan de horizon, alleen nog maar de politieauto. ‘Hoe dwaas toch ook altijd die wandelingen’, Martha kletste zich met een hopeloos gebaar op de dijen. Ze had juist voor Pasen de boel eens extra laten glimmen en nu zou het goede mens dat wel niet meer mogen meemaken. Plotseling zag ze door een waas van tranen daar het vrouwtje toch nog aan komen kuieren, heel fris en monter zelfs, terwijl zij dat arme wijfje in gedachten al ter aarde had besteld.

Ze snoot haar neus en haastte zich om de deur voor haar open te maken.

‘Hallo’, zei Lena met haar bromstem. ‘Wat ben ik laat hè!’.

Martha slikte de laatste brok uit haar keel om het te kunnen beamen. Ze stond alweer gedienstig klaar om de zwarte jas in ontvangst te nemen.

Vlot stapte mevrouw de Smet over de drempel heen de kamer binnen. Martha bezag haar van achteren en had er geen woorden voor.

Of er nog koffie was, vroeg ze. Want daar had ze best trek in.

‘Die ene, die met dat strogele haar, dat was mijn dochter,’ zei Lena opeens. Wazig staarde ze voor zich uit.

Martha had haar net van een kopje koffie voorzien.

‘Over wie heeft u het?’.

‘Over mijn dochter’, zei het vrouwtje fier, ‘die hier voor een paar jaar nog in huis woonde. Ze is op eigen benen gaan staan’.

Martha kon zich geen strogeel vogeltje voor de geest halen.

‘Hoogblond zei u?’, riep ze peinzend in de koffie kijkend. ‘Dat moet dan toch wel heel lang geleden zijn, want die van vorig jaar, die waren allemaal grijs.’

‘En met Pasen komt ze met haar man op bezoek’, mompelde het oudje ongestoord.

Zo, knikte buurvrouw, terwijl ze naar woorden zocht.

‘Dat is... dat zal u goed doen’.

‘Nou ja, dat is nog afwachten’, zei Lena met een samengeknepen mondje.

‘Ik was het trouwens haast vergeten, heel toevallig dat ik er nog op tijd aan dacht. Als ik Kees niet had gekend, als het vanmorgen niet zo druk was geweest, als, ach, als, als, als’, zuchtte Lena en lachte, ‘ik ben wat moe’.

‘En verder’, Martha toonde een oprechte belangstelling, ‘hoe en wat heeft Kees daar mee te maken?’.

‘Kees' zoon wenste me prettige paasdagen, paasdagen?, dacht ik toen, wat was er ook weer met paasdagen. En in een flits zag ik ze toen staan, Alida en Gert, precies zoals ik ze voor het laatst gezien heb. Ik hoor ze nog zeggen, als we niet met de Kerst komen, dan komen we wel met Pasen’.

‘Ach’, Martha deed of ze er alles van begreep.

‘Dan is het maar beter dat ik nu naar huis

[p. 29]

[p. 30]

ga, ik heb trouwens nog genoeg te doen, en dat u een poosje gaat rusten’, bedisselde ze.

Lena knikte, ze had van haar vertelsel een vreselijke slaap gekregen en geeuwde voortdurend achter haar hand.

Mevrouw Martha Bonefrans zei haar welterusten, ietwat opgewonden verliet zij het huis om het nieuws aan iemand te gaan vertellen. Zoveel als zij nu over de vogeltjes wist, had in de Wolfstraat nog nooit iemand geweten.

Die nacht viel de oude vrouw pas tegen de ochtend in slaap. Ze had zoveel om over na te denken, bovendien was ze die dag al een paar keer onder zeil geweest. Ze deed het bedlampje aan en uit, schudde het kussen nog eens op en nam tot tweemaal toe een slaappoeder.

In geen tijden denk je aan zo'n kind en dan ineens lig je er een hele nacht van wakker, dacht ze toen ze de torenklok vijf hoorde slaan. Ze probeerde van alles voor het beeld van Alida te schuiven, een huis, een straat, een oude kast, maar steeds kwam Alida er weer achter te voorschijn. En wat moest zo'n kind met Pasen eten? Ze was natuurlijk door en door verwend. Die Gert met z'n bolle welvaartskop zou ook wel niet meer kunnen genieten van een radijsje met zout, iets wat zij zelf graag met Pasen at.

Eigenlijk gunde ze het stel niks, toch peinsde ze zich suf over een feestmaal met verrassingen. Ze wilde graag goed voor de dag komen.

Toen ze dan eindelijk tegen zessen in slaap viel, was daar de droom die uitkomst bood.

Zijzelf zat aan het hoofdeinde van een keurig gedekte tafel, aan weerszijde van de tafel zaten Gert en Alida. Op de tafel lagen vijf broden en twee vissen. Zij nam een van de broden en begon het in stukken te breken. Gert en Alida keken met open mond toe, want er bleken veel meer kruimels in het brood te zitten dan zij wel gedacht hadden, het brood hield niet op te bestaan. Net als in dat bijbelverhaal.

Alida had een grote boodschappentas bij zich waar nog allemaal kleine boodschappentasjes en netjes in zaten.

‘Pak aan’, zei ze tegen Gert, ze gaf hem er een paar en hij wist wat hem te doen stond.

Alle tassen werden gevuld en Lena brak maar, alles wat er aan voedsel op tafel was, brak ze tot in het oneindige.

‘Hier, hier,’ was het enige dat ze er bij zei.

Hoogst opgewonden duwden de kinderen het eten in de tassen, kruimels en stukken vis, alsof zij regelrecht uit een hongerkamp kwamen.

Bij het ontwaken wist mevrouw de Smet wat haar te doen stond. Ze kleedde zich warm aan en nam een van de allergrootste boodschappentassen die ze bezat. Ze moest vroeg zijn, anders was het straks druk bij de bakker, of kon ze niet meer vijf van dezelfde broden krijgen. Voor de vissen moest ze helemaal naar de markt lopen, een waagstuk, ze zou er de tijd voor nemen. Een ander deze boodschap laten doen, dat was onmogelijk. Ze hoorde Martha al vragen, wat of zij met die twee vissen moest. Nee, ze ging zelf wel, ze wilde die beesten trouwens eerst met eigen ogen gezien hebben, voor ze er het geld voor neertelde.

Het moesten echte vissen zijn, alsof ze zo uit het water kwamen.

Even na negenen stond ze al in de bakkerswinkel, waar nog geen klant te bekennen was.

‘U bent er vroeg bij’, zei de bakker die zojuist een lading vers gebak in de vitrine schoof.

Lena glunderde. ‘Geef mij maar vijf witte broden, bakker’.

‘Gesneden of ongesneden?’.

‘Nee alstublieft niet gesneden, ik doe er zelf wel iets mee’.

‘Zoals u wilt’, zong de bakker.

‘Anders nog iets voor u mevrouw?’.

‘Nee hier niet’, zei Lena.

‘U boft’, juichte de bakker toen zij met haar portemonnee in de hand stond. ‘Bij aankoop van vijf broden geven wij vandaag zo'n paasei cadeau’. Hij had een voorbeeld op de toonbank staan.

Lena wist niet of zij nu van geluk moest spreken. Zo te zien had het ei eenzelfde gewicht als de vijf broden tezamen.

‘Massief’, zei de bakker en tikte er tegen.

Luchtig plaatste hij toen een kartonnen doos op de tas waar het brood aan alle kanten uitstak.

‘O, dank u, dank u’, stamelde het vrouwtje, betaalde met gepaste munt en liet zich keurig uitgeleide doen.

Dat was nog eens een chique bakker.

Ze sjouwde zich krom aan de broden en het ei. Op de markt kocht ze twee magere vissen waar de ogen nog inzaten.

‘Het is meer het idee’, zei ze tegen de vrouw die er twee lichtgewichten tussenuit moest zoeken. ‘Ik heb al zoveel te sjouwen’.

Het mens knikte.

Het kostte haast niks.

Thuis borg ze het brood op en bekeek het

[p. 31]

paasei uitvoerig, het had een lichte en een donkere kant, eromheen zat een hardroze lint. Ze lustte geen chocola, op de schoorsteen kon het mooi staan.

Ze liet een bak vol water lopen, wierp de visjes er in.

‘Zie zo jongetjes’, zei ze, ‘nu ga ik even op bed liggen. Wat is een oud mens toch gauw uitgeteld’.

Eerste paasochtend scheen de zon een beetje. Wel feestelijk, zo na al die donkere maartse dagen.

Mevrouw de Smet had Jaap de roze strik van het ei omgebonden en hem op de vensterbank gezet. ‘Nu ben jij de paashaas, had ze gegiecheld, je geeft maar een seintje als de paasvisite komt.’

Het beest had daar zowaar een paar uur gezeten.

‘Komen ze nog niet?’, had de vrouw om de tien minuten geroepen.

Blijkbaar niet.

Toen Jaap bij het raam wegsprong, was ze zelf op de uitkijk gaan staan.

‘Ik ben benieuwd’, zei ze steeds.

Om vijf uur ging ze de tafel dekken.

Ook Martha was die dag niet bij het raam weg te slaan geweest. Zij brandde van nieuwsgierigheid, ze zou koste wat het kost een glimp opvangen van de stroblonde Alida.

Het weer werd steeds beter, maar beide vrouwen, zowel Martha als Lena, gunden zich geen tijd om er van te genieten.

Het werden geen prettige paasdagen.

Lena at niets, zij dronk slechts thee met melk, zij wachtte tot ze het brood kon delen.

Twee dagen lang wachtte ze tevergeefs.

Op dinsdag wist Lena dat ze nu wel niet meer zouden komen, dat zij wachten moest tot Kerstmis misschien of tot Pasen het volgend jaar. Zij schaamde zich een beetje tegenover haar buurvrouw, omdat die vast wel gemerkt zou hebben dat er tijdens de paasdagen niemand verschenen was. Nu dacht ze misschien wel dat zij helemaal geen dochter had, en dat zij een gek oud wijf was dat de dingen maar verzon, en zou ze misschien nooit meer iets geloven van wat zij, Lena, te vertellen had.

‘Ik ben zo eerlijk als goud’, zei ze tegen Jaap en deed hem zijn paasstrik af.

Ze riep Martha en vroeg haar een taxi te bellen.

Martha had nog een kater van de paasdagen maar deed het zonder morren of lastige vragen.

Vijf minuten later stopte er voor nummer zeventien een taxi. Lena liet zich op haar plaats helpen, ze had een bak bij zich die hield ze op haar schoot en een grote tas die de chauffeur op de achterbank plaatste.

‘Breng mij naar een stijlvol park’, zei de oude dame. ‘Zo'n park met een grote vijver en treurwilgen aan de kant. Ik ga het voorjaar vieren’.

‘A, ha’, zei de chauffeur en hij gaf gas.

Hij heeft het goed aangevoeld, dacht Lena toen ze aan de rand van een prachtige vijver stond, dit is precies het soort park dat ik bedoel.

Er waren perkjes met trompetnarcissen en op het gras speelden keurige kleuters onder toeziend oog van hun moeders.

Lena kiepte de twee dode visjes welke ze in de afwasbak met zich meedroeg, in de vijver.

‘Een vis hoort in het water’, zei ze tegen een kind dat kwam kijken, ‘of hij nu dood is of niet’.

‘O’, zei het kind en rende weg om het aan zijn moeder of zijn tante te gaan vertellen.

Lena begon het brood te verkruimelen, ze wierp het uit over de vijver en op het gras. Er waren eenden en ganzen, zwanen, mussen en poelepetaten, en de oude vrouw deelde maar. Vijf broden lang.

‘Wel honderdtachtig kruimels’ gilde een zenuwachtig kind in het voorbijgaan.

Lena kreeg er een lamme arm van.

‘Een oud mens kan niet veel meer hebben’, zei ze even later tegen de taxichauffeur toen ze weer naast hem zat. ‘Van brood strooien val je al haast in slaap’.

‘Zo is het’, zei de chauffeur, en toen ze in de Wolfstraat waren moest hij haar zachtjes wakker schudden.

‘U bent weer thuis’.

Het paasei is in de zomer gesmolten.