Wye, Wye, Waxwing?
Dolf Verspoor
voor Dick Hillenius
Het stond er niet expliciet bij, in een haastrecensie van me over Peter Verstegen's vertaling van Pale Fire, dus hier over een bepaald punt in Nabokov's roman nog wat aanvullends. Het raakt een beetje de vrijheid van keuze die de schrijver heeft, het gebruik dat hij ervan maakt, en het waarom van de keuze die hij doet.
Is het niet zo dat Nabokov, voor de metafoor in de eerste regel van zijn gedicht, de keuze had uit een vrijwel onbeperkt arsenaal van gevleugelde vrienden? Zo ja, dan valt op hoe hij alle hem dierbare lepidopteren versmaadde. Hij hield een ruime keuze over aan vogels die zich te pletter kunnen vliegen. Hij koos er één: ‘I was the shadow of the waxwing slain...’ Het is met de voortlevende schaduw van de waxwing dat de dichter Shade zich, in de verleden tijd, identificeert. Shade laat bovendien de vogel zich ook niet te pletter vliegen zomaar tegen het raam, maar adopteert de visie van de vogel die geveld wordt door het ‘azuur’ dat ‘vals’ blijkt.
Het arcadië dat Nabokov neerzet en dat met een syllabe ontleend aan een paar staten van de V.S. ‘New Wye’ heet, situeert zich in het kennelijke labyrinth van de roman. Lang voordat de schrijver zelf, expres terloops, het woord labyrinth laat vallen, is er geen sprake meer van enige gratuite keuze van ‘waxwing’ uit duizenden andere gevleugelden: ‘waxwing’ stond van meet af aan vast. Icarus werd weleer geveld doordat de was van zijn vleugels smolt. Met dit beeld start Nabokov bewust zijn hele bouwsel.
De bladzijden 197/198 van de nederlandse uitgave bevatten de parallel met Icarus' val, bij wijze van ideale zelfmoord, uit een vliegtuig, met weggeworpen ‘sjoetka’ (volgens kenners geen ‘klein valscherm’ maar een ‘geintje’). Op pagina 219 komt zeer terloops 's konings eigen parachutesprong boven New Wye ter sprake, waarbij het hoe en waarom ervan nadrukkelijk niet worden toegelicht: ‘omdat het hier uitsluitend gaat om een sentimentele traditie, niet om een zinvolle wijze van vervoer’; dat is dan weer helemaal Nabokov, die de val synchroniseert met het moment van Shade's hartaanval: het paradijsvisioen van ‘Icarus' schaduw’. Voor de rest verwijs ik naar het ‘commentaar’ bij regel 810, tweede alinea.
Intussen suggereert de eerste regel natuurlijk nóg weer van alles. Het azuur is vals gebleken, de dichter is gesplitst: na de dood van zijn raison de vivre zit hij in het huis, getrouwd. Icarus is een filiale hommage aan een van Nabokov's weinige favoriete auteurs, de herschepper van de labyrinth-bouwer Dedalus.
De ‘waxwing’ was een dusdanige noodzaak dat Nabokov, hoe vertaal-bewust soms elders, zich totaal niet heeft bekommerd om de rare implicaties van het woord in andere talen. Wie polyglotte dubbele bodems wil gaan zoeken waar Nabokov ze niet inbouwt, komt falikant uit, niet alleen met het franse ‘jaseur’, maar ook met ‘zijdestaart’, waar Hillenius een erotische nuance in kon suggereren, zij het met een vraagteken. Nabokov doet waar hij zin in heeft, hij maakt uit wanneer er verwezen moet worden (‘if’ - ‘l'if’). Er valt zelfs te stellen dat vertalers alom het idee ‘wasvleugel’ hadden moeten benaderen en niet het diertje zelf weergeven. Dan zou in de franse tekst een vogeltje als de ‘sirli’ het een eind in de richting van het azuur halen.
Auteursrechtelijk beschermd