Hollands Maandblad. Jaargang 1978 (362-373)

[p. 18]

Zoals de mens, en andere fragmenten
Karel van het Reve

Zoals de mens in een praktische situatie uit een aantal mogelijke reacties een reactie kiest - ‘kiest’ is eigenlijk niet het juiste woord, hij overweegt of overziet of noemt de alternatieven zelden - zo is hij ook geneigd om op een bepaalde vraag in ieder geval een antwoord te geven en met dat antwoord tevreden te zijn. Zo verklaar ik de tevredenheid met de meest onzinnige antwoorden, bijvoorbeeld dat Lewis Carroll zulke rare logische grapjes uithaalde omdat hij linkshandig was (The annotated Alice, p. 182-3).

Misschien gaat het ‘constante kapitaal’ van Marx terug op de fysiocraten? Zij meenden dat alleen de landbouw winst opleverde: ‘l'agriculture est la seule industrie qui donne un produit net en sus des frais de production’, zegt de door Nabokov (E.O.2, p. 57) geciteerde François Quesnay in zijn boek Physiocratie van 1768. Blijkbaar dachten de fysiocraten dat industrie niet meer kon opbrengen dan het gekost had. Bij Marx ‘mag’ die industrie, bij wijze van spreken, niet meer opbrengen.

Mijn onduidelijke twist met Popper, die overal in planten-, mensen- en dierenwereld trial and error elimination ziet, terwijl ik niet zozeer trial zie als wel reactie, die soms leidt tot vernietiging of tot onmogelijkheid om die reactie te herhalen, en soms blijkt voor herhaling vatbaar te zijn. Als dat laatste zo is dan wordt er ook herhaald, ad infinitum. De ‘trial’ is niet dat men probeert of iets ergens goed voor is, maar of het überhaupt mogelijk is dat bepaalde ding te doen, die reactie te herhalen. Blijkt dat mogelijk, dan gaat men door. De mug besluit op een bepaald moment te gaan zoemen. Dat blijkt te kunnen. Helpen doet het die mug niet in zijn strijd om het bestaan. Menige mug wordt doodgeslagen omdat zijn vijanden - de mens bijvoorbeeld - hem horen. Maar het is niet dodelijk voor de hele muggenstand, en daarom zoemt die mug door, hoewel dat zoemen volstrekt zinloos is.

(Zaak die hiermee samenhangt maar ik weet niet hoe: iedereen die in een auto rijdt leert bepaalde dingen: nergens tegen aan en nergens tegen op rijden bijvoorbeeld. Maar bepaalde andere dingen: in een rechte lijn rijden, constante snelheid houden - althans zo'n rechte weg en zo'n constante snelheid dat zijn medepassagier de correcties niet opmerkt - leren de meeste automobilisten nooit.)

Ieder organisme reageert, dat wil zeggen ‘kiest’ uit mogelijke reacties. Een steen heeft weinig keuze. Als hij niets onder zich heeft valt hij naar beneden. Is die keuze - hoe die tot stand komt weet ik niet, ik ben het als hij dat wil met Popper eens dat het een wild guess is, een onberedeneerde of verkeerd beredeneerde noodsprong - eenmaal gedaan is, dan gaat het er om of hij herhaald kan worden. Als dat zo is gaat het organisme door in analoge situaties zo te reageren - het ‘resultaat’, het ‘antwoord’ op de challenge of de vraag doet er maar in één opzicht toe: of de reactie kan worden herhaald.

Wat mij met Popper van mening doet verschillen is dit: hij heeft het steeds over ‘trial and error elimination’. Dat is de manier waarop, in het gunstigste geval, de exacte wetenschappen werken en de techniek. Maar het menselijk denken in het algemeen werkt zo niet. Een bewering, een denkbeeld kan zich tientallen, honderden, ja duizenden jaren handhaven zonder ooit aan ‘trial’ te worden onderworpen. Het criterium voor survival is niet ‘does it work’, ‘does it stand up to critical testing’, maar ‘can it exist’, ‘does it survive’. Dat geldt zowel voor mutaties in de dierenwereld als voor ideeën, theorieën en regels in de mensenwereld. De joodse spijswetten hebben het zo lang uitgehouden niet omdat ze ergens goed voor waren, omdat je van varkensvlees trachoom kan krijgen, maar omdat het mogelijk was ze zo lang in acht te nemen

[p. 19]

zonder uit te sterven. Kortom, het enige wat men probeert als men iets doet is of men het kan doen. Als dat mogelijk is, gaat men ermee door. Popper daarentegen is meer geneigd te denken dat men iets probeert om te kijken of het ‘werkt’, dat wil zeggen om te kijken of men ermee bereikt wat men ermee bereiken wil. In zekere zin liggen onze opvattingen niet zo ver van elkaar. In andere zin liggen ze heel ver van elkaar.

Bezoek van Etkind. Hij zegt dat hij een ontdekking gedaan heeft over het gedicht ‘Polkovodec’ van Puškin. Het begin ervan: de Russische tsaar heeft onder zijn paleizen een paleis en in dat paleis is een galerij en in die galerij hangen een aantal portretten van legeraanvoerders uit de oorlog van 1812, en onder die schilderijen is er één, en dat is Barklaj. En wat had Etkind nu ontdekt? Dat Puškins gedicht heel breed begint (de vele paleizen van de tsaar) en dan zich steeds verder vernauwt tot we bij het eigenlijke onderwerp zijn, waar de rest van het gedicht over gaat. Pas toen Etkind weg was bedacht ik dat dit niets opmerkelijks was en in zekere zin niets met Puškin te maken had. Het is een kunstgreep die door veel schrijvers en journalisten gebruikt wordt. Ik herinner me een stuk van Aldanov dat zo begint: hij brengt de lezer eerst in een bepaald arrondissement van Parijs, dan in een bepaalde straat, dan bij een bepaald huis, dan op een verdieping van dat huis, en daar heeft de historische figuur gewoond over wie het stuk eigenlijk gaat. Het stuk in het Wereldtijdschrift over de smederij van Lauwereysen gaat ook zo: als je in Antwerpen van de Beurs komt en je loopt een beetje rond en je gaat een van de zijstraten van de zo-en-zo-lei in, dan kom je... Films beginnen vaak met een grote opname van een of ander landschap en zoemen dan in op een klein plekje, waar de eigenlijke handeling begint. Het lijkt me dat de mensen die over schilderkunst of over muziek schrijven veel verder gevorderd zijn dan zij die over literatuur schrijven: zij zouden eerst zo'n kunstgreep herkennen en vervolgens beschrijven hoe vaak, waar en in welke varianten de auteur in kwestie die kunstgreep gebruikt en waarin zijn gebruik afwijkt van dat van anderen.

Het volgende gebeurde op een vertaalcollege. Vertaling A van een bepaalde zinsnede werd aangenomen, vertaling B werd verworpen. De voorsteller van B had meer varianten voorgesteld die niet aangenomen waren. We waren al aan de volgende zin, toen plotseling een van de deelnemers met een nieuwe variant kwam. De discussie werd heropend, en die variant kwam in de plaats van A. Met die nieuwe variant was iedereen tevreden. Louis - zo noemen wij hem - was ook tevreden, en trok zijn variant B in. Tot nu toe was hij op dit college nogal hardnekkig geweest. Hij liet nogal eens zijn verworpen vertalingen in de protocollen opnemen - iedereen wiens variant verworpen wordt heeft daar het recht toe. Maar nu liet hij zijn variant uit de protocollen schrappen. ‘Dat is groot van je, Louis’, zei een deelneemster schertsend, ‘we weten allemaal hoe...’ Hier lachte iedereen, en ik merkte op dat ieder der aanwezigen deze stijlfiguur ‘wij weten allemaal’ kende, en wist dat op die woorden zoiets moest volgen als ‘hoe moeilijk het je valt je eigen idee op te offeren’ of ‘hoe lastig je soms kunt zijn’ of ‘hoe vaak je vergeefs hebt geprobeerd ons van je gelijk te overtuigen’. En dit alles, zei ik, terwijl de meeste aanwezigen deze stijlfiguur maar enkele keren zijn tegengekomen. Ik schatte dat de gebruikster hem niet meer dan een keer of vijf in haar jonge leven was tegengekomen. Zij wilde dat wel van mij aannemen, maar verklaarde dat ze zelf het gevoel had, toen ze ‘we weten allemaal’ zei, dat ze die uitdrukking nooit eerder had gezien of gehoord en hem zelf bedacht had.

Dit bracht mij op de volgende gedachte: een hardnekkig misverstand, al bestaand sinds de oudheid, is dat wij leren door herhaling. Repetitio mater studiorum. Daar moge een boel waars in zitten als het uit het hoofd leren betreft, of het instuderen van een pianostuk, of het schrijven van een artikel dat je steeds weer overmaakt. Maar andere dingen - en ik heb het gevoel dat dat de dingen zijn waar het op een of andere manier echt op aan komt - andere dingen worden juist in één enkele keer ‘geleerd’. Als een kind spreken zou leren door herhaaldelijk horen van een woord of een constructie, dan zou het dat woord niet zo lang verkeerd gebruiken of verkeerd uitspreken. Ik heb tot mijn dertigste of veertigste jaar ‘ik taan er niet naar’ gezegd in plaats van ‘ik taal er niet naar’. Ik denk dat ik die uitdrukking ieder jaar een paar keer in woord en geschrifte ben tegengekomen. Maar ik ‘leerde’ daar helemaal niet van. Ik had die uitdrukking juist in één keer geleerd, en toevallig verkeerd. Alle volgende ontmoetingen met dat woord konden die eerste indruk niet veranderen. Zo heb ik ook een kleine twintig jaar ankward gelezen voor awkward. Ik heb zelfs in mijn proefschrift in een Engels citaat awkward in ankward veranderd. Pas toen mijn promotor de fout

[p. 20]

voor de tweede maal verbeterde - ik had zijn eerste correctie teniet gedaan - kreeg ik mijn fout in de gaten. Alle keren dat ik in die twintig jaar awkward las deden aan mijn overtuiging dat het ankward was niets af. De mens gaat als volgt te werk, en daarin verschilt hij niet van dier, plant of steen: hij wordt ergens mee geconfronteerd en reageert dan onmiddellijk, kiest onmiddellijk uit de mogelijke reacties één uit. En die reactie handhaaft hij bij volgende confrontaties met dat verschijnsel.

Lezing Meerovič over mythen. Je krijgt de indruk dat als de mens dingen van algemene aard gaat beweren hij begint met beweringen over het ontstaan van dingen, en meer in het bijzonder over het ontstaan van de wereld, van het vasteland, van de seizoenen, van de sterren etc. Deze ‘mythen’, dat wil zeggen deze allereerste ideeën over de wereld hebben het nadeel dat de een niet beter is dan de ander, dat iedere overweegbaarheid ontbreekt. Men kan ze niet beoordelen, niet tegen elkaar afwegen. De ene verklaring is niet waarschijnlijker dan de ander. Beter is het gesteld met een later (zeg ik maar voor het gemak) opkomende gewoonte, de gewoonte om zich af te vragen niet waar iets vandaan komt, maar hoe iets in elkaar zit. Niet: waar komt de aarde vandaan, maar: welke vorm heeft de aarde. En dan wordt het interessanter. De vraag: hoe komt het dat de mensen verschillende talen spreken? kan gemakkelijk beantwoord worden door het verhaal van de toren van Babel. Maar ieder ander verhaal, mits het een beetje leuk is en een visie geeft op het ontstaan van de spraakverwarring, kan die vraag ook beantwoorden. De keuze tussen die verschillende verklaringen is een zaak van smaak of toeval. De vraag zelf is als het ware al onvruchtbaar. Maar de vraag hoe het komt dat wij allemaal het Nederlands verschillend uitspreken en elkaar nochtans verstaan, is een vruchtbare vraag, omdat de antwoorden niet gelijkwaardig zijn. Het antwoord ‘de aarde heeft de vorm van een pannekoek en drijft in de oceaan’ roept de wedervraag op: waarop rust die oceaan? en kan weer leiden - heeft misschien ook geleid - tot het antwoord dat de aarde een kluit is die in de ruimte zweeft. De vraag: waar komt de mens vandaan? kan op duizend verschillende manieren beantwoord worden, het antwoord ‘de mens is geschapen door God naar Zijn beeld’ is niet beter dan de vele andere antwoorden die er wel zullen zijn. Maar de vraag: hoe zit de mens in elkaar? Wat is de functie van het hart, de maag etc. is interessanter. Het antwoord dat de maag de zetel is van 's mensen gevoelens kan bijvoorbeeld ondersteund of ondergraven worden door de vraag wat dat voedsel in die maag doet.

Bij Lukácz getroffen door de volstrekt willekeurige manier waarop marxisten ergens een ‘oorzaak’ voor aanwijzen. Balzac schrijft zo goed omdat hij de kapitalistische maatschappij die hij beschrijft heeft zien ontstaan. Zola schrijft zo slecht omdat hij in het tijdperk van het fertige Kapitalismus leefde. Waren Lukácz' literaire sympathieën omgekeerd geweest, dan had hij zonder zich maar een ogenblik te bedenken die twee oorzaken ook kunnen gebruiken: Balzac schreef zo slecht omdat hij tijdens de onduidelijke en verwarde ontstaansperiode van het kapitalisme leefde, terwijl Zola zo goed schreef omdat hij onder het duidelijke ‘fertige’ kapitalisme leefde. Ik geloof niet dat je ook maar bij één enkele marxist de neiging vindt om de Herodotus-methode toe te passen en de hypothese dat A door B wordt veroorzaakt aan een kritisch onderzoek te onderwerpen door de twee vragen: 1. zijn er gevallen bekend waar B optrad en A nochtans uitbleef? en 2. zijn er gevallen bekend waar A optrad zonder B? Een medicus die meent te hebben ontdekt dat malaria wordt veroorzaakt door het eten van spruitjes peinst er niet over om ten bewijze van zijn stelling ons een malarialijder te tonen die zijn hele leven spruitjes gegeten heeft. Hij zal, alvorens met dat verband tussen malaria en spruitjes in de openbaarheid te treden, twee dingen onderzoeken, namelijk: hoe staat het met de malarialijders die nooit spruitjes hebben gegeten en hoe staat het met de spruitjeseters die nooit last hebben gehad van malaria. Pas als statistisch is aangetoond dat onder de spruitjeseters meer malarialijders voorkomen dan onder de bloemkooleters, en dat er onder de malarialijders meer spruitjeseters zijn dan onder de teringlijders. pas dán komen we ergens. En dan spreek ik nog niet eens van een onderzoek naar een echt verband tussen spruitjes en malaria, een antwoord op de vraag hoe die spruitjes die ziekte veroorzaken. Waarom leidt het getuige zijn van het ontstaan van het kapitalisme tot een goed schrijverschap en het leven onder het ‘fertige’ kapitalismus tot slecht schrijverschap? Hoe gaat dat precies in zijn werk? En hoe zit het dan met de slechte schrijvers uit de tijd van Balzac? Dat zij de opkomst van het kapitalisme meegemaakt hebben heeft hun blijkbaar niet geholpen. Maar als het hun niet geholpen heeft, waarom dan aannemen dat het uitgerekend het ontstaan van het kapitalisme was

[p. 21]

dat Balzac tot een goed schrijver maakte? En hoe zat het met de goede schrijvers ten tijde van Zola: Flaubert, Turgenev, Tolstoj? Hoe hebben die in godsnaam ondanks dat fertige kapitalisme fertig kunnen worden met hun romans? En dan is er nog iets: zo'n medicus betracht - wil ik tenminste ernstig hopen - enige zorgvuldigheid bij de diagnose. Hij ziet er op toe dat de patiënt inderdaad malaria heeft en spruitjes eet. Bij Lukácz is dat helemaal niet het geval. Balzac is misschien wel helemaal niet zoveel beter dan Zola, en het ‘kapitalisme’ is misschien wel helemaal niet ‘ontstaan’ tijdens het leven van Balzac, noch was het tijdens het leven van Zola ‘fertiger’ dan in 1820 of 1920.

‘I would neither ask for nor deplore criticism, nor would I ever thank a critic for praise, or quarrel with him, even in my own heart, for censure’. Dit vond ik leuk om by Anthony Trollope te lezen, want ook ik heb nooit om een recensie gevraagd en nooit voor een recensie bedankt.

Als je kinderen die geheel verschillende talen spreken op straat met elkaar laat spelen begrijpen ze elkaar na enkele dagen. Waarom? Omdat zij geen enkele moeite doen elkaar te verstaan. Zij komen geen ogenblik op het idee de taal als een middel tot communicatie te zien.

Wat ook bij Lukácz treft is de burgerlijkheid van zijn smaak. Hij vindt mooi wat in nette kringen toen hij jong was mooi gevonden werd. Je zou denken dat een jongeman van goeden huize - zijn vader was geloof ik bankier - die tegen zijn milieu in opstand komt en communist wordt, ook in artistieke zaken dat milieu de rug zou toedraaien en Zola zou waarderen boven Balzac, Stefan George boven Goethe en Heine, Majakovskij boven Tolstoj. Maar niets daarvan. Lukácz' literaire smaak is de meest traditionele die men zich denken kan. Hoe dit te begrijpen? Misschien als volgt: het marxisme is een goedkope manier voor een bourgeoiszoontje om het ‘nest’ te verlaten. Men kan het pijnlijke proces van het zich losmaken uit het eigen milieu vereenvoudigen door enige platgetreden weg te volgen, bijvoorbeeld marxist te worden. Men komt dan in een opgemaakt bed. Uit het ene opgemaakte bed in het andere. Vergelijk onze katholieken die marxist worden zonder verder te veranderen.

Popper verzet zich tegen de visie dat voortdurend herhaalde waarnemingen tot theorieën leiden. Maar hij handhaaft de visie dat theorieën ontspruiten aan problemen (praktische, theoretische) die zich opdringen. Mijn visie is anders. Het zijn niet de problemen die zich opdringen, maar de theorieën. Ik word niet gekweld door koude of door honger, dat wil zeggen ik word als je wilt gekweld door een zuiver fysiek lijden. Maar een probleem bestaat niet voor me. Dat probleem: wat te doen tegen die honger of die koude? ontstaat pas als ik bij geruchte vernomen heb, als ik als kind geleerd heb dat iemand die kou of honger lijdt daar iets aan doen moet. Pas daarna word ik gedreven door het probleem: wat te doen.?